كۇمان مەن سەنىم: ستاتيستيكا قالاي جاسالادى؟

رەسمي دەرەكتىڭ ماڭىزدى بولىگى - ستاتيستيكا. اۋقىمدى زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى دەرەككوزى رەتىندە دە ستاتيستيكا قولدانىلادى. الايدا حالىق اراسىندا اتالعان مالىمەت كوزىنە قاتىستى سەنىم ءارقيلى. كوبى مۇنداعى ساندار شىنايى احۋالدان الشاق ەكەنىن سىنايدى.

статистика
Коллаж: Kazinform

 Kazinform ءتىلشىسى «ستاتيستيكادا كەمشىلىك بار ما؟»، «دەرەكتەر قالاي ازىرلەنەدى؟» دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ كوردى.

قاتە قايدان شىعادى؟
الدىمەن ستاتيستيكا دەرەگىن قالىپتاستىرۋ الگوريتمىنە نازار اۋدارايىق. قازاقستاندا بۇل مىندەت ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنا جۇكتەلگەن. وندا مالىمەت جيناۋ جيىلىگى، تەكسەرۋ باعدارى، اقپارات الۋ كوزىنە دەيىن اينا قاتەسىز ناقتىلانعان. ارنايى قۇقىقتىق قۇجات تا بار - «مەملەكەتتىك ستاتيستيكا تۋرالى» زاڭ. بيۋرو ماماندارى حالىقارالىق ستاندارتتان اۋىتقىمايتىنىن، ءتىپتى ەۋروپالىق ستاتيستيكانىڭ پراكتيكالىق كودەكسى نازارعا الىناتىنىن ايتىپ وتىر. سوندا قاتە قايدان شىعادى؟

بايقاساق، رەسمي ستاتيستيكاداعى جاڭساقتىق بيۋرونىڭ وزىنەن ەمەس، مالىمەتتەردى ۇسىناتىن مەكەمەگە بايلانىستى ەكەن. الەۋمەت تانۋشى ايسۇلۋ مولدابەكوۆانىڭ ايتۋىنشا، مينيسترلىكتەر مەن اكىمدىكتەر ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنا جىبەرەتىن كورسەتكىشتى «كوتەرىپ» بەرۋگە قۇمار. جۇمىسپەن قامتۋ، كاسىپكەرلىك، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى از قادامدى كوبەيتىپ، ورتا ءىستى ۇلكەيتىپ ۇسىنادى. سالدارىنان جاۋاپتى ورگانداردان العان مالىمەتتەر ناقتى جاعدايدان الشاق ءوربيدى. مامان ەلدىڭ ستاتيستيكاعا دەگەن سەنىمىنىڭ تومەندەۋىنىڭ ءبىر سەبەبىن وسىعان سىلتەۋدە.

Айсұлу Молдабекова
Фото: Айсұлу Молдабекованың жеке мұрағатынан

- ستاتيستيكاداعى ولقىلىق وڭىرلەردەگى دەرەكتەرگە بايلانىستى. نەلىكتەن ەكەنى بەلگىسىز، بىزدە وبلىس پەن اۋىل- ايماقتا ستاتيستيكانى جاقسارتىپ كورسەتۋگە تالپىنادى. كاسىپكەرلىك دەڭگەيى، جۇمىسپەن قامتىلعاندار سانى، ازىق- تۇلىك باعاسى، تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى اسىرا ايتىلعان. ناقتى مالىمەت مۇلدە بولەك. سوندىقتان ستاتيستيكانى دالدىككە نەگىزدەگىمىز كەلسە، العاشقى دەرەككوزدى قاداعالاۋ شارت. ايتپەسە، ولقىلىق جالعاسا بەرمەك، - دەدى ايسۇلۋ مولدابەكوۆا.

ماسەلەنى بيۋرو دا بىلەدى. ۇنەمى اكىمشىلىك دەرەكتەردى باعالاۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋدە. مىسالى، جىل باسىنان بەرى مينيسترلىك پەن اكىمدىكتەگى دەرەكقوردىڭ ساپاسىن باقىلاۋ كەزىندە 49 ۇيعارىم شىعارىپتى. باعالاۋ پروتسەسىندە انىقتالعان نەگىزگى پروبلەمالار: ۇلتتىق انىقتامالىق اقپارات ەلەمەنتىن قولدانباۋ، ماندەردى ەنگىزۋ بارىسىندا باقىلاۋدىڭ بولماۋى، تاريحي دەرەكتەردىڭ دۇرىس كوشىرىلمەۋى، دەرەكتەردى قولمەن ەنگىزۋ كەمشىلىگى كەزدەسەدى. كەي مەكەمەدە اكىمشىلىك دەرەكتەردىڭ ساپاسىن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان ءىس- شارا جوسپارى اتىمەن جوق.

статистика
Инфографика: Kazinform

وسى ورايدا ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنان جالعان مالىمەت ۇسىنعان مەكەمەلەرگە قانداي جاۋاپكەرشىلىك بارىن سۇراعان بولاتىنبىز. بيۋرو وكىلدەرى ۇيىمدارعا تەكسەرىس جالعاساتىنىن ءارى كەمشىلىك قايتالانسا، اكىمشىلىك شارا قولدانىلاتىنىن جەتكىزدى.

- تەكسەرۋ بارىسىندا نەگىزگى دەرەكقورلارمەن سايكەستەندىرۋگە نەمەسە سالىستىرۋعا كەلمەيتىن ج س ن/ب س ن انىقتالدى. حالىقتىڭ جاس قۇرامىنا ءتان ەمەس قالىپتان تىس ماندەر تىركەلگەن. تاراتىلعان كاسىپورىندار، قايتىس بولعان ادامدار، ەسكىرگەن مەكەنجايلار بويىنشا دەرەكتەر جاڭارتىلماعان. 2025 - جىلى قاتەگە جول بەرگەن، ولاردى بەلگىلەنگەن مەرزىم ىشىندە تۇزەتپەگەن مەملەكەتتىك ورگاندارعا تەكسەرۋ جۇرگىزىلەدى. قاتە قايتالانعان جاعدايدا اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ ماسەلەسى قارالادى، - دەلىنگەن ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ رەسمي جاۋابىندا.

ينتەرنەت ساۋالناماعا سەنىم جوق
جالپى ستاتيستيكا جۇيەسى الەۋمەتتىك احۋالدى انىقتاۋ ءۇشىن ساۋالناماعا ءجيى جۇگىنەدى. مەملەكەتتىك مەكەمەلەر بەرگەن مالىمەتتىڭ شىنايىلىعىن تەكسەرۋدىڭ ءبىر جولى - وسى. ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى ارنايى ستاندارتتالعان بلانكىلەر ازىرلەپ، توقسان سايىن جانە جىلىنا ءبىر ساۋالناما الاتىنىن بىلەمىز. رەسپوندەنتتەرگە بىردەي ساۋال دايىنداپ، تۇرعىنداردىڭ تۇرمىس احۋالى، شىعىس كولەمى، جۇمىسپەن قامتۋ تۋرالى ناقتى مالىمەت جيناقتايدى.

بيۋرو ۇسىنعان مالىمەتكە سەنسەك، وتكەن جىلى ەڭبەك نارىعىنىڭ شىنايى كورسەتكىشىن انىقتاۋ ءۇشىن 228 مىڭعا جۋىق ازامات ساۋالناماعا قاتىسقان. وبلىستىق دەڭگەيدە - توقسان سايىن، اۋداندىق دەيگەيدە جىلىنا جۇرگىزىلەدى. جۇيەسى دە قاراپايىم، ارنايى دايىندالعان ينتەرۆيۋلەرمەن سۇحبات جۇرگىزىلەدى. ماماندار ءۇي- ءۇيدى ارالاپ، ساۋالناماعا قاتىسۋعا ەرىكتى ازاماتتاردى ىزدەيدى.

جاسىراتىنى جوق، «ساۋالناما قورىتىندىسىن ازاماتتاردىڭ ورتاق پىكىرى دەپ ساناۋعا بولا ما؟» دەگەن سۇراق الەۋمەتتىك جەلىدە ءجيى كوتەرىلەدى. جاۋاپ ءارتۇرلى، كوزقاراسپەن سان قيىل. دەگەنمەن ساراپشىلار اتالعان ءادىستى جالپى پىكىرگە جاقىن دەپ توپشىلاۋدا. الەۋمەت تانۋشى جانار ناكيپبايەۆانىڭ پىكىرىنشە، نەگىزگى ماسەلە ساۋالناما الۋ ءۇردىسىن باقىلاۋدا جاتىر.

- الەۋمەتتىك احۋالدى انىقتاۋ ماقساتىندا بىرنەشە ادىسكە سۇيەنۋگە بولادى: قوعامنىڭ كوڭىل كۇيىن انىقتاۋ ءۇشىن - سۋبەكتيۆتى كريتەري، ال ەكونوميكالىق كورسەتكىش سەكىلدى مالىمەتتەردى بىلۋگە - وبەكتيۆتى كريتەري قولدانىلادى. العاشقى ءادىس ارقىلى ازاماتتاردىڭ نەگە كوڭىلى تولمايدى جانە قانداي وزگەرىستى قالايتىنى ايقىندالادى، كەيىنگىسىندە جالپىلاما دەڭگەيدى ەكونوميكالىق اسپەكتىنى شامالاۋعا قول جەتەدى. دەگەنمەن زەرتتەۋدىڭ ادىستەمەسى دۇرىس بولماسا، وندا مالىمەتتەر حالىقتىڭ شىنايى پىكىرىن بىلدىرەدى دەگەن بوس ءسوز. سوندىقتان سالاعا بىلىكتى الەۋمەتتانۋشىلار اتسالىسۋى كەرەك، - دەدى ول.

ايسۇلۋ مولدابەكوۆا دا ارىپتەسىنىڭ پىكىرىمەن كەلىسەدى. وعان قوسا حالىق پىكىرىن ءبىلۋ ءۇشىن ساۋالناما جالپى حالىقتىق دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلۋى كەرەك دەگەن ويدا. ياعني، ساۋالنامادا بارلىق ايماق قامتىلىپ، جاسى مەن جىنىسى، ۇلتى مەن تۇرعىلىقتى جەرىنە قاتىستى پروپورتسيا بولۋى ماڭىزدى. مىسالى، الماتى، استانا، تۇركىستان قالالارىندا حالىق كوپ شوعىرلانعان، سوعان ساي ساۋالناما قاتىسۋشىلارىن سايكەستەندىرۋ قاجەت.

كەيىنگى ۋاقىتتا قوعامدا قىزۋ تالقى تۋدىرعان ماسەلەگە قاتىستى تاۋەلسىز ساۋالناما كوبەيدى. ءبىر قىزىعى، ماماندار ينتەرنەت ساۋالنامانىڭ تيىمدىلىگىنە كۇمانمەن قارايدى. ايتۋىنشا، باقىلاۋسىز جاسالعان زەرتتەۋ ساۋالناما ەرەجەسىنە قايشى ءارى حالىقتى اداستىرادى.

Жанна Накипбаева
Фото: Жанна Накипбаеваның жеке мұрағатынан

- كوپتەگەن ۇيىم ونلاين فورماتتا زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە كوشكەن. وعان قوسا الەۋمەتتانۋدان حابارسىز ماماندار جەكەلەگەن Google-فورما ارقىلى ساۋالناما جاساپ، سونى حالىقتىڭ ورتاق پىكىرى رەتىندە كورسەتۋدە. بۇل - قاتە ءۇردىس. ونلاين زەرتتەۋ جۇرگىزۋدىڭ تالابى بار. ىرىكتەمە دۇرىس جاسالىپ، باقىلاۋ بولۋى شارت. ولاي بولماسا، ونلاين ساۋالناما مەن زەرتتەۋ ناتيجەسى حالىقتىق پىكىرگە جاتپايدى، - دەدى جانار ناكيپبايەۆا.

بۇگىندە Big Data, ياعني اۋقىمدى دەرەكتەر قورى جاڭالىق ەمەس. ءاربىر ىرگەلى ۇيىم مالىمەتتەر بازاسىن قالىپتاستىرۋعا كوشكەن. وڭ- سولدى اڭداۋعا، الداعى جوسپاردى ازىرلەۋگە كومەگى كوپ. ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىندا دا Big Data بۇرىننان بار. بار مالىمەتتى تۇراقتى قوسىپ، دەرەك بازاسىن كەڭەتىپ كەلەدى.

ايتا كەتەرلىگى، كەيدە بيۋرو مەن جەكەلەگەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ اۋقىمدى دەرەكتەر قورىنداعى مالىمەتتەر سايكەس كەلمەي جاتادى. الەۋمەت تانۋشى ايسۇلۋ مولدابەكوۆا مۇنىڭ سەبەبىن وزگە مەكەمەلەردە Big Data-نىڭ كەنجەلەۋىمەن ءتۇسىندىردى. ۇكىمەت دەربەس ينستيتۋتتاردىڭ اۋقىمدى دەرەكتەر بازاسىن قالىپتاستىرۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن كەز كەلگەن. بۇل قادام ءدال مالىمەت پەن اشىقتىققا جەتەلەيدى.

- Big Data قالىپتاستىرۋ ءۇشىن وعان ەنگىزىلەتىن مالىمەتتەردى بارىنشا ەكشەۋ قاجەت. اۋقىمدى دەرەكتەر بازاسىنىڭ كوپ بولعانى دۇرىس. وعان قوسا تاۋەلسىز اۋقىمدى دەرەكتەر قورىن قۇرۋعا بەت الاتىن ۋاقىت جەتتى. ول ءۇشىن عىلىمي ينستيتۋتتاردىڭ زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنەن Big Data قالىپتاستىرۋ جەتكىلىكتى. دەرەككوز كوبەيگەن شاقتا اقپاراتتى سالىستىرۋعا جول اشىلادى، - دەپ تۇيىندەدى الەۋمەتتانۋشى.

ەستە بولسا، وسى مازمۇنداس ويدى سەنات ءتوراعاسى ماۋلەن اشىمبايەۆ قايتالاعان بولاتىن. ول اۋقىمدى دەرەكتەر بازاسىمەن جۇمىس ىستەي الاتىن مامانداردىڭ تاپشى ەكەنىن ايتىپ، بىلىكتى كادر دايارلاۋ كەرەگىن مەڭزەگەن. Big Data-نى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن يننوۆاتسيالىق ءتاسىل تابۋ جانە ارنايى زەرتتەۋلەر جاساۋ قولعا الىناتىنىن ايتتى.

IT- ساراپشى سەرگەي احمەتوۆتىڭ سوزىنشە، Big Data نى دامىعان مەملەكەتتەر تۇراقتى قولدانادى. پايداسىن دا، تابىسىن دا كورىپ وتىر. ساراپشى ا ق ش تاجىريبەسىن مىسالعا كەلتىردى.

Сергей Ахметов
Фото: tengrinews.kz

- ۇلكەن دەرەكتەرمەن جۇمىس ىستەپ، مول تابىسقا كەنەلىپ جاتقان ەل رەتىندە ا ق ش- تى ايتۋعا نەگىز بار. ولار سان ءتۇرلى سالادا دەرەكتەر بازاسىن وڭدەۋدە شەبەر. ماسەلەن، بارىمىزگە بەلگىلى Google ىزدەۋ جۇيەسىن الايىق. ونى قولدانبايتىن ەل جوقتىڭ قاسى. كەز كەلگەن جاعدايدا ادامدار قانداي دا ءبىر سۇراقتىڭ جاۋابىن نەمەسە ىزدەگەن مالىمەتىن وسى جەردەن تابادى. Google - ۇلكەن دەرەكتەر بازاسى. ا ق ش بۇل ىزدەۋ جۇيەسى ارقىلى كوپتەگەن ەل تۋرالى مالىمەت الىپ وتىر. بارلىق جاعدايلاردى نازارىندا ۇستايدى. وزگە ەلدەر جايىندا مالىمەت الا وتىرىپ، بولاشاققا باعدار جاساي الادى. حالىقتاردىڭ تۇرمىس- سالتىن، الاڭداتار ماسەلەسىن، پسيحولوگياسىن، ويلاۋ قابىلەتىن وڭاي باقىلاۋدا، - دەدى ول.

ساراپشىنىڭ سوزىنشە، Big Data - IT سالاسىنداعى ەڭ قيىن، ەڭ قىمبات تەحنولوگيا. ونىمەن جۇمىس ىستەيتىن مامان مىندەتتى تۇردە اعىلشىن ءتىلىن جەتىك مەڭگەرۋى ءتيىس. سونداي- اق جوعارى ماتەماتيكادان حابارى بولعانى ءجون. وزگەسىن ءتۇرلى كۋرستان-اق ۇيرەنۋگە بولادى. ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى جۇكتەمەگە قازىردەن دايىن سەكىلدى. بۇگىندە داعدىلاردى جۇيەلى وقىتۋ (long life learning) بويىنشا تىلدىك جانە كاسىبي كۋرستارعا بەلسەندى قاتىسۋدا. 554 قىزمەتكەرى مبا باعدارلاماسى ارقىلى بىلىكتىلىگىن ارتتىرعان.

- دەرەكتەرمەن جۇمىس ىستەۋ بويىنشا Data Literacy باعدارلاماسى بەلسەندى جۇرگىزىلۋدە. وسى رەتتە باعدارلاما ءۇشىن Data Literacy Hub پلاتفورماسى ازىرلەنىپ، ىسكە قوسىلدى. مۇندا بيۋرو قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءارى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ كۋرستارى ورنالاستىرىلادى. سونداي- اق پلاتفورمادا ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرىن وقىتۋعا ارنالعان دۇنيەجۇزىلىك بانكپەن بىرلەسىپ ازىرلەنگەن مودۋلدىك كۋرس ورنالاستىرىلعان. كۋرس 6 تىلدە (قازاق، ورىس، اعىلشىن، تاجىك، قىرعىز، وزبەك) جۇزەگە اسىرىلدى. بۇگىندە قازاقستاننىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ورگاندارىنىڭ 30 قىزمەتكەرى كۋرستى ءساتتى اياقتادى، - دەدى بيۋرو وكىلدەرى.


ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ ولقىلىعى دا جوق ەمەس. باستىسى، تاقىرىپ اياسى تار. جانار ناكيپبايەۆا جاۋاپتى مەملەكەتتىك ورگان ستاتيستيكا جۇرگىزىلەتىن تاقىرىپ باعىتىن كوبەيتۋ كەرەك دەپ سانايدى.

- ستاتيستيكا بيۋروسىندا مالىمەت سانى كوپ. الايدا تەرەڭدەتە تالدانعان كەي اقپاراتتى تابۋ قيىنعا سوعادى. ماسەلەن، جۋىردا بيۋرو سايتىنان ميگرانتتارعا قاتىستى مالىمەت ىزدەدىم. وندا سىرتقى- ىشكى كوشى- قون ستاتيستيكاسى بولعانىمەن، ازاماتتاردىڭ كوشۋ ستاتيستيكاسى جوق. تاعى ءبىر مىسال، جۇمىس بارىسىندا شەتەلدىك ازاماتتارعا تۇرمىسقا شىققان قازاقستاندىقتار تۋرالى مالىمەتتى بيۋرو سايتىنان تابۋعا تالپىندىم، ءبىراق ناتيجە بولمادى. وزگە دە سالالاردا وسىنداي تەرەڭ زەرتتەۋ كەمشىن. ءبىر قاراعاندا بولماشى كورىنگەنىمەن، بۇل - تاقىرىپتار ستراتەگيالىق ماسەلە، - دەدى مامان.

ەرسىن شامشادين

سوڭعى جاڭالىقتار