كاسپي تەڭىزىنىڭ اۋماعى 36 مىڭ شارشى شاقىرىمعا ازايعان

اقتاۋ. قازاقپارات  - 2025 -جىلدىڭ قىركۇيەگىندەگى جاعداي بويىنشا، قازاقستانداعى كاسپي تەڭىزىنىڭ ورتاشا دەڭگەيى - 29,31 مەترگە جەتىپ، 18 جىلدا اۋدانى 36 مىڭ شارشى شاقىرىمعا ازايعان. تەڭىزدىڭ تايازدانۋىنىڭ ەكولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق زاردابى قانداي؟ Kazіnform ءتىلشىسى سالا ماماندارىنىڭ ۇسىنىس-پىكىرلەرىن تىڭدادى.

قازگيدرومەت بەرگەن مالىمەتكە سۇيەنسەك، بيىل قىركۇيەكتە قازاقستاندىق باقىلاۋ ستانسالارى تەڭىزدىڭ سولتۇستىك- شىعىس بولىگىندە ورتاشا دەڭگەي - 29,15 مەتر، شىعىس بولىگىندە - 29,46 مەتر ەكەنىن تىركەگەن.

جالپى قازاقستان بويىنشا ورتاشا دەڭگەي - 29,31 مەتر. وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا تەڭىز دەڭگەيى سولتۇستىك- شىعىس بولىگىندە - 20 س م، شىعىس بولىگىندە - 17 س م- گە تومەندەگەن.

مونيتورينگ تەڭىزدىڭ سولتۇستىك- شىعىس بولىگىندە - پەشنوي جانە قۇلالى ارالى ستانسالارى مەن بەكەتتەرىندە، ال شىعىس بولىگىندە فورت- شيەۆچەنكو، اقتاۋ جانە فەتيسوۆو ستانسالارىندا جاسالعان.

- دەڭگەيدىڭ تومەندەۋىنەن تەڭىز بەتىنىڭ اۋدانى قىسقاردى. نەگىزىنەن سولتۇستىك-شىعىس بولىگى تايازدانىپ بارادى. رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك وكەانوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ دەرەكتەرىنە سەنسەك، 2006 -جىلدان 2024 -جىلعا دەيىن تەڭىز بەتىنىڭ اۋدانى 36,6 مىڭ شارشى شاقىرىمعا، ياعني 392,3 مىڭ شارشى شاقىرىمنان 355,7 مىڭ شارشى شاقىرىمعا دەيىن قىسقارعان. 2006 -جىلدان 2024 -جىلعا دەيىن كاسپي تەڭىزىنىڭ قازاقستاندىق بولىگىندە دەڭگەي - 2,13 مەترگە تومەندەگەن (- 27,07 م- دەن - 29,20 م- گە دەيىن)، - دەلىنگەن قازگيدرومەت بەرگەن اقپاراتتا.

وسىعان بايلانىستى كاسپي تەڭىزىنىڭ تاياز سولتۇستىك-شىعىس بولىگى قاتتى تارتىلىپ بارادى. قازاقستان اۋماعىندا جاعالاۋ سىزىعىنىڭ شەگىنۋى كەي جەرلەردە 30-35 شاقىرىمعا دەيىن جەتكەن.

ەڭ وسال ايماقتار - كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگى، جايىق وزەنىنىڭ اتىراۋى جانە ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ جاعالاۋى.

ماڭعىستاۋ وبلىسى ءتۇپقاراعان اۋدانىنىڭ تۇرعىنى، Qazaq Balyk رەسپۋبليكالىق بالىق شارۋاشىلىعى جانە اكۆامادەنيەت قاۋىمداستىعىنىڭ ايماقتىق فيليالىنىڭ ديرەكتورى دانيار اكىمجانوۆتىڭ ايتۋىنشا، تەڭىزدىڭ تايازدانۋىنان جاعالاۋدا ورنالاسقان جەرگىلىكتى تۇرعىندار زارداپ شەگە باستادى.

بالىقشىلاردىڭ بالىق اۋلايتىن مەكەندەرىندە سۋ تارتىلىپ، كەي جەرلەر مۇلدە قۇرعاپ كەتكەن. اسىىرەسە قاراجانباس، بوزاشى جاعالاۋلارى قۇرعاپ قالدى.

- تەڭىزدىڭ تارتىلۋىنان بالىقتىڭ بىرنەشە ءتۇرى ميگراتسياسىن اۋىستىردى. جاعالاۋدان كەتىپ قالدى. كاسپيدىڭ ەڭ تاياز تۇسى - قازاقستان اۋماعى. ەكونوميكالىق جاعىنان دا قازىر قيىندىق تۋىنداپ جاتىر. كەمە توقتايتىن، جۇك تاسىمالدايتىن جاعالاۋعا كىرىپ-شىعۋ قيىندادى. مىسالى، قاشاعان كەن ورنىنا بارۋ جولدارىن تەرەڭدەتۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەك. ال، بۇل بالىقتاردىڭ كوبەيۋ ورتاسىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. ولار ميگراتسيا اۋىستىرادى. بىزدەر قوعامدىق تىڭداۋدا ايتتىق، سولتۇستىك كاسپي «جەم بازاسى» دەپ اتالادى. ءتۇبىن تەرەڭدەتۋدىڭ اسەرى وراسان بولادى. سالدارىنان ولەكسە كوبەيەدى. سۋ قۇستارى، بالىقتار مەن يتبالىقتار ونسىز دا قىرىلىپ جاتىر، - دەيدى Qazaq Balyk رەسپۋبليكالىق بالىق شارۋاشىلىعى جانە اكۆامادەنيەت قاۋىمداستىعى ماڭعىستاۋ وبلىستىق فيليالىنىڭ ديرەكتورى دانيار اكىمجانوۆ.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن بيىل اقتاۋدا كاسپيي تەڭىزىنىڭ قازاق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى قۇرىلعان بولاتىن. اتالعان ينستيتۋتتىڭ باسشىسى سەرىك احمەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، الداعى ۋاقىتتا كاسپي تەڭىزى دەڭگەيىنىڭ اۋىتقۋى، تايازدانۋدىڭ تەڭىز ەكوجۇيەسىنە، فلوراسى مەن فاۋناسىنا اسەرى، يحتيوفاۋناسى، يتبالىقتاردىڭ جاپپاي قىرىلۋ سەبەپتەرى زەرتتەلەدى.

بيورەسۋرستار مەن بالىق قورلارىن ساقتاۋ ادىستەرى مەن تەحنولوگيالارى ازىرلەنەدى. سونىمەن قاتار، كليماتتىق وزگەرىستەردى تالداپ، ولاردىڭ كاسپي تەڭىزىنىڭ ەكوجۇيەسى مەن بيوارتۇرلىلىگىنە اسەرىن انىقتاۋ بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزۋ جوسپاردا.

ينستيتۋتتا كليماتولوگ-ماماندار، گيدرولوگتار، وكەانولوگتار، گيدروحيميكتەر مەن گيدروبيولوگتار جۇمىس ىستەيتىن بولادى. الايدا، اتالعان ماماندىقتار بويىنشا اسىرەسە وكەانولوگيا جانە تەڭىز گيدروبيولوگياسى سالاسىنداعى ماماندار تاپشىلىعى وتكىر تۇر.

ش. ەسەنوۆ اتىنداعى كاسپي تەحنولوگيالار جانە ينجينيرينگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ PHD دوكتورى، پروفەسسور سامال سىرلىبەك قىزى كاسپي تەڭىزىنىڭ قازاق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى باسشىلىعى تاراپىنان جوعارى وقۋ ورنىنىڭ بازاسىندا «وكەانولوگيا» جانە «گيدروبيولوگيا» ماماندىقتارى بويىنشا ماگيسترلەر دايارلاۋعا ۇسىنىس تۇسكەنىن جەتكىزدى.

- اتالعان ماماندىقتار بويىنشا ماگيستراتۋرا اشۋعا بىزگە حات كەلدى. ءبىز گيدروبيولوگيا مەن وكەانولوگيانى بىرگە اشۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. كەلەسى وقۋ جىلىندا اشۋ ءۇشىن قۇجاتتارى ازىرلەنىپ جاتىر، - دەيدى سامال سىرلىبەك قىزى.

ال، ECOJER قاۋىمداستىعى ايماقتىق ەكو- كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ادىلبەك قوزىباقوۆ «كاسپي - مەنىڭ تەڭىزىم» قوعامدىق باستاماسىنىڭ تۇجىرىمداماسىن جاساپ شىققان.

ونىڭ ايتۋىنشا، كاسپي تەڭىزى جاپپاي لاستانۋدىڭ، رەسۋرستاردى ونەركاسىپتىك اۋقىمدا پايدالانۋدىڭ جانە سۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى سالدارىنان قۇرىپ بارادى.

بۇل داعدارىس تەڭىزدىڭ ەكوجۇيەسىنە، ءتىرى ورگانيزمدەرىنە جانە بەس ەلدەگى ميلليونداعان ادامنىڭ بولاشاعىنا قاۋىپ ءتوندىرىپ، سالدارى جاھاندىق اۋقىمدا سەزىلۋى ىقتيمال.

ونىڭ سوزىنشە، ناقتى شەشىمدەر قابىلدانباسا، كاسپي ارالدىڭ تاعدىرىن قايتالاۋى مۇمكىن.

- «كاسپي - مەنىڭ تەڭىزىم» قوعامدىق باستاماسىن كاسپي ماڭى ءوڭىرىنىڭ ءاربىر ەلىندە - ازەربايجان، يران، قازاقستان، رەسەي جانە تۇرىكمەنستاندا ەرىكتى تۇردە ىسكە اسىرۋ كوزدەلگەن. بۇنى كاسپي تەڭىزى ەكوجۇيەسىنىڭ جاقسارۋىن قالايتىن قاۋىمداستىقتاردىڭ، بەلسەندىلەر مەن قورعاۋشىلاردىڭ بىرلىگى، كواليتسياسى دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل - ومىرلىك ماڭىزدى رەسۋرستاردى قورعاۋعا، بۇكىل كاسپي ايماعىنداعى قاۋىمداستىقتار مەن مۇددەلى تاراپتاردىڭ داۋىسىن كۇشەيتەتىن ارەكەتكە شاقىرۋ، - دەيدى ول.

تابيعات جاناشىرى «كاسپي - مەنىڭ تەڭىزىم» قوعامدىق باستاماسى ارقىلى «كاسپيي تەڭىزىن ساقتايمىز» جاھاندىق قوزعالىسىن جەرگىلىكتى دەڭگەيدە دامىتۋدى، كاسپي تەڭىزىن قورعاۋ جونىندەگى نەگىزدەمەلىك كونۆەنتسيا (تەگەران كونۆەنتسياسى) ەرەجەلەرىنىڭ كاسپي ماڭى ءوڭىرىنىڭ ءاربىر ەلىندە ىسكە اسىرىلۋىنا ىقپال ەتۋدى كوزدەيدى.

- ەگەر 5 ەلدە دە وسىنداي باستاما كوتەرىلىپ، ءار ادامدا «كاسپي - مەنىڭ تەڭىزىم» دەگەن جاناشىرلىق بولسا، ناتيجەگە جەتەمىز. تاعى ءبىر ۇسىنىسىم، ءبىز «12 -تامىز - حالىقارالىق كاسپي كۇنىن» تامىز ايىندا وقۋشىلار، ستۋدەنتتەر كانيكۋلدا، ەل-جۇرت دەمالىستا جۇرگەندە اتاپ وتەمىز. ناتيجە بەرۋ ءۇشىن اۋقىمدى دەڭگەيدە وتكىزىپ، كاسپييدىڭ ماسەلەسىن كەڭىنەن ايتا بەرۋىمىز قاجەت. سوندىقتان ونى 25 -قىركۇيەك - دۇنيەجۇزىلىك تەڭىز كۇنىنە اۋىستىرۋدى ۇسىنامىن. بۇل تەك قازاقستان ەمەس، بۇكىل 5 مەملەكەتكە دە ءتيىمدى بولار ەدى، - دەيدى ادىلبەك قوزىباقوۆ.

بۇعان دەيىن، ماڭعىستاۋدا كاسپيدىڭ تايىزدانۋىنا بايلانىستى سۋ الۋ ارناسىن تەرەڭدەتۋ جوسپارلانعانىن جازعان بولاتىنبىز.

اۆتور

اياگوز ءىزباساروۆا