كەلىستى عوي كيمەشەك كەستەسىمەن
ونەر اتاۋلىنىڭ ءبارى زاماناۋي ستيلگە كوشكەن بۇگىنگى تولقىندا ءتۇرلى باعىت، ءتۇرلى قولتاڭبا كەزدەسەدى. ءار قولتاڭبانىڭ ءوز ەرەكشەلىگى، ءوز بوياۋى، ءوز داۋىسى بار.
قازىر ونەردە دە تاريحقا تەرەڭ بويلاپ، ەسكىنى كورسەتۋ، كونەنى جاڭعىرتۋ ءۇردىسى بەلەڭ الىپ كەلەدى. بۇل وتكەن مەن بۇگىننىڭ اراسىن كوركەمدىك تۇرعىدا، شەبەرلىك اياسىندا بايلانىستىرادى. ماسەلەن، قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كيىمدەرىن قالپىنا كەلتىرىپ، قايتا جاڭعىرتىپ جۇرگەن قولونەرشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى، ەتنوديزاينەر تىلەك سۇلتاننىڭ كيمەشەكتەر سەرياسىن ايتامىز.
اجە تاربيەسىندە وسكەن قولونەرشى كەستە تىگۋ، اڭىز- اڭگىمەلەر مەن ەرتەگىنى كوپ تىڭداعان سوڭ بالا كەزىنەن-اق كونەگە، ادەمىلىككە قۇمار بولدى. بۇگىندە ونىڭ قورىندا قازاقتىڭ ءار رۋىنىڭ بىرنەشە كيمەشەگى بار. كونە، ءستيلى ەرەكشە كيمەشەك كورسە، كوللەكتسياسىنا قوسىپ، ءتۇپنۇسقاعا ۇقساتىپ كەستەلەيدى ەكەن. بۇگىنگە دەيىن 30 كيمەشەكتىڭ ءتۇپنۇسقاسىن جيناقتاي العان.
ءيا، اتىراۋدان التايعا دەيىنگى اتىراپتى الىپ جاتقان ەلدە ءار ءوڭىردىڭ تابيعاتىنا بايلانىستى، ءۇش ءجۇز رۋلارىنىڭ وزىنە عانا ءتان كيمەشەكتەرى بولعان. ياعني ءار رۋدىڭ وزىندىك ەرەكشە ءستيلى بار. تۇڭعىشىن بوسانعاننان باستاپ كيەتىن كيمەشەككە قاراپ-اق قاي ەلدىڭ اناسى، جاس مولشەرىن، تۇرمىس-جايىن، ءتىپتى ءجۇرىس- تۇرىسىنا دەيىن انىق اجىراتىپ الۋعا بولادى. سوندىقتان انالارىمىز اق كيمەشەگىن كىر شالدىرماي قادىرلەگەن.
«ماسەلەن، جاق كەستەسى ءتۇرلى- ءتۇستى جىپپەن ويۋلانعان، مونشاق- كۇمىسپەن ساندەلگەن كيمەشەكتى كوبىنە جاس كەلىندەر كيگەن. بالالارى ەسەيىپ، كەلىن تۇسىرگەن انالارىمىز كيمەشەكتەرىنىڭ جاق كەستەسىنە سارى ءتۇستى زەر قوسقان، قازاق شىعارمالارىندا 40-50 جاستان اسقان ايەلدەردى «سارى جاق» دەپ سيپاتتايتىنى وسىدان. جەسىر ايەل كيمەشەكتىڭ جاعىن ساندەمەي، تەك سىرىپ تىگەتىن، «اق جاق» بولعان. سونداي-اق ءدىن ىقپالدى وڭىرلەردە كيمەشەكتىڭ كەستەسى «جۇتاڭداۋ» كەلەدى، مولدالار اسىرە بەزەندىرۋگە، كوز تارتاتىن اشەكەي-بۇيىمدارعا تىيىم سالعان. مۇنداي وڭىرلەردە كيمەشەكتى ءبىرىڭعاي اق ماتادان تىگىپ، جاقتىڭ اينالاسىنا ءبىر جولاقتى يەكشە تاسپا تارتقان، بۇلار يەكشەنىڭ تۇسىمەن عانا ەرەكشەلەنگەن»، دەيدى تىلەك سۇلتان.
جالپى، كوپشىلىك كيمەشەكتى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق باس كيىمى دەپ قانا تانيدى. دەسەك تە ونىڭ تاريحى تەرەڭ، باعزىدا كيمەشەك اسەمدىك پەن مادەنيەتتىڭ ۇلگىسى عانا ەمەس، كوشپەلى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جانە فيلوسوفيالىق استارعا تولى ەلەمەنتى بولعان.
شەبەردىڭ ايتۋىنشا، كيمەشەكتىڭ ءار رۋدا وزىندىك ەرەكشەلىگىنىڭ بولۋى - ءبولىنىس ەمەس، كەرىسىنشە، ەتنوگرافيالىق مۇرامىزدى بايىتۋعا ىقپال ەتكەن. ماسەلەن، جەتىسۋ ءوڭىرىن مەكەن ەتكەن رۋلاردىڭ كيمەشەك جاعىنداعى ويۋ-ورنەكتەرى گۇل، وسىمدىكتى بولىپ كەلسە، ورتا ءجۇز رۋلارىنىڭ كيمەشەكتەرى قوشقار ءمۇيىز، ارقار ءمۇيىز سياقتى ورنەكتەرمەن بەزەندىرىلگەن. بۇدان بولەك كوشپەلى قازاق حالقىنىڭ ەتنوگرافيالىق كيىم-كەشەگى ونىڭ قۇجاتى ىسپەتتەس بولعان. ەرلەردىڭ تىماعىنا، بەلبەۋىنە قاراپ، ال ايەلدىڭ كيمەشەگىنە قاراپ ونىڭ قاي رۋدان ەكەنىن ايقىنداي العان. باعزى قولونەرشىلەرىمىز كيمەشەكتى زەر كەستە، جىبەكپەن وقالاپ كەستەلەۋ، باسپا كەستە، كەيىننەن XIX عاسىردا ايقىش كەستەلەۋ سىندى ءتۇرلى تەحنيكامەن ارلەيتىن بولعان. ايقىش تەحنيكاسىنىڭ قيىندىعى سونشالىق، ءبوز ماتانىڭ ءار ءۇش كوزىن ساناپ وتىرىپ كەستەلەگەن، مايدالىعى سونداي، كوزدىڭ نۇرىن جەيتىن جۇمىس. سوندا دا ەڭ اياۋلى، نازىك كەستەلەردى كيمەشەكتىڭ جاعىنا سالاتىن بولعان.
«ۇلى ءجۇز رۋلارىنىڭ كيمەشەكتەرىنىڭ ءوزى فورماسى جاعىنان ءبىر-بىرىنە ۇقساس بولعانىمەن، ۇستىنەن ورايتىن كۇندىكتەرى ءارتۇرلى بولعان. كۇندىكتىڭ ولشەمى 7-8 مەتردەن باستاپ كەي وڭىردە تىپتەن 40 مەترگە دەيىن سوزىلاتىن ءبوز ماتادان ورالادى. ونىڭ ورتاق ولشەمى - 26 مەتر، ويتكەنى ايەل ادامنىڭ كيىمى وسى ولشەمگە ساي كەلەدى. كوشپەلى حالىق ءۇشىن كۇندىك تۇرمىسقا قولايلى بولعان. ماسەلەن، كوش بارىسىندا وقىستان بىرەۋ جاراقات السا، جاراسىن تاڭاتىن بايلاۋ رەتىندە، ياكي اي-كۇنى جەتىپ قالعان ايەل بوسانىپ قالسا - جورگەك، تىپتەن اجالى جەتىپ، بىرەۋ جازاتايىم دۇنيە سالعاندا وسى كۇندىكتى كەبىن ەسەبىندە ىسكە جاراتقان»، دەيدى ەتنوديزاينەر.
كۇندىكتى وراۋ فورماسىنىڭ دا ءار وڭىردە، ءار رۋدا ەرەكشەلىگى بولعانى ايقىن. ءبىراق بۇل ەتنوگرافيالىق جادىگەردىڭ ءبارى بىردەن بۇگىنگە جەتە قويمادى. قولونەرشى تەك ەكى-ءۇش ءتۇرىن عانا قالپىنا كەلتىرىپ، حالىققا ناسيحاتتاپ ءجۇر. سونىڭ ءبىرى - اۋليە اتا وڭىرىنە ءتان دۋلاتتاردىڭ كۇندىگى. ال البان رۋىنىڭ كيمەشەكتەرىنىڭ توبەلدىرىلىگىنە دەيىن مارجانداپ، ءتۇرلى تاستارمەن كومكەرىلەتىن بولعان. ورتا ءجۇز رۋلارىندا كيمەشەك جانە سىرتقى وراماسى - شىلاۋىش، كەي وڭىردە ونى «زەرە جاۋلىق» دەپ تە اتايدى.
قازىر كيمەشەكتىڭ قالىبىن بۇزباي ساقتاپ كيىپ جۇرگەن كوبىنە قىتاي، موڭعوليا جەرىندەگى قازاقتار ەكەنىن بىلەمىز. ال ەلىمىزدىڭ ۇلان- بايتاق دالاسىنداعى الۋان ءتۇرلى كيمەشەك ۇلگىلەرىن قايتا جاڭعىرتۋ وتە كۇردەلى ەڭبەك ەكەنى دە ءسوزسىز. مۇراعاتتارداعى تاريحي سۋرەتتەرگە زەر سالساق، كيمەشەكتەر مەن كۇندىكتەردىڭ سانتۇرلىلىگىنە، ءسان-سالتاناتىنا تاڭعالماۋ مۇمكىن ەمەس.
ايتا كەتەيىك، قولونەرشى تىككەن قازاق قىزىنىڭ ۇكىلى تاقياسى يۋنەسكو- نىڭ دۇنيەجۇزىلىك قولونەر كەڭەسىنىڭ ساپا بەلگىسى بويىنشا جۇلدەلى ورىن العان ەدى.
مارجان ءابىش
egemen.kz
