كۆانتتىق فيزيكامەن اينالىساتىن الەمدەگى جالعىز وفتالمولوگ - قازاق
استانا. KAZINFORM - «باسقا ەلدە جوق بۇل تەحنولوگيا ءبىزدىڭ ەلگە ءبىرىنشى بولىپ جەتسە دەيمىن. ءبىز قاشانعا دەيىن دامۋشى ەل بولىپ جۇرە بەرەمىز؟ ءبىز دە دامىعان ەل بولايىق. ءبىز دە ەڭسەمىزدى تىكتەپ، الدىڭعى قاتاردا تۇرايىق. ول ءۇشىن بىزدە ءبارى بار عوي. قاراجات تا، الەۋەت تە. رەسۋرس تا بار. قۇدايعا شۇكىر، كەدەي ەل ەمەسپىز. تەك وسىنى ءتيىمدى پايدالانا ءبىلۋ كەرەك».
قاراعاندىلىق مۇحيت قۇلماعانبەتوۆ ءبىر اي بۇرىن گونكونگتەگى كۆانتتىق وپتيكا زەرتحاناسىنىڭ جەتەكشىسى قىزمەتىنە تاعايىندالدى. س. اسفەندياروۆ، كارديف ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءبىلىمىن جەتىلدىرگەن وفتالمولوگ مامان 7 ەلدەن كەلگەن 7 مامانمەن ءبىر توپتا الەمدە جوق قۇرىلعىنى جاساقتاپ شىعارعان. ءارى ول 2018 -جىلى فيزيكا سالاسى بويىنشا نوبەل سىيلىعىن يەلەنگەن دوننا ستريكلەندپەن بىرلەسىپ عىلىمي جوبا ازىرلەۋدە. الداعى ۋاقىتتا كانادا، گونكونگ، انگليادا جيعان- تەرگەنىن ەلدەگى جاس ماماندارعا ۇيرەتىپ، جەكە كلينيكا اشقىسى كەلەتىن مۇحيتقا حابارلاسىپ، اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
- دارىگەرلەر وتباسىندا تاربيەلەنىپ-وسكەن ءسىز بالا كەزدەن نەيروحيرۋرگ بولۋدى ارمانداعان ەكەنسىز. كەيىن وفتالمولوگ ماماندىعىن تاڭداۋىڭىزعا نە تۇرتكى بولدى؟
- مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەن كەزدە كوپ نارسەنى بىلە بەرمەيمىز عوي. ەلدىڭ قۇلاعىندا نە ءجۇر، سونى تاڭداۋعا تىرىسامىز. ءار سارباز اسكەردە جۇرگەندە، جوعارى شەندى ارماندايدى عوي. سول سەكىلدى ءبىز دە ءوز سالامىزداعى ەڭ بەدەلدى ماماندىقتى يگەرۋگە تىرىسامىز. اق حالاتتى كيىپ الىپ، قولعا ءتۇرلى قۇرال ۇستاپ، ادامنىڭ ەڭ كۇردەلى ورگانىنا وتا جاساۋ - مەنىڭ عانا ەمەس، مەدۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەن ءاربىر ستۋدەنتتىڭ ارمانى. اسىرەسە، كوپ تالاپكەر كارديوحيرۋرگ نەمەسە نەيروحيرۋرگ بولعىسى كەلەدى.
باستاپقىدا بۇل قيال قالپىندا جۇرەدى، سوسىن وقي كەلە ءاربىرىنىڭ قابىلەتى ۇشتالا تۇسكەن كەزدە، مەديتسينانىڭ مۇلدە باسقا سالاسىنا دەن قويادى. حيرۋرگ بولۋدى ماقسات ەتكەن قۇرداستارىمنىڭ ءبىرى قان كورگەندە شىداماسا، ەندى ءبىرى ناۋقاستىڭ قايتىس بولعانىن جۇرەگىنە جاقىن قابىلدايدى. ال مەنىڭ تاڭداۋىمدى وزگەرتۋگە سەبەپ بولعان بىرنەشە جايت بار. 4-كۋرس وقىپ جۇرگەندە ماعان دارىگەرلەر گلاۋكومانىڭ دامۋ قاۋپى بار دەگەن دياگنوز قويدى. سول كەزدەن باستاپ ميدان گورى كوزدىڭ قۇرىلىسىن زەرتتەۋدى قولعا الدىم.
وعان قوسا، ءبىزدى ستۋدەنت كەزدە ءتۇرلى اۋرۋحاناعا، ءتۇرلى بولىمگە جىبەرەتىن. سول كەزدە ناۋقاستاردىڭ «جانارىمدى العانشا، جانىمدى الساڭ ەتتى» دەگەنىن ءجيى ەستيتىنمىن. اسىرەسە، ەگدە جاستاعىلاردىڭ دارىگەردىڭ الدىندا «نەمەرەمنىڭ ءتۇر-الپەتىن، كۇلگەنىن كورگىم كەلەدى» دەپ جىلاپ وتىرعانىن سان رەت كوردىم.
كوزى ونشا كورمەيتىن جانە زاعيپ جانداردىڭ وسىلاي كوز جاسىن كول قىلىپ وتىرعانىن باقىلاعان سايىن كورۋ قابىلەتىنىڭ ماڭىزىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، بۇل فانيدەگى باستى ارمان كوز جانارىنان ايىرىلىپ قالماۋ ەكەنىن ۇعىندىم. ءسويتىپ، سول جاناردى «تۇزەتىپ» جۇرەتىن مامان بولۋدى ماقسات ەتتىم. وعان قوسا، ءوز كوزىمنىڭ ساۋلىعىن ويلاپ، زەرتتەۋ جاساعانىم دا ىقپال ەتتى. سوقىر بولىپ قالماي تۇرعاندا الەمدى ارالاعىم كەلدى. بۇگىندە سول كەزدە دىتتەگەنىمنىڭ ءبارى ىسكە استى. قازىر مەن - الەمدى ارالاپ جۇرگەن وفتالمولوگپىن (كۇلىپ).
- كارديف ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ( ۇلى بريتانيا) گرانتىن جەڭىپ الۋ ءتىپتى بريتاندىقتاردىڭ وزىنە قيىنعا سوعىپ جاتادى. ال ءسىز ول شاكىرتاقىنى قالاي يەلەندىڭىز؟
- ستۋدەنت كەزدە ۇلى بريتانياعا كونفەرەنتسيالارعا بارعاندا كارديفتە جۇمىس ىستەيتىن پروفەسسورلارمەن تانىسقانمىن. ولار «بىزگە كەلىپ وقى» دەپ ۇنەمى شاقىراتىن. الايدا ول كەزدە مەن شەتەلگە كەتۋدى ەش ويلامادىم. «ءساتى كەلگەندە كورەرمىن» دەپ جۇرە بەردىم. ءبىراق ولار قايتا-قايتا حابارلاندىرۋ جىبەرىپ قويمادى. مەيلى، باعىمدى سىناپ كورەيىن دەپ قۇجاتتارىمدى تىركەدىم. اقىرىندا 600 تالاپكەردىڭ ىشىندە باعى جانعان 7 ەۋدىڭ ءبىرى اتاندىم. ءسويتىپ، كارديف ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورانتى اتاندىم. ونداعى پروفەسسورلارىم وقۋ بىتىرگەن سوڭ سوندا قالىپ، جۇمىس ىستەگەنىمدى قالادى. وقۋ بىتىرۋگە جاقىن قالعاندا ۇلى بريتانيانىڭ بىرنەشە ۋنيۆەرسيتەتى بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋگە شاقىردى.
الايدا ودان ەرتەرەك، 2-كۋرستا وقىپ جۇرگەنىمدە كانادادان جاقسى ءبىر ۇسىنىس كەلىپ تۇسكەن ەدى. عىلىمي جۇمىستارىمدى ءجىتى زەرتتەگەن ولار ينجەنەريا مەن فيزيكادان حاباردار وفتالمولوگ ىزدەپ ءجۇر ەكەن.
ولارعا جاي وفتالمولوگ ەمەس، ينجەنەر- وفتالمولوگ كەرەك بولدى. ال مەن كارديفتە وقىپ جۇرگەندە وفتالمولوگياداعى اۆتوەلەكترونيكا باعىتىن زەرتتەپ، وپتيكالىق قۇرىلعىلار قۇراستىرۋدى ۇيرەنگەنمىن. كانادالىقتار حابارلاسقان كەزدە وپتيكالىق كوگەرەنتتى توموگراف قۇراستىرىپ جۇرگەنمىن. ولار «سەنىڭ جۇمىسىڭ تۋرالى ەستىدىك» دەپ جۇمىسقا شاقىردى.
الايدا مەن «الدىمەن وقۋىمدى اياقتاپ الايىن» دەپ كىدىرتە تۇردىم. سوسىن وقۋ بىتىرەر كەزدە ولار «گونكونگتە جاڭا زەرتحانا اشىلعالى جاتىر. ەگەر كەلىسسەڭ، سەنى سوندا جىبەرەمىز. ءبىراق جىلىنا بىرنەشە رەت كاناداعا كەلىپ تۇرۋعا ءتيىسسىڭ. سەن بىزگە دە كەرەك مامانسىڭ» دەپ ۇسىنىس ايتتى.
ويلانا كەلە، كانادانىڭ ورنىنا گونكونگكە بارۋعا كەلىستىم. گونكونگتى تاڭداۋىمنىڭ باستى ارتىقشىلىعى - مۇندا ءوز زەرتحانامدى جاساقتاۋعا جانە ونىڭ جەتەكشىسى بولۋعا مۇمكىندىك بولدى. ەكىنشىدەن، بۇل ەلدە جاساپ شىعارعان قۇرىلعىڭدى كوممەرتسيالاۋعا بولادى.
مەملەكەت، باسقا دەمەۋشىلەر مۇنداي يننوۆاتسيانى قوس قولداپ قولدايدى. كاناداداعى پروفەسسورلارمەن تىعىز جۇمىس ىستەيمىن، ءبىراق نەگىزگى بازام گونكونگتە ورنالاسقان. جارتى جىل كانادادا، جارتى جىل گونكونگتە جۇرەمىن. وسىلايشا، ەكى ەلدىڭ اراسىندا شاپقىلاپ جۇرگەنىمە 2 جىلدان استى. بيىل قاڭتاردا دارەجەم جوعارىلاپ، اعا عىلىمي قىزمەتكەر اتاندىم. ءارى زەرتحانا جەتەكشىسى قىزمەتىنە بەكىتىلدىم. ادەتتە، مۇنداي لاۋازىمعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن 5-6 جىل كەتەتىن. باعىما قاراي، مەن بۇل مەجەنى 2 جىل ىشىندە باعىندىردىم.
- ينجەنەر-وفتالمولوگ دەگەندى ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىرمىن. تۇسىنۋىمشە، سىزدەردەگى باستى ماقسات وفتالمولوگيا مەن فيزيكانى ءبىر-بىرىمەن ۇشتاستىرىپ، تىڭ نارسە ويلاپ تابۋ عوي؟
- باستى ماقسات - كۆانتتىق فيزيكاداعى تۇسىنىكتەر مەن تەوريالاردى وفتالمولوگيالىق باعىتتا پايدالانۋ. بۇل ەكى عىلىم بۇرىن- سوڭدى ءبىر- بىرىمەن ۇشتاسپاعان. سوندىقتان ءبىز وسى بوس تۇرعان نيشانى تولتىرعىمىز كەلدى. كانادادا مەنى جۇمىسقا شاقىرعان پروفەسسورلار - كۆانتتىق فيزيكتەر. ولار قايتسە دە، وفتالمولوگياعا «كىرۋدى» ماقسات ەتتى. ال ول ءۇشىن كوماندالارىنا وفتالمولوگ قاجەت بولدى. مەنى بولماي شاقىرعانى دا سوندىقتان. ءبىز ەكى جىل ىشىندە گونكونگ پەن كانادادا بىرنەشە عىلىمي جۇمىس ىستەدىك. 1 جىل بۇرىن ۇلكەن جەتىستىككە جەتىپ، كوز اۋرۋلارىنا دياگنوستيكا جاسايتىن كۆانتتىق قۇرىلعى ويلاپ تاپتىق. جالپى، كوزگە دياگنوستيكا جاسايتىن ءتۇرلى اپپارات بار. ءبىز دە سونداي ءبىر قۇرىلعىنى جاساپ شىعاردىق. ءبىراق وندا ءبىز كۆانتتىق فيزيكانىڭ نەگىزدەرىنە سۇيەندىك. ول عىلىمدا كۆانتتىق فوتون دەگەن جاڭا كونتسەپتسيا بار. مۇنىڭ ادامزاتقا بەرەر پايداسى وتە كوپ. قازىر بۇل كونتسەپتسيانى باسقا عىلىمدار پايدالانۋدى قولعا الدى. الايدا ءبىز - الەم بويىنشا ونى وفتالمولوگيالىق باعىتتا قولدانعان العاشقى عىلىمي توپپىز.
- مۇنداي نەگىزدە جاساقتالعان قۇرىلعىلارعا الەم قىزىعىپ وتىر عوي، دەمەك.
- ءدال سولاي. ول قۇرالدارعا الەم قىزىعىپ وتىر. مىسالى، مەن قازىر ۇلى بريتانيادا ءجۇرمىن. مۇنداعى عالىمداردىڭ شاقىرۋىمەن جۇمىسىمدى كورسەتۋ وسىندا ءۇشىن كەلدىم. كەلەسى ايدا شۆەيتسارياعا، ودان كەيىن مامىردا ا ق ش-قا شاقىرىپ جاتىر. بىلتىر جەلتوقساندا وتكەن ازيالىق يننوۆاتسيالىق جارىستا التىن مەدال ۇتىپ الدىق. عىلىم الەمىندە اتاعىمىز بىرتە-بىرتە شىققان سوڭ، كوپ ەل مەن ۋنيۆەرسيتەت «بىزگە دە كورسەتىڭىزدەرشى»، «بىزگە كەلىپ جۇمىس ىستەڭىزدەرشى» دەپ حابارلاسىپ جاتىر.
- الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباڭىزدان بايقاعانىمداي، كومانداڭىزدا «الەمدى جارعان عالىم» جۇمىس ىستەيدى ەكەن. وتاندىق ب ا ق ءسىزدىڭ نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتىمەن بىرگە جۇمىس ىستەيتىنىڭىزدى جارىسا جازدى.
- ءبىزدىڭ توپتا مەنىمەن قوسقاندا 7 مامان جۇمىس ىستەيدى. جەتەۋىمىز دە 7 ەلدەن كەلگەنبىز. جەتەۋدىڭ 4 ەۋى - فيزيك، ەكەۋى - پسيحوفيزيك جانە بىرەۋى - مەن، وفتالمولوگپىن. ۇشەۋىمىز گونكونگتە جۇمىس ىستەيمىز، ال قالعان 4 ەۋى كانادادا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، ءبىز ءبىر-بىرىمىزگە بارىپ تۇرامىز. ولار بىزگە جارتى جىلعا كەلىپ جۇمىس ىستەيدى، ءبىز كاناداعا بارىپ، جارتى جىل زەرتتەۋ جۇرگىزەمىز. ءبىزدىڭ توپپەن بىرنەشە باعىتتا بىرلەسىپ جۇمىس ىستەيتىن بىرنەشە عالىم بار.
ءبىز ولاردى كوللابورانت عالىمدار دەپ اتايمىز. سونىڭ بىرەۋى - 2018 -جىلى فيزيكا سالاسى بويىنشا نوبەل سىيلىعىن يەلەنگەن دوننا ستريكلەند. ول - 80-جىلدارى لازەرلىك كوررەكتسيانى ويلاپ تاپقان مىقتى عالىم. سول ەڭبەگى 2018 -جىلى باعالاندى. ول كوپ ەلدى ارالايدى. بىلتىر جىل ورتاسىندا گونكونگكە مەملەكەتتىڭ شاقىرۋىمەن كەلگەن بولاتىن. سول كەزدە ءبىزدىڭ توپپەن تانىسقىسى كەلىپ، حابارلاستى. ءبىز ونى زەرتحانامىزعا شاقىرىپ، قوناق قىلدىق. ول ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا قىزىعىپ، بىرلەسىپ جۇمىس ىستەيمىز دەپ ۇيعاردىق. قازىر ول عالىممەن ءبىر عىلىمي جوبانى ازىرلەپ جاتىرمىز. مۇنىڭ قانداي ناتيجە بەرەتىنىن ۋاقىت كورسەتەر.
- سىزدەر جاساقتاپ شىعارعان الەمدە جوق تەڭدەسسىز قۇرال - كوز اۋرۋلارىنىڭ سيمپتومدارىن ەرتە بايقايتىن قۇرىلعى تۋرالى قىسقاشا ايتا كەتسەڭىز.
- قازىر ءبىز ماكۋليارلى دەگەنەراتسيا اۋرۋىنىڭ الدىن الۋ شارالارىن قاراستىرىپ جاتىرمىز. بۇگىندە مەديتسينادا قولدانىلىپ جۇرگەن قۇرالدار اۋرۋدىڭ اسقىنىپ كەتكەن كەزەڭىنە عانا دياگنوستيكا جاساي الادى. الايدا قازىرگى قۇرالدار اۋرۋدىڭ ەرتە باستالعان كەزدەگى سيپتومدارىن كورە المايدى. سوندىقتان قازىر كوبى دارىگەرگە ناۋقاس كۇيىندە بارادى. ويتكەنى سيمپتومدار بىلىنبەيدى. ەش جەرى اۋىرمايدى.
ال مۇنى ارنايى تەكسەرىستەن وتكەن سوڭ بايقاعان دارىگەرلەر «سىزدە مىنا اۋرۋ ءتۇرى باياعىدا پايدا بولعان. ءبىز مۇنى توقتاتا المايمىز. كوز جانارىڭىز بۇگىن الدە ەرتەڭ نەمەسە بىرنەشە جىلدان سوڭ كورمەي قالۋى ابدەن مۇمكىن» دەگەن شەشىم شىعارادى.
بۇگىندە وفتالمولوگ مامانداردىڭ باستى پروبلەماسى بىردەي. قانشا جەردەن تاجىريبەسى مول بولسا دا، اۋرۋدىڭ سيمپتومدارىن ەرتە بايقاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قۇرالدىڭ جوقتىعى. ال ءبىز سونداي قۇرالدى قۇراستىرىپ، قولدانىسقا ەنگىزىپ جاتىرمىز.
الداعى ۋاقىتتا الەمنىڭ وفتالمولوگتارى مۇنى ءوز كلينيكاسىندا قولداناتىن بولسا، كوز اۋرۋلارىنىڭ سيمپتومدارىن ەرتەرەك بايقاۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى. ءبىز جاساقتاپ جاتقان قۇرال - وتە باعالى. سەبەبى مۇنى ەرتە بايقاماسا، پروگرەسسيۆتى تۇردە سوقىرلىققا الىپ كەلەدى. ەمى جوق. ال مۇنداي جاعدايعا جەتكىزبەس ءۇشىن دارىگەر سيمپتومداردى ەرتە بايقاي ءبىلۋى كەرەك.
ەرتە بايقاعان دارىگەر ونى ءتۇرلى تاسىلمەن ەمدەپ، جازىپ الادى. ءبىز ادامنىڭ كوزىنە جاساماس بۇرىن كلينيكاعا دەيىنگى زەرتتەۋ جۇرگىزەمىز. مۇندا ءبىز تىشقانعا ەكسپەريمەنت جاسايمىز. ونىڭ كوزىندەگى ىشكى تور قابىعى ارقىلى كۆانتتىق فوتوندى وتكىزىپ، مۇنىڭ زيانى مەن پايداسىن ءجىتى زەرتتەيمىز. ەگەر وڭ ناتيجە بەرسە، كەيىن ونىڭ ادامنىڭ كوزىن ەمدەۋگە قولدانامىز.
- تاعى سول الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباڭىزدا «بەلگىلى بولعانداي، الەمدە كۆانتتىق فيزيكامەن كاسىبي تۇردە اينالىساتىن جالعىز وفتالمولوگپىن» دەگەن جازۋدى وقىپ قالدىم...
- ءيا، ءبىزدىڭ توپ - الەم بويىنشا كۆانتتىق فيزيكا مەن وفتالمولوگيانى ءبىر-بىرىمەن «قابىستىرعان» ەڭ ءبىرىنشى ءارى جالعىز توپ. ازىرشە. كوپتەگەن شەتەلدىك باق وفتالمولوگيالىق ماسەلەنى كۆانتتىق فيزيكا كومەگىمەن شەشەتىن كوماندا دەپ ءبىز تۋرالى كوپ جازعان بولاتىن. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، مەن - ول كوماندادا مەديتسينالىق ءبىلىمى بار جالعىز وفتالمولوگپىن. الايدا ەل اۋىزىندا جۇرگەن بۇل ەرەكشەلىكتى جارياعا جار سالىپ، ايتا بەرگىم كەلمەيدى. ويتكەنى بۇل - ۋاقىتشا نارسە. 8 ميلليارد ادام مەكەن ەتكەن الەمدە قانشاما وفتالمولوگ بار. ەرتە مە، كەش پە، مەن سەكىلدى وفتالمولوگتاردىڭ قاتارى كوبەيەتىنى ايدان انىق.
- ەسەسىنە، ماماندىعى دارىگەر بولا تۇرا، فيزيكتەرمەن ميعا قونبايتىن ەكسپەريمەنتتەر جاساپ جۇرگەن ءسىز - قۇندى قىزمەتكەرسىز. نەسىنە ماقتانباسقا؟
- مەنى ونسىز دا كوماندالاستارىم سولاي ايتادى. مەن فيزيكانىڭ «تىلىمەن» سويلەي الامىن، ال فيزيكتەر وفتالمولوگيانىڭ «ءتىلىن» بىلمەيدى. سوندىقتان ولار ماعان «ءبىزدىڭ كومانداداعى ەڭ قۇندى اكتيۆ - سەنسىڭ» دەيدى. ولار مەنىڭ ءتىلىمدى، ياعني مەديتسينا ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەلمەيدى. ولاردىڭ سانى، تاجىريبەسى دە كوپ. ال مەن - جالعىزبىن. ولارمەن ءبىر تىلدە سويلەسىپ، ءبىر عىلىمي زەرتتەۋ جاساۋ ءۇشىن ولاردىڭ «ءتىلىن» مەڭگەردىم. كارديف، گونكونگ، كانادادا جۇرگەندە كۆانتتىق فيزيكانى، ينجەنەريانى ۇيرەندىم. قازىر دە ۇيرەنىپ ءجۇرمىن.
ءبارىن بىلەمىن دەپ ايتا المايمىن. گۇلدى ۇنەمى سۋارعانداي، ءوزىڭ دە ءتۇرلى دەرەكپەن قورەكتەنىپ وتىرماساڭ، ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمدار ەرتەسى-اق باسقا وفتالمولوگتى تاۋىپ الادى. بۇل ىستە باسەكەلەستىك قىزىپ تۇر.
«جالعىز مۇحيت بىلەدى. كۇنىمىز سوعان قاراپ وتىر» دەمەيدى. وكشەمىزدى باسىپ كەلە جاتقان جاس وفتالمولوگتار ەرتەڭ-اق سەنى قۋىپ جەتەدى. سوندىقتان كۇن سايىن ىزدەنىپ، ءبىلىمىڭ مەن بىلىكتىلىگىڭدى ارتتىرىپ وتىرۋ - باستى مىندەت. ايتپەسە، ءباسى بيىك باسەكەدەن تەز ۇتىلىپ قالاسىڭ.
- «وفتالمولوگتان سۇحبات الامىن» دەگەندى ەستىگەن تانىستارىم بارىنەن بۇرىن مىنا سۇراقتى قويۋىمدى وتىنگەن ەدى: كوز اۋرۋىنا شالدىقپاس ءۇشىن نە ىستەمەك كەرەك؟
- ول ءۇشىن كەمى جىلىنا ءبىر رەت وفتالمولوگقا قارالىپ تۇرۋى كەرەك. مويىندايىقشى، ءبىز كوزىمىز اۋىرىپ، قىزارىپ، جاساۋراپ تۇرسا نەمەسە مۇلدە كورمەي قالسا عانا اۋرۋحانانىڭ ەسىگىن جاعالايمىز عوي. ال سيمپتومدارى بىلىنبەيتىن قانشاما اۋرۋ دەنەمىزگە جابىسىپ الادى. ونداي اۋرۋلار - ورىسشا ايتقاندا «تيحيە ۋبييتسى».
ۇندەمەي كەلىپ، كوزدىڭ قۇرىلىمىن بۇزىپ جىبەرەدى. ول سىزگە ەش بىلىنبەيدى. ونى دارىگەرلەر تەك ارنايى قۇرىلعىمەن عانا بايقاي الادى. سوندىقتان قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن بولساڭىز دا، كەمىندە جىلىنا ءبىر رەت وفتالمولوگقا قارالىپ تۇرىڭىز. ولار ءسىز بايقاماعان سيمپتومداردى بايقاپ، دارۋمەندەر جازىپ بەرەدى.
لينزا تاعايىنداپ بەرۋى مۇمكىن. ءبىر قاراعاندا، بۇل سونشالىق ماڭىزدى بولماۋى مۇمكىن. الايدا ارامىزدا ءبىر كوزىنىڭ «جاعدايى» ناشار ەكەنىن بايقاماي كەلگەندەر دە بولعان. ايتىپ تۇرمىن عوي، كوزى اۋىراتىن ناۋقاس ءوزىنىڭ اۋىرىپ جۇرگەنىن بايقامايدى. سول ءۇشىن دارىگەرگە ءجيى قارالىپ تۇرۋ كەرەك.
ءارى قۇرامىندا ا ۆيتامينى بار سۋسىنداردى ىشكەن ابزال. ول دارۋمەندەر اۋرۋدى توقتاتپايدى، الايدا كوزدىڭ ساۋلىعىن ءبىرقالىپتى ۇستاپ تۇرۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. سوسىن كوز گيگيەناسىن ساقتاۋ كەرەك. كوزىلدىرىك، لينزا تاقساڭىز، جىلىنا ءبىر رەت ەمەس، بىرنەشە رەت تەكسەرىلىپ تۇرىڭىز. جاساندى كوز تامشىلارىن پايدالانۋ كەرەك. سونىمەن قاتار كوز بۇلشىقەتتەرىنە كۇن سايىن جاتتىعۋ جاساپ، «شىنىقتىرۋ» قاجەت.
- ەلگە ءجيى كەلىپ قانا قويماي، كەلگەن سايىن جاستارمەن كەزدەسىپ، بار بىلگەنىڭىزدى ورتاعا سالىپ جۇرگەنىڭىزدى بايقادىم. كومانداڭىزبەن جاساقتاعان قۇرىلعىنى «بولاشاقتا قازاقستانعا الىپ كەلۋ ارمانىم بار» دەگەن جازباڭىزدى كوزىم شالدى. بولاشاقتا الەمنىڭ اۋزىن اشتىراتىن وسىنداي تىڭ دۇنيەلەردى ەلگە كەلىپ، جاساقتاۋ، ارىپتەس عالىمداردى عىلىمي الەۋەتى مول قازاقستانعا شاقىرۋ ويدا بار ما؟
- البەتتە، ويدا بار. مەنىڭ بۇل ماسەلەنى قانشا ۋاقىتتان بەرى كوتەرىپ جۇرگەنىمدى گونكونگتەگى ارىپتەستەرىمنەن سۇراساڭىز بولادى. ولار مەنىڭ بۇل ءوتىنىشىمدى تىڭداپ- تىڭداپ، شارشادى. ولارعا «قازاقستانعا بارايىقشى. ۇكىمەتكە جوبامىزدى ۇسىنايىق. قۇپ كورسە، مۇنى سول جاقتا دامىتايىق» ۇنەمى ايتامىن.
الايدا ولار - فيزيكتەر جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەسەتىن ماماندار عوي. «مىناداي ءتيىمدى جوبانى ەندى قولعا الىپ جاتقاندا دامۋشى ەلدەرگە بارۋ قيسىنسىز. ول جەردەگى نارىق كىشكەنتاي» دەيدى. قازىر قاي ەلدە اھ دەگىزەتىن ءبىر تەحنولوگيا شىقسا، سول ەلدىڭ عىلىمي بەدەلى ارتا تۇسەدى. قاي ەلدىڭ عىلىمى، تەحنولوگياسى كۇشتى، سول مەملەكەتتىڭ الەۋەتى زور، بولاشاعى كەمەل.
ا ق ش پەن قىتاي، جاپونيا مەن انگليا قانشا جىلدان بەرى عىلىمى وزىق ەل اتاعىنان ايىرىلىپ قالماۋ ءۇشىن ءوزارا جارىسىپ كەلەدى. قازىر بىزگە قازاقستان تۇگىلى، رەسەي سەكىلدى ءىرى ەلدەرگە بارىپ جۇمىس ىستەۋ ءتيىمسىز. ويتكەنى ول جاقتان نارىققا شىعۋ جاعى قيىنداۋ. الەمنىڭ ءىرى ينۆەستورلارى عىلىمدا كوپ تاجىريبەسى بار ەلدەرمەن عانا جۇمىس ىستەگىسى كەلەدى. ول دا دۇرىس، سەبەبى اقشا الماسۋ وڭاي، سەرىكتەستەر تابۋ دا قيىنعا سوقپايدى.
ءارى مۇنى الداعى ۋاقتىتتا كوممەرتسيالاندىرا الادى. بۇل - بۇرىننان كەلە جاتقان مەحانيزم. ەكىنشىدەن، مۇندا كوماندام، ينۆەستورلار بار. كانادادا باقىلاپ وتىراتىن باستىقتار بار. بارلىعىنىڭ كەلىسىمىن الماي، ءبىر ءوزىم كەتىپ قالا المايمىن.
ءبىز بۇل زەرتتەۋدى ءاۋ باستان كومەكتەسىپ كەلە جاتقان ەلدەردە عانا جاساي الامىز. ءبارىن ورتا جولدان تاستاپ كەتە المايمىز. الايدا ءونىم دايىن بولىپ، ونى پايدالانۋعا رۇقسات بەرەتىن قاعازدى العان بەتتە دەرەۋ قازاقستانعا الىپ كەلگىم كەلەدى.
باسقا ەلدە جوق بۇل تەحنولوگيا ءبىزدىڭ ەلگە ءبىرىنشى بولىپ جەتسە دەيمىن. ول كەزدە دەمەۋشىلەر دە قارسى بولمايدى، كوماندا دا كەلىسىپ تۇر. وسىلايشا، ەلدەگى كوز اۋرۋىنا شالدىققانداردىڭ سانىن ازايتۋعا ءوز ۇلەسىمدى قوساتىن ەدىم.
بۇل - ەشقانداي دا اقشا تابۋ، پايدا كورۋ ەمەس، مەنىڭ جەكە امبيتسيام. ويتكەنى جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، ەلدە جۇرگەندە «جانارىمدى العانشا، جانىمدى الساڭ ەتتى» دەپ جىلاپ وتىرعان قاريالارىمىزدىڭ تالايىن كوردىم. زەينەتتىڭ بەينەتىن كورگىسى كەلەتىن ولار مۇنداي جاعدايعا جەتپەسە ەكەن دەيمىن.
باستاپقىدا ءبىز تەك كلينيكالارمەن جۇمىس ىستەيمىز دەپ ويلاعانبىز. ال قازىر بىزگە مەملەكەتتەر تاراپىنان ۇسىنىستار كەلىپ ءتۇسىپ جاتىر. 2-3 ەلدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترىمەن كەزدەسىپ ۇلگەردىك. بىرەۋى قۇرىلعى دايىن بولعان سوڭ، 1000 داناسىن ساتىپ العىسى كەلەتىنىن ايتتى. قازاقستان تاراپى بۇعان قىزىقسا، ۇتارى كوپ ەكەنى انىق. بولاشاعىم تۋرالى ءسوز ەتەر بولسام، الداعى ۋاقىتتا ەلگە كوشىپ كەلەتىنىمدى ۇنەمى ايتىپ ءجۇرمىن.
قازىر بىرنەشە جوبامەن اينالىسىپ جاتىرمىن. باسقا باعىتتا دا باق سىناپ كورگىم كەلەدى. ەڭ باستىسى، ەلدەگى بىلىكتى مامانداردىڭ باسىن قوسىپ، انگليا، كانادا، گونكونگتە ۇيرەنگەنىمدى ولارعا كورسەتكىم كەلەدى. سونىمەن قاتار الماتى مەن استانادا جەكە كلينيكامدى اشۋدى كوزدەپ ءجۇرمىن. ول جاي عانا كلينيكا ەمەس، حاب سەكىلدى بولماق. تەك كلينيكالىق ەمەس، عىلىمي باعىتتا دا جۇمىس ىستەيتىن ورتالىق اشۋ - نەگىزگى ماقسات.
وندا ءوزىمنىڭ عىلىمي جۇمىستارىمدى ىسكە اسىرىپ، ءارى وسىندا بىرگە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كوللابوراتور عالىمداردى شاقىرعىم كەلەدى. ول عالىمداردىڭ قولداناتىن ءادىس-ءتاسىلىن ءبىزدىڭ جاس ماماندار ءوز كوزىمەن كورسە دەيمىن. كۇردەلى كوز وتاسىن جاساعان العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولعىم كەلەتىنىن دە جاسىرمايمىن.
ول ءۇشىن الدىمەن ستراتەگيالىق قادام جاساۋ قاجەت. ادامي فاكتور جاعىنان مەن كوپ نارسە ىستەي الامىن، تەك ءبىر قۇرال ەمەس. سوندىقتان جاس كەزىمدە بار كۇشىم مەن الەۋەتىمدى ەلدىڭ يگىلىگى ءۇشىن جۇمساعىم كەلەدى-اق. قازىر ەلدە دارىگەرمىن دەپ حالىقتى الداپ جۇرگەندەر قانشاما؟ بىرەۋىنىڭ ديپلومى جوق، ەندى بىرەۋى ونى ساتىپ العان.
ساپاسىز مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋدىڭ سوڭى ولىمگە اكەپ سوعىپ جاتىر. وسىنداي جايتتاردى ەستىپ-بىلگەن كەزدە، نامىستاناسىڭ. سوندىقتان بولاشاقتا تەك بىلىكتى ماماندار قىزمەت ەتەتىن حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ورتالىق اشسام دەيمىن.
- كوپشىلىك ەلدەن ءبىر كەتكەن عالىمنىڭ قايتا كەلۋى نەعايبىل ەكەنىن العا تارتادى. جايلى ورنىن تاستاپ، جوعارى جالاقىسىن قيىپ كەلەتىندەرىنە سەنىڭكىرەمەيدى.
- ءبارىمىز دە اۋىلدان شىقتىق. شەتتە ءجۇرىپ وزىنشە بولىپ جۇرگەن تۇگىمىز جوق. ەلگە قايتقىمىز كەلەدى-اق. «ءالى ۋاقىتىم بار. ءالى ۇلگەرەمىن» دەيتىندەي ءومىر شەكسىز ەمەس. ءوزىڭ ۇشقان ۇيانى، تۋعان جەرىڭدى كوركەيتۋ - شەتتە جۇرگەن ءاربىر ازاماتتىڭ كوكەيىندەگى ارمان شىعار. ءارى-بەرىدەن سوڭ، ءبىز قاشانعا دەيىن دامۋشى ەل بولىپ جۇرە بەرەمىز؟ ءبىز دە دامىعان ەل بولايىق. ءبىز دە ەڭسەمىزدى تىكتەپ، الدىڭعى قاتاردا تۇرايىق. ول ءۇشىن بىزدە ءبارى بار عوي. قاراجات تا، الەۋەت تە. رەسۋرس تا بار. قۇدايعا شۇكىر، كەدەي ەل ەمەسپىز.
تەك وسىنى ءتيىمدى پايدالانا ءبىلۋ كەرەك. قارجىنى حالىققا، الەمگە كەرەك يننوۆاتسياعا، تەحنولوگياعا جۇمساۋ كەرەك. سوندا «بۇل وتا تەك قازاقستاندا جاسالادى»، «مۇنىڭ ەمىن تەك قازاقستاننان تابامىز» دەپ ەلگە جانىنا داۋا ىزدەپ، جانۇشىرىپ كەلەتىندەردىڭ قاتارى كوبەيەدى. ءتىپتى، مەديتسيناسى الدەقايدا دامىعان يزرايل، گەرمانيا، جاپونيادان دا كەلسىن. ەلىمىزدىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق الەۋەتىن دۇرىس باعىتتا پايدالانسا، شەتەلگە كەتىپ قالعان نەبىر مىقتى عالىمدارىمىز ويلانباستان قايتىپ كەلەر ەدى.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان -
ءاليا تىلەۋجان قىزى
