كۇلاش احمەتوۆا: «تار جول، تايعاق كەشۋ» - قازاقتىڭ تۇڭعىش ەنسيكلوپەدياسى
استانا. KAZINFORM - قازاق ادەبيەتىندە وزىندىك قولتاڭباسىن قالدىرعان ساكەن سەيفۋلليننىڭ تۋعانىنا بيىل 130 جىل تولدى.
الاش ازاماتتارىنىڭ ارداقتىسى ساكەن سەيفۋلليننىڭ ءتۇرلى جانرداعى شىعارمالارى مەن ءونىمدى ەڭبەكتەرىنە ءبىر ارنادان قاراۋعا بولمايدى. تىڭ تۋىندىلارىنىڭ بارلىعى ءوزى ءومىر سۇرگەن كەزدىڭ شىنايى كورىنىستەرىن سيپاتتايدى. عۇمىرى الاشتىڭ ازاتتىق الۋى جولىنداعى كۇرەسكە تولى. بۇگىنگى ۇرپاق جازۋشىنى ادەبيەتتەگى شىعارمالاردىڭ اۆتورى دەپ قانا تانۋى مۇمكىن، ال قازىر ءبىزدىڭ الاش اتىن ماقتانىشپەن ايتىپ جۇرۋىمىزگە ءوز ۇلەسىن قوسقانىن استە ەستەن شىعارۋعا بولمايدى. وسى ورايدا ءبىز ۇزاق عۇمىرىن ساكەنتانۋعا ارناعان عالىم، قازاقتىڭ كورنەكتى قايراتكەرى تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ جۇبايى، بەلگىلى عالىم كۇلاش احمەتوۆامەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
- بيىل - ساكەن سەيفۋلليننىڭ مەرەيلى مەرەكەسى، ياعني 130 جىلدىعى. ساكەن تانۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان جاننىڭ ءبىرى - تۇرسىنبەك كاكىشەۆ. تۇرسىنبەك اعا زەرتتەي الماعان، جالپى ساكەن سەيفۋلليننىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن اشىلماي قالعان تۇستارى بار ما؟
- ارينە، بار. زەرتتەۋ دەگەن عىلىمعا ەش ۋاقىتتا نۇكتە قويمايدى. ونىڭ ۇستىنە، ساكەن سەيفۋلليننىڭ مۇراسى حالىق اۋىز ادەبيەتىنەن باستالادى. ونىڭ قايراتكەر، جازۋشى، اقىن، پۋبليتسيست، ءتىپتى قازاقتىڭ ۇلى پەرزەنتى رەتىندە، ودان بولەك كومپوزيتور، قازاقتىڭ مادەنيەتىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى، قازاقتىڭ مىڭ ءانىن شىعارۋعا جاساعان قولعابىسى، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى رەتىندەگى دە ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز. ساكەن تانۋشى تۇرسىنبەك كاكىشەۆ مۇنىڭ بارلىعىن جيىپ-تەرىپ بەردى. حالىق ساكەنتانۋشىلاردى ابايدى زەرتتەۋشىلەردەن كەيىن ەكىنشى ورىنعا قويدى.
بۇل دەگەنىمىز - ساكەنتانۋشىلار ساكەندى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەدى، قارا تىرناعىنان باستاپ، شاشىنا دەيىن جاقسى بىلەدى دەگەن ءسوز. ءتىپتى، ساكەننىڭ سوتىندا تەرگەۋشىلەردىڭ جۇرگىزگەن ءىسىن دە قاراپ، سول جونىندە دە جازدى. سونىڭ نەگىزىندە باس-اياعى 15 كە جۋىق كىتاپ شىعاردى. ءبىراق بۇل ساكەندى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەگەن تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ نەگىزگى عىلىمي جۇمىسى ەمەس، ساكەنتانۋشىنىڭ ءوزى «بۇل - مەنىڭ حوببيىم» دەپ جازىپ قالدىرعان.
سونى بۇكىل ينستيتۋت بولىپ، عالىمدار، زەرتتەۋشىلەر قوساقتالىپ تا، جەكە دە زەرتتەپ، پىكىر ايتىپ جۇرەتىن بولسا، تۇرسىنبەك كاكىشەۆ حوببي رەتىندە بولسا، زەرتتەۋگە جالعىز ءوزى كىرىسىپ كەتتى. ارينە، ساكەنتانۋدا ەڭبەك ەتكەن باسقا دا عالىمدار جوق دەپ ايتۋعا بولمايدى. مىسالى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مارات ابسەمەتوۆ، ساكەننىڭ حالىق كوميسسارلار كەڭەسىندەگى ەڭبەگىن ءوز الدىنا زەرتتەپ، مونوگرافياسىن شىعارعان پودپولكوۆنيك امانتاي كاكەن بار. ول ساكەننىڭ قۇجاتتارىن، جۇمىستارىن زەرتتەۋدە زور ەڭبەك ءسىڭىردى.
ساكەن تانۋشىلاردىڭ ىشىندە تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ ەڭبەگى ەرەكشە. ءبىر ساكەن تۋرالى كەيبىر كىتاپتار، مىسالعا «ساكەن سۇيگەن سۇلۋلار» مۇحتار قۇل-مۇحامەدتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا جازىلعان. كەيىن «ساكەن ايالاعان ارۋلار» بولىپ شىقتى. سودان كەيىن «كوكجيەك-گوريزونت» باسپاسى مەكتەپ وقۋشىلارىنا لايىقتاپ شىعارىپ جاتىر. بۇل كىتاپ ءۇش رەت شىقتى، كەيبىر كىتاپتارى ەكى رەت شىقتى. ورتا ازيا عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى جۇرتىنا تارايتىن «جيزن زامەچاتەلنىح ليۋدەي» كىتابى ساكەنگە ارنالعان تۇڭعىش كىتابى بولدى. ەگەر ساكەن ءوزىنىڭ دەڭگەيىندەگى ەڭبەگى بولماسا، ونى زەرتتەۋشى مىڭ جەردەن مىقتى بولسا دا، كوپ نارسەنى ويىنان قوسپايتىن ەدى. وسى كۇنگە دەيىن كاكىشەۆ زەرتتەۋلەرى باردى بار ەتىپ، باس-اياعىن جيناپ شىعارىپ بەردى.
باس-اياعىن جيناعاندا، ساكەندى زەرتتەپ قانا قويعان جوق، ونىڭ بۇكىل شىعارمالارىن جينادى. مىسالى، ساكەن 1957 -جىلى اقتالدى، 1964 -جىلى م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى ونىڭ التى تومدىعىن شىعاردى. ونىڭ 4، 5، 6-تومدارىن، ياعني وسى ءۇش تومىن تۇرسەكەڭ جالعىز ءوزى قۇراستىردى.
ەسماعانبەت ىسمايىلوۆ باستاعان ساكەندى زەرتتەۋ ەكسپەديتسياسىنا تۇرسىنبەك كاكىشەۆ مۇشە بولىپ قوسىلدى. سودان كەيىن «قىزىل سۇڭقارلار»، «تاماشا ادامدار»، كىتابىن، «ونەگەلى ءومىر» سەرياسىمەن ساكەن سەيفۋلليننىڭ مونوگرافياسىن شىعاردى.
ءتىپتى، ساكەن مەن ماعجاننىڭ اراسىنداعى شىعارماشىلىق بايلانىستارىن، ولاردىڭ شىعارماشىلىق باسەكەلەستىكتەرى جازىلعان «ساكەن- ماعجان» مونوگرافياسى شىقتى. ودان باسقا، ساكەن ومىردە ءۇش رەت ۇيلەنگەن كىسى عوي، سونىڭ ءۇشىنشىسى گۇلباھرام باتىربەك قىزى جونىندە «ساكەن جانە گۇلباھرام» دەگەن كىتاپ شىقتى.
ساكەننىڭ تەك قانا كوكشەتاۋعا ارناعان پوەزيالارىن بولەك جينادى. ساكەن جونىندە زەرتتەۋ مونوگرافيالار، «تار جول، تايعاق كەشۋ» كىتابىنىڭ تاعدىرى جونىندە ەڭبەكتەر جازدى. «ساكەن ايالاعان ارۋلار» ەكى رەت باسىلدى.
م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى 1964 التى تومدىعىن شىعاردى دەدىك قوي، 1980-1984 -جىلدارى ونى بەس تومعا دەيىن قىسقارتتى. تۇرسەكەڭە «قازىعۇرت» باسپاسىنىڭ باس رەداكتورى تەمىرعالي كوپبايەۆ كەلىپ، «ەرتەڭ ءسىز كەتكەننەن كەيىن ساكەندى ءسىز سياقتى زەرتتەيتىن ادام بولا ما، بولماي ما؟ كوزىڭىز ءتىرى كەزىندە ساكەن سەيفۋليننىڭ بۇكىل شىعارمالارىن جيناساڭىز، ءوزىم كوپتومدىعىن شىعارار ەدىم» دەگەندە، ساكەن شىعارماشىلىعىن ون ءۇش توم دەڭگەيىندە قۇراستىرىپ، شىعارىپ كەتتى. سوندىقتان تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ بۇل ەڭبەگى ساكەنتانۋعا، قازاق ادەبيەتىندەگى عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى ارقىلى مادەنيەتكە دە، عىلىمعا دا قوسقان ۇلەسى دەسەك بولادى.
- جاڭا ماعجان- ساكەن قاتىناسى تۋرالى ايتىپ قالدىڭىز. ال ومىردە ەكى تۇلعانىڭ اراسىنداعى باسەكەلەستىك قالاي بولدى؟
- ەكەۋىنىڭ اراسى - ءبىر-اق جاس. ءبىرىنشى ساكەن ومبىداعى وقىتۋشىلاردى دايارلايتىن سەمينارياعا تۇسەدى، ارتىنان ماعجان بارىپ تۇسەدى. جالپى، الاش ازاماتتارىنىڭ بارلىعى ساكەنگە قۇرمەتپەن قاراعان. ساكەن مەن ماعجان اراسىندا ەشقانداي داۋ بولماعان. مەن ايتار ەدىم، ەگەر ءبىزدىڭ بۇگىنگى ينتەلليگەنتسيامىزدىڭ مادەنيەتى، ءبىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناسى ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى الاش ازاماتتارىنىڭ ءبىر-ءبىرىن قولداعاندارىنداي جوعارى بولسا، وندا ءبىزدىڭ قازاقتى ىشتەن داۋ، سىرتتان جاۋ الماس ەدى.
بىزگە بۇگىن جەتپەيتىنى - ينتەلليگەنتسيا مادەنيەتى. ومبى سەمينارياسىندا وقىعان ماعجان ول كەزدە ولەڭدەرى جيناق بوپ شىققان، اقىن بولىپ قالىپتاسقان، ال ساكەننىڭ ءبىرشاما جاسى ۇلكەن، ول دا اقىن بولىپ تانىلعان كەزى. بۇلاردىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق كورىنىپ تۇردى. سول كەزدە ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ ۇيلەنەدى دە، ومبىدا تويىن جاسايدى. تويىنا ساكەندى دە، ماعجاندى دا شاقىرادى. سول تويدى ەكەۋى بىرگە تويلايدى. ءبىراق وسى تويدا ءمىرجاقىپتىڭ بالدىزى گۇلشاھرا وعان دەيىن ماعجانمەن دوستاسىپ جۇرگەن، ساكەنگە كوزى تۇسەدى.
بۇل قىزداردىڭ، جاستاردىڭ اراسىندا قاي كەزدە دە بولاتىن وقيعا عوي. ونىڭ ۇستىنە، ساكەنمەن دوستاسىپ ءجۇرىپ، ول ۇيىمداستىرعان، كىشىگىرىم ويىن-ساۋىق قۇراتىن ۇيىمىنا گۇلشاھرا كەلىپ، قاتىسىپ جۇرەدى. ال بۇل ماعجانعا ۇناي ما؟ ۇنامايدى. ماعجاننىڭ رەنىشى وسىدان باستالعان شىعار. ەندى شىعارماشىلىق باسەكەدە دەپ ايتاتىن سەبەبىمىز، مىسالى «كوكشەتاۋ» پوەماسىن ماعجان دا، ساكەن دە جازدى. ساكەندىكى دە كلاسسيكا، ماعجاننىڭ «كوكشەتاۋى» دا كلاسسيكا. مىنە، ەكى تۇلعانىڭ اراسىنداعى شىعارماشىلىق باسەكە تۋرالى كەيىنگى ۇرپاققا داۋ بولىپ قالماسىن دەگەن نيەتپەن تۇرسىنبەك كاكىشەۆ ۇلكەن مونوگرافيالىق ەڭبەك جازىپ كەتتى.
1936 -جىلى ماعجان «الماتىعا بارىپ، جازۋشىلاردىڭ ورتاسىندا، اقىن-جازۋشىلاردىڭ اراسىندا بولسام» دەپ، سول كەزدەگى جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى ءسابيت مۇقانوۆقا حات جازادى. ءسابيت مۇقانوۆ تاڭعى ساعات تورتتە ءبىرىنشى الماتىعا كەلەتىن پويىزدان ماعجان مەن زىليحانى كۇتىپ الادى. سوندا ماعجاننىڭ ءسابيت مۇقانوۆقا اماندىق-ساۋلىقتان كەيىن ءبىرىنشى ايتقان ءسوزى: «ءسابيت، ساكەننىڭ جولى وڭ بولدى، مەنىڭ جولىم تەرىس بولدى. مەن ءبىرىنشى سالەمىمدى ساكەنگە بارىپ بەرەيىن» دەيدى.
ارالارىندا بەت كورىسپەستەي، بىتىسپەس داۋ بولاتىن بولسا، «سالەم بەرەيىن» دەي مە؟ ءسابيت بىردەن ۆوكزالدا تۇرىپ، ساكەنگە تەلەفون سوعادى. ساكەن سوزگە كەلمەستەن «ۇيگە الىپ كەل» دەيدى. كارل ماركس كوشەسىندە ءۇيى بولعان. سوندا ساكەن گۇلباھرامعا «ماعاڭ كەلە جاتىر، سىيلى قوناق كەلە جاتىر، قازان كوتەر» دەپ ايتادى. سول سويلەسكەننەن باستاپ، ادەمى كيىنىپ، گالستۋگىن تاعىنىپ، ماعجان ەسىكتەن كىرگەنشە، ەرسىلى- قارسىلى ءجۇرىپ، تىنىم تاپپاي كەتىپتى. ايەل ادام ەموتسيامەن تەز جىلايدى، ال ەر ازاماتتاردىڭ كوزىنەن قاي كەزدە جاس شىعادى؟ ياعني، كوڭىلدەرىندە قيماستىق بولعاندا، ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنگەندە، جاقسى كورگەندە، ساعىنعاندا شىعادى. سونى گۇلباھرام اپاي تۇرسىنبەككە بەرگەن اڭگىمەسىندە ايتادى.
«ەكەۋىنىڭ دە يىعى قوزعالىپ، كوڭىلدەرى بوساپ تۇردى. ەكەۋى ءبىرازعا دەيىن قۇشاقتاسىپ، كورىستى» دەيدى. سول كۇنى ساكەننىڭ ۇيىندە قونادى، اڭگىمەلەسەدى، ەرتەڭىنە ءسابيت مۇقانوۆ پەن ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ ۇيىندە قوناق بولادى. سول كەزدە الاش ازاماتتارىنىڭ ءتورت كوزى تۇگەل، الماتىنىڭ باسىندا. ءبىرىنشى كۇنى ماعجان «ساكەنگە بارايىن» دەدى، قالعان كۇندەرىندە وعان الاش ازاماتتارى ۇيىندە ءبىر شاي بەرۋگە جاراعان جوق.
مۇحتار اۋەزوۆ بىردە ماعجانمەن كوشەدە كەزدەسىپ قالعان كەزىندە «مىنانى تالعاجاۋ قىلا تۇرىڭىز» دەپ كىشكەنە اقشا بەرەدى. بۇل ناۋرىز ايى ەكەن. ال ماعجان جەلتوقساندا ۇستالدى. سوعان دەيىن توعىز اي الماتىدا تۇردى، وسى ءۇش ۇيدەن باسقا ونى ەشكىم قوناققا شاقىرماعان. وسىنداي ازاماتتاردىڭ اراسىندا داۋ بولدى دەگەن فاكت قايدا؟ ونىڭ ۇستىنە، ساكەن قىركۇيەكتە ۇستالدى.
ساكەن ءوز بولمەسىنەن ماعجاندى ەرتىپ الىپ، ميرزويانعا بارعان كەزدە، ميرزويان ونى جاقسى قارسى الادى. ماعجانعا كومەكتەسۋ قاجەت ەكەنىن، قازاق ادەبيەتىندەگى ايتۋلى تۇلعا ەكەنىن، قازاق ادەبيەتىن ورگە سۇيرەيتىن اقىنداردىڭ ءبىرى ەكەنىن تۇسىندىرگەننەن كەيىن ميرزويان «قالاي كومەكتەسەمىز؟» دەيدى.
سوندا ساكەن: «ازىرگە پاتەر مەن قارجى جاعى. ءبىرىنشى قارجى ماسەلەسىن شەشەيىك. ورىس تىلىنەن قازاقشاعا اۋدارما ەڭبەكتەر بەرەيىك. سول ەڭبەكتىڭ قالاماقىسىن الدىن الا الىپ بەرۋگە كومەك جاساساڭىز» دەيدى. سول كەزدە «ليتفوندتىڭ» باستىعى جامانقۇلوۆقا ميرزويان دا، ءسابيت مۇقانوۆ تا ايتتى. «ءبىراق تۇرمەدەن كەلگەنى بار، حالىق جاۋى دەگەن اتى بار» دەپ، ماعجانعا قالاماقىسىن الدىن الا بەرگىسى كەلمەگەن.
ال ساكەن سوندا داۋلاسىپ تۇرىپ، قولىن قويدىرىپ، قالاماقىسىن الىپ بەرگەن. ال ەندى وسىدان كەيىن ەكەۋىنىڭ ارالارىندا داۋ بولدى دەپ ايتۋعا بولا ما؟ ماعجاننىڭ قايراتكەرلىگىنە قاراعاندا، ساكەننىڭ قايراتكەرلىگى الدەقايدا جوعارى. ماعجان شىن مانىندەگى اقىن، تالانتتى اقىن، ول شەنەۋنىك بولا المايدى. ماعجان 1988 -جىلى اقتالدى، سودان بەرى 36 جىل ءوتتى. وسى جىل ىشىندە ماعجانتانۋشىلار ءبىرىنىڭ ايتقانىن ءبىرى قايتالاۋمەن، «ماعجاندى اتقان كىم؟»، «ۇستاعان كىم؟» دەگەن جەلسوزدىڭ توڭىرەگىنەن شىقپاي كەلە جاتىر. ايتپەسە، ەندىگى ماعجاننىڭ 35 جىل ىشىندە الەمدىك ارەناعا شىعاتىن كەزى ەدى.
- ساكەن سەيفۋلليننىڭ جانىندا سەرىكتەرى كوپ بولعان. ولاردىڭ اراسىندا قۋعىن-سۇرگىننەن امان قالعاندارى بار ما؟
- امان قالعاندارى بولعان. ساكەننىڭ الپىس جىلدىق، جەتپىس، سەكسەن جىلدىق مەرەيتويلارىندا ولار قاتىستى. قاسكەي وتەگەن دەگەن جان جولداسى بولعان. تۇرسىنبەك كاكىشەۆ ايتاتىن: «قاسكەي ساكەننىڭ جىگىتشىلىگىن دە جاقسى بىلەتىن. ءبىراق سوڭىنا دەيىن اشىپ ايتقان جوق». كوندراتيەۆ دەگەن دوسى بولعان، اننەنكوۆتىڭ ۆاگونىندا بىرگە بولعان، بىرگە تۇرمەدە قيىندىق كورگەن، كەيىن ساكەننىڭ الپىس جىلدىعى تۇسىندا بەلسەنە كىرىسىپ، ونىڭ كىم ەكەنىن، قانداي ازامات ەكەنىن جەتەر جەرىنە دەيىن ايتىپ، جەكە پىكىرىن ءبىلدىرىپ جۇرگەن. ال ساكەننىڭ دوس تاڭداۋى وتە قىزىق بولاتىن دەگەن ءسوز بار. ءبىر ەتىكشى ەۆرەي دوسى بولىپتى. بويى وتە قىسقا. سول دوسىمەن قىزىلوردانىڭ استانا بولعان تۇسىندا، سول قالادا كەشكە ءجيى سەرۋەنگە شىققاندى جاقسى كورىپتى. ەتىكشىمەن دوستىعىنا ءوزىنىڭ جولداستارى دا تاڭعالىپتى. ادەمى، سىرباز، سۇلۋ ساكەن ءوزىنىڭ بەلىنەن كەلەتىن ەتىكشىمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، كۇلىپ، راحاتتانىپ، بىرگە سەرۋەندەيدى ەكەن.
- ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانى - ءالى كۇنگە دەيىن ماڭىزىن جويماعان، تاريحي قۇندى دەرەكتەردىڭ ءبىرى. وسى روماننىڭ العاشقى ءتۇپنۇسقاسى ساقتالعان با؟
- ساقتالعان. ول ءبىزدىڭ ۇلتتىق كىتاپحانادا دا بار. كىتاپ العاش رەت اراب ارپىمەن 1927 -جىلى قىزىلوردادا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ شيفرىمەن جارىققا شىققان. وندا ساكەن الاش ازاماتتارىنىڭ بارلىعىن دوستارى رەتىندە سۋرەتتەرىن بەرەدى. ءوزى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قاسىندا وتىرعان. ءبىرىنشى شىققان باسىلىم مەن سوڭعى 1936 -جىلى شىققان باسىلىمداردىڭ اراسىندا جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىق بار. كوركەم شىعارماداعى تاريحي شىندىق دەگەن تاقىرىپتا 1995 -جىلى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادىم. ايتايىن دەگەنىم، «تار جول، تايعاق كەشۋدە» ايتىلاتىن الاش ازاماتىنا قاتىستى تاريحي فاكتىلەردىڭ بارلىعىن ساكەن «قازاق» گازەتى مەن «سارىارقادان» الىپ وتىرعان.
ءارقايسىسىنىڭ ۋاقىتىن، گازەتتىڭ قاي سانىنان الىنعانىن كورسەتەدى. قازىرگى «تار جول، تايعاق كەشۋدى» ەڭ ءبىرىنشى ستالينگە دومالاق ارىز ەسەبىندە جازدى دەگەننىڭ ءبارى قيال. مەنى وكىندىرەتىنى - وسىنداي وتىرىك، قاتە پىكىرلەردىڭ زەرتتەۋشى، عالىمداردىڭ اۋزىنان شىعاتىنى. ساكەننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋىندە» مۇستافا شوقاي، الاش ازاماتتارى تۋرالى ايتىلادى. ونىڭ ۇستىنە، شافيرو مەن براينيننىڭ «الاشوردا» دەگەن جيناعىندا سول فاكتىلەردىڭ بارلىعى ساكەن «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانىندا قالاي ايتسا، سول كۇيىندە ساقتالعان، باس-اياعى جينالعان قۇجات بولدى. سوندىقتان بۇل رومان - ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ءىس-ارەكەتى، كوزقاراستارى جونىندە جازىلعان قازاقتىڭ تۇڭعىش ەنتسيكلوپەدياسى.
- تۇرسىنبەك اعا «مەنى ساكەن رۋحىنا جەتەلەگەن - گۇلباھرام» دەپ جازادى. گۇلباھرام اپاي حالىق جاۋىنىڭ ايەلى دەپ سوتتالىپ، الجير-دە بولدى. عالىم ءوز ەڭبەكتەرىندە گۇلباھرام اپاي جايلى مالىمەتتەر بەردى مە؟
- گۇلباھرام ەش ۋاقىتتا ءبىرىنشى ورىنعا ءوزىن قويماعان، ساكەندى قويعان. ساكەن ءۇشىن ءومىر سۇرگەن. 1937 -جىلى قىركۇيەكتە ۇستالعان ساكەندى 1957 -جىلى اقتالعانعا دەيىن 20 جىل بويى ماسكەۋدىڭ سوتىنا جۇگىنىپ، اقتالۋى ءۇشىن جۇگىردى. سوندىقتان دا ءوزىنىڭ الجير-دەگى قيىندىقتارىن جازباعان، ونى بايانداماعان، سۇراعان جاعدايدا دا كورگەن قيىنشىلىقتارىن قينالىپ ايتقان ەمەس. جانە «ساكەن ءۇشىن وسىنداي قيىندىقتاردى كوردىم» دەپ وكىنگەن دە ەمەس. گۇلباھرام اپايدى كوزبەن كورگەندەر ونى مىنەزدى بولاتىن دەپ ايتقان ەكەن. سول مىنەزىمەن ساكەندى ءبىرىنشى ورىنعا شىعارعاندىقتان، ءوزى تۋرالى كوپ ايتا بەرمەگەن.
- ساكەن سەيفۋلليننىڭ بۇكىل شىعارمالارىنىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشى جاسالدى ما؟ ونى ن ك ۆ د ۇستاپ الىپ كەتكەننەن كەيىن، گۇلباھرام اپاي شىعارمالارىن قايتارىپ العان با؟
- ساكەنگە حالىق جاۋى جالاسى جابىلعاننان كەيىن گۇلباھرامدى دا تۇرمەگە الىپ كەتكەن. سونىڭ الدىندا ساكەننىڭ كيىمىن، قالامىن، ءتىپتى اتىرىنە دەيىن الىپ، ولاردى قاينىسى ءماجيتتىڭ ۇيىنە قالدىرىپ كەتكەن. ال ن ك ۆ د كەلىپ، ۇيىنە ءتىنتۋ جاساپ الىپ كەتكەن زاتتاردىڭ ءبىر دە ءبىرى گۇلباھرام اپايعا قايتارىلماعان. ەڭ وكىنىشتىسى، ساكەننىڭ قولجازبالارى، ءتورت البوم سۋرەتى كەتكەن، ولاردان باسقا ساكەننىڭ جازعان، جارىق كورگەن، ءوزى پايدالانعان، ءوزى وقىعان كىتاپتارىنىڭ بارلىعىن الىپ كەتكەن. ونى تۇرسىنبەك كاكىشەۆ ىزدەپ بارىپ، ن ك ۆ د-دان (كەيىنگى م ك ق) سۇراعان.
ءبىراق ءبىر قىزمەتكەردىڭ ايتقانى ناقتى جاۋاپ ەمەس شىعار: «ءوزىن اياماعاندا ارتىنان قالعان زاتتارىن ايادى دەپ ويلايسىز با، اعاسى؟» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ءبىراق تۇرسەكەڭ ول سوزگە سەنگەن جوق. ومىردەن وتكەنگە دەيىن ساكەننىڭ سول ن ك ۆ د العان زاتتارى، اسىرەسە قولجازبالارى قايتارىلسا عوي دەگەن ماسەلەلەرگە الاڭداپ كەتتى.
- كەيىنگى كەزدە الاش زەرتتەۋشىلەرى ساكەندى «قىزىل كوممۋنيست» دەپ كوزقاراسىن ايىپتاپ جاتىر. قازاق ازاماتتارىن اق پەن قىزىلعا بولگەنىمىز دۇرىس پا؟
- بىرىنشىدەن، ساكەن قاي كەزدە ءبولىندى، رەۆوليۋتسيانى، كەڭەس ۇكىمەتىن جاقتادى، سولاردى قوشتادى دەگەنگە توقتالۋ كەرەك. 1916 -جىلى رەسەيدىڭ مال ساناعى كەزىندە ساكەننىڭ قاسىنا ءبىر تاتار، قازاق جىگىتىن قوسىپ، ەلدىڭ ورتاسىنا جىبەرەدى. ەل ورتاسىندا جۇرگەن ساكەندەر 1916 -جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستى ەستىمەيدى. ەلدىڭ ورتاسىنداعى اۋىلداردا رەسەيدىڭ قارا جۇمىسقا 19-23 جاس ارالىعىنداعى سولداتتاردى تارتۋ دەگەن بۇيرىعىنا دۇرلىگىپ جاتقان حالىق ساكەندەردەن كومەك سۇرايدى. سونداعى كومەگى اۋىل بايلارىنىڭ ءتىزىمىن قۇرۋداعى ادىلەتسىزدىگى، پارا بەرىپ، 19 جاسقا تولماعان بالالاردى تىزىمگە قوسىپ، ءوز بالالارىن الىپ قالۋ ەدى. وسىنداي داۋ شىققان كەزدە ساكەن اقمولادا وتىرعان قازاق ۇيىمدارىنا، الاش ازاماتتارىنا وسى داۋدى ايتىپ، ونىڭ ادىلەتسىزدىكپەن شەشىلىپ جاتقانى تۋرالى تەلەگرامما جىبەرىپ، كومەك سۇرايدى.
وعان الاش ازاماتتارى «ءتىزىمدى جاساپ جاتقان - ءوزىمىز سايلاعان ەلدەگى جاۋاپتى كىسىلەر. سوندىقتان ولار جاساعان تىزىمگە سەنەمىز» دەپ جاۋاپ بەرەدى. قازىر ءبىزدىڭ الاش دەپ ماقتانىپ ايتىپ جۇرۋىمىزگە بىردەن- ءبىر سەبەپ بولعان - ساكەننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانىنىڭ جازىلۋى. ساكەن بۇل روماندى 1920 -جىلداردان باستاپ جازا باستادى. 1922-1924 -جىلدارى «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىندا روماننىڭ ۇزىندىلەرى جاريالاندى. بۇل ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى تاريحي فاكتىلەر ۇرپاققا جەتسىن دەگەن ماقساتتا رومان-ەسسە بولىپ جاريالانعان كەزگە دەيىن الاش دەگەن ءسوز شىققان بولاتىن.
ال الاش ازاماتتارىنىڭ جينالىسى 1917 -جىلى شىلدەدە بولدى، ال باعدارلاماسى قاراشا ايىندا «قازاق» گازەتىنە جاريالاندى. سوندا سەزدىڭ پروگرامماسى قايدا؟ الاش تانۋشىلارعا الاشتىڭ ءبىرىنشى سەزىنە بايلانىستى قوياتىن سۇراعىم دا بار. ءبىرىنشى باسىلىمدا الاش پارتياسىنىڭ سەزى دەمەيدى، «جالپى قازاق جينالىسى» دەيدى. ياعني، ساكەنگە «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانىن جازعانى ءۇشىن راحمەت ايتۋ كەرەك.
ساكەننىڭ ستالينگە وقۋ ماسەلەسى جونىندە حات جازعانى بار، ول حات ساقتالعان. ماسكەۋدە دە، پرەزيدەنت ارحيۆىندە دە بار، ءبىراق ونى كەيىن كەڭەستىك جۇيە كەزىندە كەيبىرەۋلەر وزگەرتىپ، الاش ازاماتتارى اقتالعان كەزدەگى جاعدايمەن تامسانىپ جازعان قالپىمەن ءالى وتىر. ونى ارى قاراي زەرتتەپ وتىرعان جوق. جاقىندا ءبىر تاريحشى-عالىم ساكەننىڭ ارحيۆىن ءۇش ادام قاراپتى دەپ ايتقان. ولار - تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، پودپولكوۆنيك امانتاي كاكەن، ءۇشىنشىسى - زەرتتەۋشى. سول زەرتتەۋشى ساكەننىڭ سوتتالۋ ءىسىن، تەرگەۋشى ءىسىن قارادىم دەپ نەگە ايتپايدى؟ ياعني، ساكەننىڭ ادالدىعىنان، ودان ەشقانداي ءمىن تاپپاعاندىقتان ايتپادى.
- تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ ساكەندى زەرتتەۋدە وكىنىشى بولدى ما؟ مۇمكىن، عالىمنىڭ بۇگىنگە دەيىن قولى جەتپەي قالعان قۇجاتتارى دا بولعان شىعار.
- قولى جەتپەي قالعان قۇجاتى بولعان جوق. ول كىسى ساكەننىڭ بارلىق قۇجاتتارىن شىعاردى، تەك ساكەننىڭ ۇيىنە جاساعان ءتىنتۋ كەزىندە الىپ كەتكەن قولجازبالارىن، البومىن، ودان بولەك ساكەنگە بەرىلگەن قولجازبالار دا بار، سولاردى قايتارا الماعانىنا وكىنىشى بولدى.
تۇرسىنبەك كاكىشەۆ 13 تومدىقتى شىعاراتىن كەزدە ءبىر شاكىرتى سۇراپتى: «قايدا بارا جاتىرسىز، اعاي؟» دەپ. سوندا تۇرسەكەڭ: «جالقاۋ ۇرپاققا دايىنداپ كەتۋ ماقساتىندا باسپاعا بارا جاتىرمىن» دەگەن ەكەن. ول كىسىنىڭ ەڭبەگى ەش كەتكەن جوق. ءلايلا مۇحتار قىزى: «تۇرسىنبەك، اكەمنىڭ شاكىرتىمىز دەيتىندەر كوپ، ءبىراق سولاردىڭ ءبىر دە ءبىرى سەنىڭ ساكەنگە سىڭىرگەن ەڭبەگىڭدەي ەڭبەكتى جاساي العان جوق»، - دەپ كوڭىلى تولماعانىن ايتقان. تۇرسەكەڭ مەن ساكەننىڭ مىنەزدەرى، قايسارلىعى، شىنشىلدىعى، ادالدىعى ۇقساس بولاتىن.
ەگەر ساكەننىڭ بويىندا الاش ازاماتتارىن ۇستاپ بەرەتىن، ايىپتايتىن قاسيەتى بولسا، تۇرسەكەڭ ونىڭ سەبەپتەرىن كەلتىرە وتىرىپ، اشىپ ايتاتىن ەدى. جالپى، ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا «قازاق بالالارى ءبىرىن-ءبىرى ۇستاتتى» دەگەنگە سەنبەيمىن. سەبەبى ولار وتە ءبىلىمدى، نامىسشىل، ونىڭ ۇستىنە ءبىرىن-ءبىرى وكپەگە قيسا دا، ولىمگە قيماعان جاندار بولدى.
- اڭگىمەڭىزگە كوپ راقمەت!
اڭگىمەلەسكەن
گۇلزينا بەكتاس، سىمبات باۋىرجان قىزى
