كەمەل توقايەۆ كورگەن سوعىس
استانا. KAZINFORM - بۇل وچەرك قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ «اكە تۋرالى وي تولعاۋ» كىتابى مەن كەمەل توقايەۆتىڭ «سولدات سوعىسقا كەتتى» رومانىنداعى دەرەكتەر نەگىزىندە جازىلدى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى كەيدە «ميلليونداعان ءۇيدىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرگەن سۇم سوعىس» دەپ سيپاتتاپ جاتامىز. ءسال ويلانىپ قاراساق، قازاق دالاسىنا «رودينا - مات زوۆەت» دەگەن اتتاندار جەتپەي جاتىپ-اق شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەن وشاقتار تىم كوپ ەدى. بۇلارعا سوعىس جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق بولىپ قانا ءتيدى. حالىقتى قيساپسىز قىرىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ ەتىن جەيتىندەي شاراسىز كۇيگە تۇسىرگەن سوڭعى اشارشىلىق، ءبىر اۋلەتتىڭ بالاسىن ءبىر- بىرىنە قاراۋىل ەتكەن ساياسي رەپرەسسيا قازاقتى قازاق سيپاتىنان ايىرا جازداعان كەزەڭ ەدى بۇل.
فوتو: كەمەل توقايەۆ جۇبايى تۇرار جانە ۇلى قاسىمجومارتپەن. 1953 -جىل. ق. توقايەۆتىڭ «اكە تۋرالى وي- تولعاۋىندا» كىتابىنان
بايانسىز بالالىق
ءبىز تاريحىن بايانداعالى وتىرعان اۋلەت تە سونداي كوپ شاڭىراقتىڭ ءبىرى. تەك باس كەيىپكەر كەمەل توقايەۆتىڭ قۇجات پەن دەرەككە ىقتياتپەن قاراعان ۇقىپتىلىعىنىڭ ارقاسىندا وتكەن كۇننىڭ سۇلباسىن قايتا ءتىرىلتۋ قيىندىق تۋعىزبايتىن ءتۇرى بار.
ۇجىمداستىرۋ سالدارى قوڭىر تۇرمىستى توقانىڭ ۇيىنە دە اۋىر ءتيدى. قولىنداعى مۇلكى مەن قوراسىنداعى مالىنان تۇگەل ايىرىلعان وتاعاسى اۋەلى قىتايعا اۋساق دەپ بەكىنىپ، كەيىن فرۋنزەنى (قازىرگى بىشكەك - رەد.) تاڭدايدى. قىرعىز استاناسىندا ءبىر ورىسقا جالدانا ءجۇرىپ اۋرۋ ايەلىن، ەكى ۇل، ءبىر قىزدى اۋپىرىمدەپ اسىرايدى. تۋمىسىنان مەيىرمان اكە اۋىر جۇمىس پەن جۇپىنى تۇرمىستان ءسال سەرپىلگەن ساتتەردە بالالارىن اينالىپ-تولعانىپ، كىشكەنە جۇرەكتەرگە مەيىرىم ءدانىن ەگىپ باعاتىن. ال انالارى وتاعاسىنىڭ ازىن-اۋلاق تابىسىن ايالى الاقانىمەن مولايتىپ، ءالى تۇنىق سانالارعا سابىردىڭ مايەگىن قۇياتىن. كەيىن كەمەل ءبىر وشاقتان جالعىز تۇياق قالىپ، سوعىس دالاسىندا قىزعانىش پەن ادىلەتسىزدىكتىڭ، ساتقىندىق پەن قانىشەرلىكتىڭ نەشە اتاسىن كورسە دە، زيالى قالپىنان اينىماي، ادامدىق جولىنا تۇسە بىلسە، سول ءبىر اكە مەن انانىڭ قۇشاق جىلۋىن سەزىنىپ ۇلگەرگەن تىم كەلتە كۇندەردىڭ ارقاسى-تۇعىن.
كەمەل 10 جاسقا تولعان 1933 -جىل بولاتىن. اكەسى ەڭبەگىنىڭ اقىسىنا العان ەتىكتى بازاردا ساتىپ، اۋقات اكەلۋگە كەتەدى. شەشەلەرىنىڭ اياق-قولى سالدانىپ قالعان. انانى اۋرۋ ازاپتاپ، قارىنداستارىن اشتىق قىسقانىن كورىپ وتىرا الماعان قاسىم مەن كەمەل تىلەنشىلىكپەن بولسا دا تالعاجاۋ تاۋىپ اكەلمەك بولىپ كوشە ارالايدى. قاراۋسىز جەتىمدەردى اۋلاپ جۇرگەن ساقشىلاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، بالالار ۇيىنەن ءبىراق شىعادى. ال ارتتا قالعان اۋرۋ انا مەن قارىنداستارىنىڭ جانتۇرشىگەرلىك قازاسىن اراعا ايلار سالىپ ءبىراق بىلەدى.
فوتو: 1932-1940 ج. ج. كەمەل توقايەۆتىڭ بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەنى جونىندەگى كۋالىك. ق. توقايەۆتىڭ «اكە تۋرالى وي- تولعاۋىندا» كىتابىنان
جەتىمدەر ۇيىنە بوي ۇيرەتە باستاعان كەزدە بۇلاردى «اكەمىز نەگە ءالى ىزدەپ كەلمەي جاتىر؟» دەگەن سۇراق قاتتى مازالايدى. سول سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كەتكەن اعاسى ءبىر اپتا دەگەندە ارەڭ ورالادى. ءبىراق ىنىسىنەن شىندىقتى جاسىرىپ قالادى. اكەلەرى «اۋىر جۇمىستان بوساماي جاتقانىن، كەيىن رەتى كەلگەندە بۇلارعا كەلۋگە ۋادە ەتكەنىن» ايتىپ، اڭگىمەنى شورت ۇزگەن. ال اناسى مەن قارىنداسىنىڭ ادام سەنگىسىز ايانىشتى اجالىن، قايعىدان باز كەشكەن اكەسىنىڭ ءولى- ءتىرىسى بەلگىسىز كەتكەنىن ىشىندە ساقتاپ جۇرە الماي، وزىنەن ۇلكەن سىرلاسىنا باياندايدى. شالا ۇيقىدا جاتقان كەمەل شىندىقتى سول كەزدە ءبىراق بىلەدى.
بۇلار ءۇي ارالاپ كەتكەندە بويىن سۋىق العان قارىنداستارى اشىق پەشكە جىلىنامىن دەپ وتقا قۇلاعان ەكەن. توسەكتەگى انا قىزىنىڭ وتقا تىرىدەي شىجعىرىلعانىن كورىپ جاتسا دا، تىرپ ەتىپ ارەكەت ىستەي الماعانىنا جۇرەگى شىداماي، ءتىل تارتپاستان كەتسە كەرەك. ورىس قوجايىنىمەن تابىستى ورالعان اكە كىشكەنە ءسابيىنىڭ كۇلگە اينالعان دەنەسىن، توسەكتە سۇلىق جاتقان جارىنىڭ مۇردەسىن كورىپ قاتتى كۇيزەلەدى. ال ەكى ۇلىن ىزدەپ ءجۇرىپ، ەرەسەك ادامداردىڭ قولىنا تۇسكەنىن ەستيدى. ءبىراق ول ەرەسەكتەردىڭ سول كەزدە جالشى ساتۋعا ماشىقتانعان قانىپەزەرلەر بولعانىنا نەمەسە ۇكىمەت ادامى بولعانىنا ەشكىم ءجىپ تاعىپ بەرە الماپتى. قاسىم جەتىمحانادان امالىن تاۋىپ شىعىپ، ورىس قوجايىننىڭ ۇيىنە كەلگەندە ياكوۆ توقانىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيتىن بولىپ شىعادى.
ءبىر- بىرىنەن باسقا سۇيەۋى قالماعان قوس جەتىمنىڭ اراسىن كوپ وتپەي سۇراپىل سوعىس اشادى. اعاسى ەڭبەككە جاراپ، جوقشىلىقتان قۇتىلىپ، ءبىلىم الامىز دەگەن ارماندارىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كۇل- تالقان قىلادى. كەمەل كامەلەت جاسىنا تولعان شاقتا سول قامقور اعادان حات ورنىنا «قارا قاعاز» كەلەدى.
فوتو: كەمەل توقايەۆتىڭ اعاسى قاسىم بولتايەۆ. 1942 -جىلى اقپاندا مايداندا ەرلىكپەن قازا تاپقان. ق. توقايەۆتىڭ «اكە تۋرالى وي- تولعاۋىندا» كىتابىنان
1942 -جىل بولاتىن. ءوزى دە ستالينگراد مايدانىنا الىنادى.
كەمەل توقايەۆ كورگەن سوعىستىڭ وزگەلەر وتكەرگەن مايداننان قانداي ايىرماشىلىعى بار؟
جازۋشىنىڭ ۇلى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ «اكە تۋرالى وي- تولعاۋىندا» وسى سۇراققا جاۋاپ بولاتىن جولدار بار.
- «سوڭعى سوققى» رومانى جارىق كورگەننەن كەيىن اكەي ءومىرباياندىق شىعارما جازۋدى ويلاستىرىپ جۇرگەن. انىعىنا كەلگەندە ونى جازۋعا ەرتەدەن دايىن ەدى. ماتەريالدارى جەتكىلىكتى. اۋىر ءارى جوقشىلىققا تولى ءومىرىنىڭ بۇگە- شىگەسىنە دەيىن ەسىندە تۇردى، تەك ۇستەلگە وتىرىپ، باسىنان وتكەرگەندەردى قاعازعا ءتۇسىرۋ عانا قالعان. اقىرى سولاي ىستەدى...
...بۇل جۇمىستى ورىنداۋ اسا قيىن ەدى، سەبەبى قازاقستانداعى ۇجىمداستىرۋدىڭ سالدارىن، سوعىس تۋرالى قۇپيانى اشۋعا، كەڭەس اسكەرىنىڭ فاشيستەرمەن سوعىسىن بوياماسىز جەتكىزۋگە شەشىم قابىلداۋ قاجەت بولاتىن. اكەي قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ەشقايسىسى سوعىستىڭ اشى شىندىعىن تولىعىمەن وقىرماندارعا جەتكىزگەن جوق دەپ ايتاتىن. تەك باۋىرجان مومىش ۇلى مەن دميتري سنەگيندى بولەك اتاۋ كەرەك، ءبىراق ولار دا رەسمي يدەولوگيا شەڭبەرىنەن شىعا الماي، اياعىنا دەيىن ايتا المادى. ونىڭ ويىنشا، كوبى شىندىقتى جاسىرىپ، سوعىستى كوڭىلدى سەرۋەندەي سۋرەتتەيتىن، بۇل جەڭىس قيساپسىز قۇرباندىقپەن كەلگەنىن ەسكەرمەدى. سوعىس اتاۋلىعا ءتان نارسەلەر ۇلى وتان سوعىسىندا دا بولدى: ەرلىك پەن ەزدىك، كومانديرلەردىڭ ستراتەگيالىق كورەگەندىگى مەن قاراپايىم توپاستىعى، شابۋىلدار مەن شەگىنىستەر، جەڭىسكە دەگەن سەنىم مەن سەنىمسىزدىك.
ماعان «سولدات سوعىسقا كەتتى» رومانى ونىڭ اۆتورى اكەم بولعاندىقتان عانا ەمەس، شىنشىلدىعىمەن ۇنايدى، - دەيدى ەستەلىك يەسى.
ءبىرىنشى ەپيزود
1942 -جىلدىڭ قازان ايىندا ستالينگراد مايدانىنا قوسىلساق دەپ كەلە جاتقان ەشەلونعا اۋەدەن جاۋ ءتيىپ، تۇتاس قۇرامدى قىرىپ كەتە جازدايدى. ارىس ستانساسىنان بەرى مۇحامەدتىڭ سەرىگىنە اينالعان مەيىرمانوۆ جانى قىسىلعاندا جاۋدىڭ ۇشقىشىن باستان اتىپ، سيرەك كەزدەسەر ەرلىك كورسەتەدى. ءبىراق ونىڭ بۇل ەرلىگىن ستارشينا ۆلاسوۆ يەلەنىپ كەتە جازدايدى. اراعا بايقامپاز مۇحامەد تۇسەدى. باسىندا مۇنى قوس قازاقتىڭ ۇلتشىلدىعىنا جورىعان كوپشىلىك ەكى مىلتىقتىڭ ۇڭعىسىنان اتىلعان وقتىڭ ءىزىن تەكسەرەدى. سويتسە، ستارشينا ۆلاسوۆ ۇستاعان مىلتىقتان وق اتىلماعان ەكەن. كەيىن ساراپتاما ارقىلى مەيىرمانوۆتىڭ ەرلىگى دالەلدەنىپ، مەدالگە ۇسىنىلادى. ءبىراق ءوزى كۇتكەن وردەنگە قولى جەتپەي، جۇمباق جاعدايدا ولەدى.
اۆتور وسى ەپيزود ارقىلى «سوعىس دالاسىندا جاسالدى» دەپ قۇجاتقا تىركەلگەن ەرلىكتىڭ ءبارى ءوز يەسىن تاۋىپ جاتپايتىنىن مەڭزەگەندەي. ويىن باسشىعا تۇسىنىكتى تىلمەن ايقىن جەتكىزىپ، ادالدىعىن ساۋاتتى دالەلدەي الماعان قانشا اڭعال باتىرعا تيەسىلى ەرلىكتىڭ يگىلىگىن ءابجىل ستارشينالار مەن الدامشى باسشىلار پايدالانىپ كەتتى ەكەن دەپ ويلاناسىڭ.
ەكىنشى ەپيزود
مۇحامەد جاۋاپتى جاساقتىڭ قۇرامىندا دەمين اتتى سارباز بولادى. سونىڭ سىرقاتى مەڭدەگەن كەزدە ەجەلگى دۇشپان ۆلاسوۆ ۇرىس دالاسىن تاستاپ قاشۋعا ۇگىتتەيدى. سوعىسقا ەندى ارالاسقان ديۆيزيانىڭ ىشىنەن مۇنداي ساتقىندىقتىڭ شىعۋى بۇكىل ارميانىڭ ەڭسەسىن ءتۇسىرىپ، جاۋدىڭ ايبىنىن اسىراتىن وقىس وقيعا ەدى. ابىروي بولعاندا مۇحامەد بۇل تاپسىرمانى دا ورىنداپ، دەميندى امان اكەلەدى. قارۋلاسىنىڭ ارتىندا بالا- شاعاسى بار ەكەنىن ەسكەرىپ، بالەنىڭ ءبارىن ساربازدى «ەسىنەن تاندىرعان ەسكى سىرقاتقا» جابادى. باسشىلار بۇل ۋاجگە سەنبەسە دە، يدەولوگيالىق زاردابىن ويلانا كەلىپ، ماسەلەنى جابۋلى قازان كۇيىندە قالدىرادى دا، رەتى كەلگەندە مۇحامەدتىڭ بەتىنە ۇنەمى باسىپ وتىرادى.
بۇل دەتال وقىرماندى سوعىس جىلناماسىنداعى دەزەرتيرلىك تۋرالى رەسمي ستاتيستيكالار تىلداعى ەلدىڭ ەڭبەككە دەگەن قۇلشىنىسىن تومەندەتىپ، مايدان شەبىندەگى جاساقتاردىڭ رۋحىن ءتۇسىرىپ كەتپەۋ ءۇشىن سانالى تۇردە ازايتىلىپ جازىلۋى مۇمكىن-اۋ دەگەن ويعا جەتەلەيدى.
فوتو: ەكىنشى بەلارۋس مايدانى. 1944 -جىلعى قاراشا ايى. ق. توقايەۆتىڭ «اكە تۋرالى وي- تولعاۋىندا» كىتابىنان
ءۇشىنشى ەپيزود
ۇدەروۆ تەكتى لەيتەنانتتىڭ ەكيپاجى جالعىز تانكپەن جاۋدىڭ تىلىندا قالىپ قويادى. بۇعان دەيىن جاۋ تىلىنان ءتىل اكەلىپ، بارلاۋشىلىققا ەپتى جاۋىنگەر رەتىندە كوزگە تۇسكەن مۇحامەدتى قاسىنا ەكى ادام قوسىپ تاعى جاۋ جاساعىنا قاراي جۇمسايدى. بۇل جولى ولار اۋرۋ اكەسىن جەرتولەدە تىعىپ ۇستاپ جۇرگەن پاۋل لانتسەر ەسىمدى نەمىس ساربازىن قولعا ءتۇسىرىپ، سونىڭ ايلاسىمەن جاۋ شەبىنەن كەدەرگىسىز ءوتىپ، ۇدەروۆتىڭ ەكيپاجىنا قوسىلادى. مۇحامەدتىڭ اۋرۋ اكە ءۇشىن ءوز وتانىنا وپاسىزدىق جاساعان پاۋلدىڭ شاراسىزدىعىنا تۇسىنىستىكپەن قارايتىن ءساتى تاڭقالدىرماي قويمايدى.
سولدات كۇندەلىگىنەن:
مەن ونى داستارحانعا شاقىردىم. پاۋل تانك قاسىنا سۇمىرەيە كەپ تۇردى. «مەن فريتسپەن بىرگە وتىرمايمىن!» دەپ گالكين شىرت ءتۇستى. ۇدەروۆ پەن ماسلوۆ تا ستارشينانى ءۇنسىز قوستاعانداي تومەن قاراپ، تەرىس اينالا بەردى. مەن:
«بىزدەن بۇرىن سىزدەرگە كومەككە ديۆيزيانىڭ بارلاۋشىلارى شىققان ەكەن. ولار ەكەۋ ەدى. وسى نەمىستىڭ بولىمشەسىنە جەتكەندە سايدان وتە الماي مەرت بولعان. نەمىستەر ولاردىڭ كيىمدەرىن تالاپايلاپ الىپ، دەنەسىن نايزامەن شانىشقىلاپ شۇقىرعا اپارىپ تاستاپتى. مىنا پاۋل بولماعاندا ءبىز دە سولاردىڭ كەبىنىن كيەتىن ەدىك. بۇلاي سويلەسىپ وتىرماعان بولار ەك. ول فاشيست پە، جوق پا، ونىسىن انىق بىلمەيمىن. بىزگە كومەكتەسكەنى حاق!» دەدىم.
«مەيلى، وندا وتىرا بەرسىن!» دەدى ماسلوۆ.
پاۋل وزىنە ولشەپ كەسىپ بەرگەن شوشقانىڭ مايىن جەمەي بەت ورامالىنا وراپ، قوينىنا تىقتى.
«نەگە جەمەيسىڭ؟ اۋزىڭا تاتىماي بارا جاتىر ما؟» دەگەن ستارشينا گالكيننىڭ سۇراعىنا، ول «اكەم اۋرۋ ەدى. سوعان اپارايىن. بالكىم، وسىنى جەگەن سوڭ وڭالىپ قالار» دەدى.
جازۋشى اكەگە وپالى پەرزەنت بولا وتىرىپ، وتانعا وپاسىز سارباز اتانعان پاۋلدىڭ تاڭداۋى ارقىلى ساتقىندىق، ادامگەرشىلىك، باتىرلىق، بوسبەلبەۋلىك دەگەن ۇعىمداردىڭ ءبىز قاساڭ قالىپقا سالىپ ولشەيتىن كەسىمدەردەن دە قاتپارلى، تىم كۇردەلى ەكەنىن پاش ەتەدى.
ستالينگراد مايدانىنىڭ جاۋ قولىندا كەتكەن 0,85 بيىكتىگىن قايتارعان ساتتە نەمىس تانكىسىنەن تابىلعان فوتوالبومنان فاشيستەردىڭ جەرگىلىكتى حالىققا جاساعان زورلىقشىل قىلمىسىن كورىپ قاتتى كەكتەنگەن مۇحامەد بۇل جولى ءوز قارۋلاستارىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان پاۋلگە اراشا تۇسەدى.
«سولدات سوعىسقا كەتتى» رومانى كەمەل توقايەۆتىڭ اۆتوبيوگرافيالىق شىعارماسى ەكەنىن ايتتىق. 10 جاسىندا شەشە مەن قارىنداستان اجال ايىرىپ، اكەدەن جۇمباق كۇيدە كوز جازىپ قالعان كەمەل 19 جاسىندا جالعىز اعاسىنىڭ قارالى حابارىن الادى. ونىڭ جالعىز اعاسىنان ايىرعان قارسى تاراپتاعى نەمىس زامانداسىنا اياۋشىلىق تانىتۋى - ناعىز ىشكى ديلەمما.
ءتورتىنشى ەپيزود
زاھير ۇدەروۆ كەيىن جاۋعا ەڭ جاقىن شەپتە تۇرعان ەكى روتا تانكتىڭ باسشىسى بولىپ بەكىتىلەدى. شتاب بۇيرىعىن الا كەلگەن مۇحامەد وسىنشاما تانكتىڭ ۇرى سايعا ءتىزىلىپ، بيداي ماساعىمەن جاسىرىلعانىنان قاتتى تىكسىنەدى. جاۋ قورشاي شابۋىلداسا، قالىڭ تەحنيكا ورمانعا سۇعىنىپ ۇلگەرمەي قاپىدا قالاتىنىن ايتسا دا، لەيتەنانت وركوكىرەكتىككە سالىنىپ، قۇلاق اسپايدى. كوپ وتپەي باسشىلىققا ءوزىنىڭ بەكىتىلمەگەنى ءۇشىن ىشىنە وشتىك ساقتاپ جۇرگەن كاپيتان كولودكين نەمىستەردىڭ قورشاۋعا شىققانى تۋرالى راتسيا ارقىلى جەتكەن حاباردى جاسىرىپ قالادى. اۋەدەن اتقىلاعان «مەسسەرشميدتەر» مايا استىندا تانك جاسىرىلعانىن سەزىپ، بومبانىڭ استىنا الادى دا، ەكى روتا تانكتىڭ كوزى جويىلادى.
سوعىستا سوۆەت ارمياسىنىڭ ميلليونداپ قىرىلۋىنا فاشيستەردىڭ جانكەشتىلىگىمەن قوسا اسكەري شەندىلەردىڭ باقتالاستىعى، توپاستىعى دا سەبەپكەر بولعانىن كورسەتەتىن ءبىر ۇزىك سيۋجەت بۇل.
كومانديرگە «جاس قىزدى وزىڭىزگە ازعىرىپ قويدىم» دەپ جالعان سويلەپ ارانداتاتىن ستارشينا، جاۋ تىلىنا كەتكەن بارلاۋشىلاردىڭ حابارىن فاشيستەرگە جانسىز ارقىلى جەتكىزەتىن ساتقىندىق، ستالينگرادتاعى مال تۇگىل مىسىقتىڭ ءوزىن پىشاققا جىققان الاپات اشتىق، اپتا بويى جاۋ قورشاۋىندا قالعان جەتەۋگە ازىق جەتكىزۋ ءۇشىن ورىمدەي سانيتار قىزدى وققا بايلاعان ءساتسىز شەشىم، بۇل سياقتى سوعىستىڭ بوياماسىز قالتارىستارى روماندا بارشىلىق.
فوتو: كەمەل توقايەۆتىڭ «ستالينگرادتى قورعاعانى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالعانى تۋرالى كۋالىك. ق. توقايەۆتىڭ «اكە تۋرالى وي- تولعاۋىندا» كىتابىنان
كەمەل توقايەۆ ستالينگرادتى ازات ەتىسكەننەن كەيىن بەلارۋس، ۋكراينا، پولشا اۋماعىنداعى ۇرىستارعا قاتىسادى. 2,5 جىلدىڭ ىشىندە بىرنەشە رەت جاراقاتتانىپ، قاتارعا قوسىلادى.
1945 -جىلدىڭ 21 - قاڭتارىندا العان جاراقاتتىڭ قاۋىپتى بولعانى سونشالىق، دارىگەرلەر ءبىر اياعىن كەسپەك بولادى. اياقسىز قالۋ وڭاي بولسىن با؟ گاۆريل يليزاروۆ دەيتىن جاس حيرۋرگتىڭ «سۇيەك ۇزارتقىش اپپاراتىن» وزىنە سىناتقان كەيىپكەرىمىز ءۇش اي توسەككە تاڭىلىپ، اقىرى ساۋ اياقپەن الماتىعا قايتادى. ال كەيىن گ. يليزاروۆ وسى قۇرىلعىنىڭ ارقاسىندا الەمگە اتى ايگىلى حيرۋرگكە اينالدى.
بيىل رەسەيدىڭ قورعانىس مينيسترلىگى گۆارديا سەرجانتى كەمەل توقايەۆتىڭ وسى جاراقات العان كەزدە قانداي ەرلىك كورسەتكەنىن باياندايتىن قۇجاتتى جاريالادى.
پولشادا كورسەتكەن وسى ەرلىگى ءۇشىن ول II دارەجەلى وتان سوعىسى وردەنىمەن ماراپاتتالعان.
7-جەكە گۆارديالىق لومجينسك اۋىر تانك شابۋىل پولكىنىڭ كومانديرى، گۆارديا پودپولكوۆنيگى افاناسي پوۆاروۆ قول قويعان قۇجاتتا بىلاي دەلىنگەن:
«1945 -جىلى 21 - قاڭتاردا ەگليەۆەتس ەلدى مەكەنىنىڭ سولتۇستىك- باتىس اۋماعىندا (پولشاداعى مازوۆەتسك ۆويەۆودالىعىنا قاراستى) نەمىستەر تۇندە ءبىزدىڭ پوزيتسيالارعا قارسى شابۋىل جاسادى. اۆتوماتشىلار ءوز تانكتەرىن تايسالماي قورعاپ، كەيىن قارسى شابۋىلعا شىعىپ، نەمىستەردى شەگىندىردى. جولداس توقايەۆ جاۋ شەبىنە ءبىرىنشى بولىپ باسىپ كىرىپ، اۆتوماتىمەن 5 نەمىستى اتىپ ءولتىردى جانە ءبىر جارالى نەمىستى تۇتقىنعا الدى. تۇتقىندى ءوز بولىمشەسىنە اكەلە جاتقاندا، توقايەۆتىڭ اياعىنا جارىلعىش وق ءتيىپ، جارالاندى (باستاپقى ماشينكامەن تەرىلگەن «…جانە اياعىنان ايىرىلدى» دەگەن سويلەم سىزىلىپ تاستالعان). توقايەۆ جارالى نەمىستى اتىپ ءولتىرىپ، جاراسىن تاڭىپ، ءوز تانكتەرىنە جەتتى».
1945 -جىلى مارقۇم اعاسى قاسىمنىڭ ارمانىن ورىنداپ، وقۋعا قابىلدانادى. قازاق ادەبيەتىنە دەتەكتيۆ جانرىن اكەلگەن جازۋشى «اتاماننىڭ اقىرى»، «ءترانسسىبىر ەكسپرەسى»، «ءسىز كىمسىز، كا مىرزا» تريلوگياسىنا ءومىرى ارقاۋ بولعان چەكيستەردىڭ تاريحىن ناقتى دەرەكتەرمەن كومكەرىپ، «سوڭعى سوققى» دەيتىن شىتىرمان وقيعالى رومان جازدى. ونىڭ بىرنەشە داناسىن امەريكانىڭ زەرتتەۋشىلەرى اتتاي قالاپ الدىراتىنى جانە بار.
فوتو: كەمەل توقايەۆ - قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتەتىنىڭ تۇلەگى. 1948 -جىل. ق. توقايەۆتىڭ «اكە تۋرالى وي- تولعاۋىندا» كىتابىنان
قونايەۆقا قارسى قويۋ وپەراتسياسى
كەمەل توقايەۆتىڭ بارلاۋ قىزمەتى مەن ميليتسيانىڭ ىشكى قۇجاتتارى نەگىزىندە جازىلعان شىنايى دەتەكتيۆتەرىنە سۇرانىس جوعارى بولعانى «اكە تۋرالى وي- تولعاۋدا» جان-جاقتى ايتىلعان. مۇنداي تۋىندىنىڭ سەنزۋراسى ول زاماندا ايرىقشا قىراعى بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. قۇزىرلى قىزمەت وكىلدەرى كەمەل توقايەۆ جازعان كىتاپتىڭ ەشبىرىندە مەملەكەتكە زيان كەلەتىندەي دەتالدىڭ جوقتىعىن ايتىپ، قورىتىندى بەرىپ وتىرسا كەرەك. سەنزۋرانىڭ سىنىنا ۇشىراعان جازعىز ەڭبەگى بولىپتى. ول جايىندا قاسىم-جومارت توقايەۆ بىلاي دەپ ەسكە الادى.
- 1978-جىلدىڭ ورتاسىندا «جالىن» جۋرنالىندا كەمەل توقايەۆتىڭ جاڭا رومانىنان ءۇزىندى جاريالاندى. وقىرمان قاۋىم باسپادان تولىق كىتاپ بولىپ شىعۋىن اسىعا كۇتتى. الايدا روماننىڭ جۋرنالدىق نۇسقاسى سول كەزدەگى يدەولوگيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ «قىراعى» نازارىنا ىلىگىپتى. ولار ەڭبەكتىڭ ءبىر شاعىن ەپيزودىندا ءسوز بولعان ساكەن سەيفۋللين مەن ءىرى كوپەس ءشارىپ يالىموۆ اراسىنداعى قاتىناس قايشىلىعىن «بايقاپ» قالىپتى. ساكەن سەيفۋللين بۇل فاكتىنى ءوزىنىڭ «تار جول تايعاق كەشۋ» رومانىندا انىق جازدى ءارى بۇل جاعدايدى انىقتايتىن قۇجاتتار مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ (ك گ ب - رەد. ) مۇراعاتىندا دا ساقتالعان. الايدا پارتيا يدەولوگتەرىنىڭ «توبە شاشىن تىك تۇرعىزعان» سەنساتسيالىق ماتەريالداعى س. سەيفۋليننىڭ جەكە جاۋى ديماش احمەت ۇلى قونايەۆتىڭ جۇبايىنىڭ اكەسى بولىپ شىقتى. پيعىلى تەرىستەر تىنىش جۇرگەن بە؟ رەسپۋبليكا باسشىسىنا كەمەل توقايەۆتىڭ جۋرنالداعى جازعانىن سىبىرلاپ ۇلگەرىپتى...
.. .بولماشى جايتقا بولا كۇتپەگەن جەردەن مەملەكەتتىك قىزمەتتەن (قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسى «جارشىسىنىڭ» باس رەداكتورى - رەد. ) بوساۋى اكەمىزدىڭ عانا ەمەس، بارشا جانۇيامىزدىڭ كوڭىل-كۇيىنە اۋىر تيگەنىن ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولا قويماس. ونىڭ ۇستىنە، وسى ءبىر كەزدەيسوق كەلەڭسىز وقيعانى داليتىپ، ءتۇرلى وسەك-اياڭعا اينالدىرۋشىلار رەسپۋبليكانىڭ پارتيا باسشىلىعىنا بارىنشا جارامساقتانىپ، جازۋشىنىڭ ادەبيەتكە جولىن مۇلدە جابۋ كەرەك دەپ ورەكپىگەنىن قايتەرسىز. گازەت-جۋرنالدار اكەمنىڭ ماقالالارىن جاريالاۋدان باس تارتسا، كوز كورگەن ەسكى تانىستاردىڭ ءبىرازى، ءتىپتى جۇرت كوزىنشە سالەمدەسۋدەن قاشقاقتاۋدان تايىنبادى. الايدا اتا- انامىز قولدان جاسالعان داقپىرتتىڭ ەرىكسىز كۋاسىنە اينالعان ولاردىڭ ەشقايسىسىنا دا كەك ساقتامادى. 1984 -جىلى د. قونايەۆتىڭ وتستاۆكاعا كەتۋى جايلى اڭگىمەلەر ۇدەي تۇسكەن شاقتا اكە- شەشەمىز نەمەرەسىنە زۋحرا ەسىمىن بەرىپ، ۇزاق جىلدار بويعى رەسپۋبليكا باسشىسىنا دەگەن قۇرمەتىن اڭعارتتى، - دەپ ەسكە الادى «اكە تۋرالى وي- تولعاۋدا».
فوتو: كەمەل توقايەۆ «قازاقستان پيونەرى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى. 1954 -جىل. ق. توقايەۆتىڭ «اكە تۋرالى وي- تولعاۋىندا» كىتابىنان
فوتو: قازاقتىڭ اقىن- جازۋشىلارى (سولدان وڭعا قاراي): عافۋ قايىربەكوۆ، (2- بەلگىسىز)، بەرقايىر امانشين، حاميت ەرعاليەۆ، (5- بەلگىسىز)، كەمەل توقايەۆ. 1970 ج/«ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆ» ر م ك
فوتو: مايدانگەر- قالامگەرلەر جازۋشىلار وداعىندا جەڭىستىڭ 40 -جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى جيىننان سوڭ. الماتى، 1985 ج/«ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆ»
مايدانگەر جازۋشى 1986-جىلدىڭ 10-قاراشاسىندا 63 جاسىندا ومىردەن وتەدى. قازاق تاۋەلسىزدىگىنىڭ باستاۋى بولعان جەلتوقسان تراگەدياسىنا 25 كۇن قالعان ەدى. وت باسى، وشاق قاسىندا «ەگەمەن بولماي، ەل بولماس» دەگەن ماقالدى ءجيى ايتاتىن قالامگەردىڭ ۇرپاعى، وتانداستارى ول كۇندى دە كوردى.
ەسىمجان ناقتىباي
