كادىرحان قيزات ۇلى: ءداستۇرلى ونەر يەلەرىنىڭ اسىل مۇراسىن ناسيحاتتاپ جۇرەمىن
استانا. KAZINFORM - كادىرحان قيزات ۇلى قىتايداعى مادەنيەت سالاسىندا ۇزاق جىلدار قىزمەت ەتىپ، سول ەلدەگى قانداستاردىڭ ونەرىنىڭ وركەندەۋىنە وزىنشە ۇلەس قوسقان تۇلعانىڭ ءبىرى. سونداي-اق بۇگىنگى سپيكەرىمىز كۇيشىلىك، قيسساگەرلىك، اقىندىق، ايتىسكەرلىك، انشىلىك قاتارلى ءارتۇرلى ونەردى بويىنا سىڭىرگەن، سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى ازامات. «KAZINFORM» ءتىلشىسى قازىرگى ۋاقىتتا اقمولا وبلىسى، قوسشى قالاسىندا تۇراتىن كادىرحان قيزات ۇلىمەن ارنايى سۇحباتتاسقان بولاتىن.
- ءسىزدى ءتۇرلى ونەردى بويىنا جيناعان تالانت يەسى دەپ ەستيمىز. الدىمەن ونەر جولىنا قالاي كەلدىڭىز، اڭگىمەنىڭ ءالقيسساسىن سودان باستاساڭىز...
- مەن 1963 -جىلى 22-ناۋرىزدا قىتايدىڭ تارباعاتاي ايماعى، ءدوربىلجىن اۋدانىنىڭ مايلى دەگەن تاۋىندا مالشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپپىن. 9 جاسىمدا اكەم مەنىڭ بويىمدا ءبىر ەرەكشەلىكتىڭ بارىن بايقايدى. ياعني مەن اۋزىممەن كۇي شەرتىپ جۇرەدى ەكەنمىن. ول كەز قىتايدا «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» داۋرەندەپ تۇرعان ۋاقىتى. اكە بالاعا سىنشى دەگەن ءسوز بار عوي، بويىمداعى تالانتتى بايقاعان بولۋى كەرەك، مەنى اۋىلىمىزداعى ءبىر ۇيگە ەرتىپ باردى.
بارعان ۇيىمىزدە ورتا بويلى، قىزىل سارى، دەمبەلشە كەلگەن، سەلدىر ساقالدى، كوزى بىتىكتەۋ ادام وتىر ەكەن. سول كىسىنىڭ بەت- الپەتى ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا تۇرادى. اكەم «اسسالامۋالەيكۋم اعاتايىم» دەپ سالەمىنە «اعاتايىم» دەگەن ءسوزىن قوستى. سوسىن اكەم، بۇل مەنىڭ جالعىز ۇلىم ەدى، كەشكە دەيىن اۋزىمەن دومبىرا شەرتەدى، وسىعان ىقىلاسىڭىزدى بەرىپ، دومبىراڭىزدى ۇيرەتسەڭىز. سويتسەم، بۇل كىسى ءادىلقۇلدىڭ قايدارى دەگەن كۇيشى ەكەن. بۇرىن اۋقاتتى ءھام بەدەلدى بولعان كورىنەدى. سول بەدەلىنە قاراي ەل ونى «اعاتاي» دەپ اتايدى ەكەن. قايدار اعا كەلىسىم بەرگەن سوڭ، 2-3 كۇندە ءبىر رەت دومبىرا ۇيرەنۋگە ۇيىنە كەلىپ تۇردىم. كەيىننەن قايدار اعانىڭ توقاي دەگەن كۇيشى ۇلىنان دا ساباق الدىم. اكەلى بالالى ەكى كۇيشىدەن 1972 -جىلدان 1978 -جىلعا دەيىن 6 جىل ۇيرەندىم.
وسى ۋاقىتتاردان كەيىن ءاربىر ۇيدە راديولار پايدا بولا باستادى. سول ءۇنجاريادان «ەڭبەك دۋمانى»، «مالشىلار شاتتىعى»، «جەڭىسپەن العا» دەگەن سەكىلدى كۇيلەر بەرىلىپ تۇراتىن. سولاردى تىڭداپ وزدىگىمنەن كۇي ۇيرەنۋدى قولعا الدىم. ءسويتىپ، ەندى قۇدىرەتتى كۇي ونەرىنىڭ ايدىنىندا جۇزە باستاعاندا بەلگىلى ءبىر سەبەپپەن اياقاستى كۇيدى قويىپ كەتتىم. ءبىزدىڭ ۇيگە ءبىر ۇلكەن اقساقال كەلىپ قوندى. ول ۋاقىتتا مەنىڭ كۇيگە دەگەن قۇمارلىعىم اپيىنعا اۋەس ادامعا ۇقساپ كەتكەن ەدى، شەرتپەسەم تۇرا المايمىن.
ءشاي ءىشىپ وتىرىپ تا اراسىندا شەرتەمىن، ءتىپتى تۇندە ەل جاتىپ قالعان سوڭ تۇرىپ الىپ شەرتەتىن كەزدەرىم بولدى... الگى كەلگەن اقساقالعا شەرتىپ بەردىم. تۇندە قوناق جاتىپ قالعاندا دا شەرتتىم. تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ شەرتتىم. بۇنىڭ ءبارىن بىلگەن قارت كىسى كەتەرىندە شەشەمە، بالاڭىز كۇيگە وتە قۇمار ەكەن. كۇي كيەلى نارسە، سوندىقتان ونى مەزەتتىڭ ەكى ۋاقىتىندا شەرتپەيدى. دومبىرانى ورازا اشپاي قولعا الۋعا بولمايدى جانە ەل جاتىپ قالعان سوڭ، قاراڭعىدا وينامايدى. جالپى كۇيدىڭ ارعى ءتۇپ تامىرى زار، مۇڭنان شىققان، دەپ اناما «اقىل» ايتادى. جالعىز ۇلى بولعاننان دا شىعار الگى اقساقالدىڭ سوزىنە يمانداي ۇييدى. ۇلىم زارلى، مۇڭدى بولىپ قالماسىن دەپ ويلاعان با انام كۇيدى قويدىرايىن دەگەن شەشىمگە كەلەدى. ءسويتىپ كەشتە وقۋدان كەلسەم، بۇگىننەن باستاپ دومبىرا شەرتپەيسىڭ دەپ جىلاپ ەڭىرەيدى. نەگە دەسەم، كەلگەن قۇدايى قوناقتىڭ ايتقان «اقىلىن» الدىعا تارتتى. سودان باستاپ دومبىرانى تاستادىم. ول ۋاقىتتا ۇلكەندەردىڭ ايتقانى زاڭ، قوي دەسە قوياسىڭ، ارتىق ءسوز ايتا المايسىڭ. 15 جاستامىن. «ول ولاي ەمەس شەشە» دەيتىندەي مەندە قانشا ءبىلىم بار دەيسىڭ.
- دومبىرامەن قوشتاسقاننان كەيىن ونەردىڭ باسقا ءبىر تۇرىنە اۋىسۋدى ويلادىڭىز با؟
- دومبىرانى قويعاننان كەيىن ەندى نە ىستەسەم بولادى دەپ ويلانىپ ءجۇردىم. اكەم قيسساگەر بولاتىن. سول اكەمنەن ءۇش قيسسا جازىپ الىپ سونى جاتتادىم. ولار «ءتۇسىپحاننىڭ قيسساسى»، «ەڭلىك- كەبەك» قيسساسى، «بىقيا مەن ماليكەنىڭ 100 اۋىز شاريعات جۇمباعى» دەگەن قيسسالار بولاتىن.
شاريعات جۇمباعى دەگەن قيسسادا ماليكە دەگەن قىز 100 اۋىز شاريعات جۇمباعىن ايتادى. ونى جۇمباعىن شەشەم دەپ كەلىپ، شەشە الماعانداردىڭ باسى الىنىپ وتىرادى. سونى ەڭ سوڭىندا بىقيا دەگەن شال شەشەدى، سويتسە ول ماليكەنىڭ ۇستازى ەكەن.
- سول قيسسالاردى قازىر ايتىپ بەرە الاسىز با؟
- «بىقيا مەن ماليكەنىڭ 100 اۋىز شاريعات جۇمباعىن» ازداپ ۇمىتا باستاپپىن، ال «ءتۇسىپحاننىڭ قيسساسى» مەن «ەڭلىك- كەبەك» قيسساسى قازىرگە دەيىن كوكىرەگىمدە سايراپ تۇر.
- ءسويتىپ كۇيدى قويىپ، قيسساعا ءوتتىڭىز...
- ءيا، قيسساعا ءوتتىم. سودان ەل ىشىندە قيسسا ايتىپ ءجۇردىم. حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ بۇل جانرى ۇزاق ايتىلاتىن بولعاننان كەيىن ەل جالىعىپ تىڭداي بەرمەيتىن بولىپ شىقتى. بۇل بولمايدى ەكەن، ودان گورى قىسقا عوي دەپ تولعاۋ، تەرمەلەر ايتۋعا قاراي بەت بۇردىم. ءسويتىپ ءجۇرىپ، اقىرىن ءاننىڭ اۋىلىنا قاراي ات باسىن بۇرا باستادىم. كوپ ءان جاتتاپ الىپ ايتىپ، ەل ىشىندە ورىنداي ءجۇرىپ، سوڭىندا ءانشى كادىرحان اتانىپ «اقشولپانىم» دەگەن ءۇنتاسپا شىعاردىم.
- انشىلىكتەن كەيىن ولەڭ دە جازا باستاپسىز. العاشقى جازعان ولەڭىڭىز ەسىڭىزدە بار ما؟
- سول ءان ايتىپ جۇرگەن ۋاقىتتاردا 80-جىلداردان باستاپ ولەڭ جازىپ ءجۇردىم. كەيىننەن ولەڭدەرىم گازەتكە شىعا باستادى. ەڭ العاش شىققان ولەڭىمنىڭ تاريحىن ايتىپ بەرەيىن. بىزبەن قاتارلاس وقىعان بالتابايدىڭ اسقارى دەگەن قاتتى توبەلەسكىش جىگىت بولدى. وعان ەشكىمنىڭ شاماسى جەتپەيدى. ءبارىمىز اسقاردان قورقامىز. ءبىر كۇنى اسقار دامۋ دەگەن بالانى ۇرىپ، اكە- شەشەسى ارىز قىلىپ، بالتابايدىڭ ۇيىنە بارادى. ول كەزدە قالاي ەكەن، ەشكىم زاڭ ورىندارىنا بارمايتىن. سودان اسقاردىڭ اكەسى ۇلىن ۇستايدى دا ۇستارامەن شاشىن تاقىرلاپ تۇرىپ الىپ تاستايدى. ول ۋاقىتتا ۇزىن شاش قويۋ دەگەن ءبىر مودا بولىپ تۇرعان كەز ەدى. اكەسى ونىڭ وسى شاشىن الىپ تاستاسام، جۋاسىپ كەتەدى، دەپ ويلاسا كەرەك. سويتسە ول تاقىر باسىمەن انانى ءسۇزىپ، مىنانى دا ءسۇزىپ، وزىنە قارسى كەلگەندەردىڭ مۇرىندارىن تالقانداي باستايدى. تۋرا سول جاعداي ماعان وي سالدى. سوندا تەنتەكتىك دەگەن شاشقا، سىرتقى فورماعا قارامايدى ەكەن عوي، دەپ مىناداي ءۇش شۋماق ولەڭ جازدىم:
«شاش قويۋىڭ جاقسى ەمەس قوعاداي قىپ،
باق قونباسا قونباسىن سودان اينىپ»،
دەپ اكەسى باس سالىپ، بالاسىنىڭ،
شاشىن قىرىپ تاستادى سوناداي قىپ.
اكە كوڭىلى جاي تاپتى تۇزەگەن بوپ،
بالاسى دا سەرت بەردى تۇزەلەم دەپ.
باقىلاسا سوڭىنان سونا باسى،
كەتكەن ەكەن كوشەدە سۇزەگەن بوپ.
ارتقانىمەن اكەلىك كۇشكە سەنىم،
ويلاماپتى ول بالانىڭ ىشكى ەسەبىن،
اڭعارمادى-اۋ، اڭعال قارت بار كەسەلدىڭ،
سىرتىندا ەمەس سول باستىڭ ىشتە ەكەنىن.
ءسويتىپ وسى سەكىلدى ولەڭدەر جازىپ، ونى جاتتاپ ءار جەردە ايتىپ تا ءجۇردىم. توي- تومالاقتاردا قۇداشمەن ايتىس دەگەندەر شىقتى. بايقاسام ءسوز قاعىسىپ ايتا بەرەتىن ەرەكشەلىگىم بار ەكەن. سودان ءبىزدىڭ جاقتان قىتاي قازاقتارىنا بەلگىلى بەردىحان اباي ۇلى، جامالحان قاراباتىر قىزى، جۇماعالي سەكىلدى ايتىس ساڭلاقتارىنىڭ ايتىسى تاراي باستادى.
سول ايتىس اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىنىڭ ءبارىن جاتتاپ الامىن دا، ونى ۇيدە وتىرىپ ماگنيتوفونمەن جازدىرىپ الىپ كوپتەگەن ءۇنتاسپا تاراتتىم. 1984 -جىلى مال، جەر ءبولىسى بولدى عوي، بىزگە ويداعىداي مال تيمەي قالىپ، مەن «تەڭسىز ءبولىس» دەگەن ولەڭ جازدىم. 1986 -جىلى اۋدان كولەمىندە وتكەن ايتىسقا العاش رەت قاتىسىپ ايتىستا ەكىنشى، تەرمە ايتۋدان ءبىرىنشى ورىن الدىم. سودان 86-جىلدان باستاپ 2006 -جىلعان دەيىن 20 جىل ايتىستىم. ايتىستان رەسمي تۇردە العان ەڭ جوعارعى ماراپاتتارىم - «اۆتونوميالى ولكە دارەجەلى ايتىس اقىنى»، «تارباعاتاي ايماعىنا ەڭبەگى سىڭگەن اقىن». ال اۋدان، ايماق، وبلىس، ولكە دارەجەلى كوپتەگەن ايتىستارعا قاتىسىپ، جۇلدەدەن قۇر قالعان كەزىم بولمادى دەۋگە بولادى. سوندىقتان دا شىعار مەنىڭ ەسىمىمدى «XX عاسىر قىتايداعى قازاق ايتىس اقىندارى» اتتى ۇلكەن جيناققا ەنگىزىپتى.
- جالپى، قىتايداعى «اقىندار ايتىسى» دەپ اتالاتىن كولەمدى مادەني شارا قانشا ۋاقىتتا ءبىر ءوتىپ تۇرۋشى ەدى؟
- ول كەزدەردە اۋداندا جىلىنا ءبىر رەت، ايماقتا ەكى جىلدا ءبىر، وبلىستا ءۇش جىلدا ءبىر، اۆتونوميالى ولكەدە بەس جىلدا ءبىر رەت ايتىس ءوتىپ تۇرادى دەگەن رەسمي ەرەجە بار ەدى. جالپى 1980 -جىلدان 2015 -جىلعا دەيىن 35 جىل قىتاي قوعامىندا ءبىر التىن ءداۋىر بولدى دەپ ايتۋعا بولادى.
- قىزمەت دەمەكشى ەندى ىستەگەن قىزمەتتەرىڭىز تۋرالى ازىراق ايتىپ بەرسەڭىز.
- مەن 1980 -جىلى 8-سىنىپتى ءبىتىرىپ، ەندى تاعى دا جوعارلاپ وقيمىن با دەپ تۇرعاندا، سەيتقاسىم دەگەن وقۋ-اعارتۋ سالاسىنىڭ باسشىسى اكەمنەن «كوشپەلى مەكتەپكە مۇعالىم جەتىسپەي جاتىر ەدى، بالاڭىزدى بەرسەڭىز»، دەپ سۇرايدى. اكەم كەلىسەدى، ءسويتىپ العاشقى جۇمىسىمدى كوشپەلى مەكتەپكە مۇعالىم بولۋمەن باستادىم. سوندا مۇعالىم بولا ءجۇرىپ، ەكى جىلدان كەيىن شتاتقا ءوتۋ ءۇشىن ەمتيحان تاپسىرىپ ول سىناقتان ءوتىپ، ەكى جىل پەداگوگيكالىق كوللەدجدە وقىدىم. 1986 -جىلدان ءوزىمنىڭ سارىەمىل دەگەن اۋىلىمدا ۇستازدىق قىزمەت اتقاردىم. ودان كەيىن اۋداندىق ورتا مەكتەپكە اۋىسىپ كەلىپ، سوندا 4 جىل جۇمىس ىستەدىم. 1995 -جىلى اكىمدىك مەنى اۋداندىق مادەنيەت مەكەمەسىنىڭ ديرەكتورى ەتىپ تاعايىندادى.
سودان 2014 -جىلعا دەيىن 20 جىل اۋداندىق مادەنيەت ۇيىندە باسشى بولىپ جۇمىس ىستەدىم. وسى قىزمەتتە جۇرگەن كەزدە ايتىستىم، مادەنيەتتىڭ سان ءتۇرلى شارالارىن ۇيىمداستىردىم. سولاردىڭ ىشىندە ەرەكشە اتاپ وتەتىن ءبىر شارۋام، حالىق مۇرالارىن جينادىم. اۋىلداعى ونەردىڭ ءار سالاسىندا جۇرگەن جاس تالانتتارعا شامامنىڭ كەلگەنىنشە قول ءۇشىن بەرۋگە تىرىستىم. 2016 -جىلى بالالارىمنىڭ بولاشاعى ءۇشىن قازاقستانعا كوشىپ كەلدىم. مەنىڭ جالپى جۇمىس تاريحىم وسىلاي بولدى.
- شىعارماشىلىعىڭىزعا قايتا ورالساق، ءوزىڭىزدىڭ ولەڭدەرىڭىزبەن ايتىستارىڭىزدا ازىلگە، ساتيراعا جاقىندىق بار سياقتى. سولاي ما؟
- ءيا، جالپى مەن ءوزى ساتيراعا بەيىم بولدىم. ءبىر جاعىنان العاش ۇستاز تۇتقان ادامدا قانداي ەرەكشەلىك بولسا، شاكىرتى دە سوعان ۇقساي باستايدى. مەنىڭ ايتىستاعى ءبىرىنشى ۇستازىم بەردىحان اباي ۇلى دەگەن ايتىسكەر اقىن بولدى عوي. وسى كىسى وتە ساتيريك بولاتىن. بەكەڭنىڭ بۇكىل ءازىل- قالجىڭعا تولى ولەڭدەرىن جاتتاپ الىپ، ونى ءۇنتاسپالارعا ايتىپ شىعارعام عوي. بەردىحان اعانىڭ ولەڭدەرى ماعان اسەر ەتكەن بولۋى ابدەن مۇمكىن. مەنىڭ كەيىنگى ايتىستارىمدى قايتا قاراپ كورسەم، ويلى، شەشەن سوزدەرگە ەمەس، ءازىل، مىسقىلعا تولى ەكەن دەپ ايتۋعا بولادى. ءار اقىننىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى بار. مىسالى مەن بىلەتىن قىتايداعى قازاق ايتىس اقىندارىندا ايتىستىڭ ءدۇلدۇلى اتانعان قۇرمانبەك وتە شەشەن اقىن، ەشكىمنىڭ ويىنا كىرىپ-شىقپاعان سوزدەردى ايتادى، ال سول قۇراعاڭمەن 30 جىلداي ءتول ارىپتەسى بولعان جامالحان قاراباتىر قىزى ءداستۇر جاعىنداعى جۇيرىكتىگىندە الدىنا جان سالمايتىن ەدى. مەن بىلەتىن جۇماعالي دەگەن اقىن جۇلىپ الماعا كەلگەندە جۇيرىك اقىن دەپ ايتىلاتىن. ال بەردىحاننىڭ ايتىستاعى بوگەنايى ادەمى ءازىل- قالجىڭى بولاتىن.
- قىتايداعى ۇزدىك ايتىس اقىنى جامالحاننىڭ جوقتاۋلارىن زەرتتەگەن ەكەنسىز. سول تۋرالى دا ايتا كەتسەڭىز.
- مارقۇم جامالحان اپامىز ەكەۋمىز جەرلەس بولدىق. مەن اۋداندىق مادەنيەت مەكەمەسىن باسقارىپ تۇرعاندا مەنىڭ قول استىمدا ىستەدى. شەشەمىزدەي كورىپ سىيلاسىپ وتتىك. 20 جىلداي قىزمەتتەس بولعاننان سوڭ مەن جامالحان اقىننىڭ ەشكىم اڭعارماعان جوقتاۋ جىرلارىن زەرتتەدىم. كەيىن «جامالحان قاراباتىر قىزىنىڭ جوقتاۋ جىرلارى» دەگەن تاقىرىپتاعى زەرتتەۋ ماقالاسىن جازىپ شىقتىم.
بۇل كىسى حالىق الدىندا ايتىستىڭ كوشىن باستاپ، قۇرمەتكە بولەنىپ، ساحانادا جارقىلداپ جۇرسە دە، ومىردە كوكىرەگىنە شەر بايلاعان اۋىر تاعدىرلاردى دا باسىنان كەشكەن ادام ەدى.
كوپتەگەن جاقىندارىنان ايىرىلدى. كۇيەۋى، بالاسى، تۋعان ءسىڭىلىسى، ءىنىسى قايتىس بولدى. سول كەزدەردە مەن بارىنە كومەكتەسىپ جۇرەمىن عوي. سوندا ءبىر بايقاعانىم، بۇل كىسى ايتىستا قانداي ادۋىندى بولسا، جوقتاۋ ايتۋعا كەلگەندە دە ەت جۇرەگىڭدى ەلجىرەتەتىن ويلى، سالماقتى سوزدەر ايتادى.
مەن جامالحان اپانى ەڭ العاش كورگەن كۇنى جوقتاۋىن ەستىپ ەدىم. باقىتحان دەگەن ءسىڭىلىسى قايتىس بولدى. سوعان بارسام جامالحان كەلىپ جوقتاۋ ايتىپ وتىر ەكەن. داۋىسىن قاتتى شىعارمايدى، باياۋ داۋىسپەن ىركىلۋ جوق، ايتا بەرەدى ەكەن. بىرگە بارعان ادامدارىم كوڭىل ايتىپ، دابىرلاپ جاتتى. مەن، نە دەپ ايتىپ جاتىر ەكەن دەپ، جوقتاۋىنا قۇلاعىمدى تۇرە قالامىن عوي. سوندا بىلاي دەپ داۋىس سالىپ جاتىر:
اينالاما قارايمىن،
جالعىزدا نەگە جارايمىن.
اينالاما قاراسام،
قايعىسىن كورەم تالايدىڭ.
جوعارعىعا قاراسام،
ءوزىمدى قور سانايمىن،
تومەنگىگە قاراسام،
شۇكىرلىككە بالايمىن.
جارقىلداپ جۇرگەن كۇنىڭنىڭ،
ەلەسىن قايدان تابايىن، دەيدى. وسى ەكى شۋماعى مەنىڭ ەسىمدە قالدى. ودان كەيىنگىسىن، وي جامالحان سابىر قىل، اناۋ- مىناۋ دەپ ەل ەستىرتپەي كەتتى. سول جەردە ەسىمە ساقتاپ العان وسى ەكى شۋماق ولەڭنىڭ ءوزى ادامعا وي سالارلىق دۇنيە ەكەن. جامالحان قاراباتىر قىزىنىڭ جارقىن دەگەن مۇگەدەك بولىپ تۋعان بالاسى 25 جاسقا كەلىپ قايتىس بولدى. سوندا ايتىپ جاتىر عوي:
شەرتىپ ءبىر اسىق اتپادىڭ،
شىرەنىپ تىزگىن تارتپادىڭ.
ۇمىتپەن كەلىپ ومىرگە،
ارقالاپ ارمان اتتادىڭ... دەپ باستاپ ەدى.
ال، اتاقتى ايتىس اقىنى، ارىپتەسى بەردىحان اباي ۇلى 1990 -جىلى قايتىس بولدى عوي. سوندا كەلىپ جوقتادى.
قايعىلى كەلەر جىلاۋعا،
قايعىسىز كەلەر سىناۋعا.
ارتىندا قالعان توپ جەتىم،
ءحالىڭدى كەلدىم سۇراۋعا.
الاشقا تانىس ارىسىم،
كوتەرگەن ەلدىڭ نامىسىن.
جاساۋىڭ كەرەك ەدى عوي،
حالقىڭنىڭ مىناۋ باعى ءۇشىن.
اتانعا ارتار جۇگىمدى،
تايلاققا قايتىپ ارتايىن،
بەكەڭە ايتار ءسوزىمدى،
بالاعا نە دەپ ايتايىن، دەدى. ارتىنان شۋلاعان قاتىن- قالاشقا كورىسىپ، ۋ-شۋ بوپ كەتتى. ۇيدەن شىققاننان كەيىن بەردىحاننىڭ سۋرەتىن ءىلىپ قويعان جەرگە باردىق. قارالى جيىن سوندا بولعالى جاتىر عوي. ەل جامالحان اقىندى كۇتىپ تۇر. سودان مىنا ارىپتەسىڭىزدى جەرلەيتىن ۋاقىت بوپ كەتتى، اسىعىپ تۇرمىز، ەندى قوشتاسىپ قالىڭىز دەدى. سودان ءبىر اپتا بۇرىن مەن ايەلىم ەكەۋمىز، جامالحان اپا، اسىلحان ناۋرىزحان ۇلى قاتارلى 6-7 ادام ءبارىمىز كەلىپ بەردىحاننىڭ كوڭىلىن سۇراپ كەتكەنبىز. ەندى جامالحان قاراباتىر قىزى سۇيەكپەن قوشتاساردا، اقىننىڭ فوتوسىنىڭ الدىندا تۇرىپ ءتورت شۋماق ولەڭ ايتتى:
و، مەنىڭ اقىن بەكەم، قايران بەكەم،
مىنا جۇرت ايتىس اشقان مايدان با ەكەن.
وزىڭمەن تىزە قوسىپ ءبىر ايتىسپاي،
ءداريعا-اي، كورىس ايتىپ قايدان كەتەم.
اق كوڭىل مىنەزىڭ-اي اڭقىلداعان،
داۋسىڭ تۇر قۇلاعىمدا ساڭقىلداعان.
و شىركىن، ەسىل، ساباز قايران اقىن،
توي كورسە، توپتى كورسە تارتىنباعان.
مەن كەلىپ، ءتىرى وتىر ەڭ كەشە عانا،
قاۋمالاپ جان- جاعىڭنان نەشە بالا،
ومىردەن سانسىز اقىن تۋساداعى،
وزىڭدەي دارىندى بوپ وسە الاما.
سوندا سەن قارسى الىپ ەڭ ۇيىقتاماي،
ىڭقىلداپ توسەگىڭدى تۇيىقتاماي،
تۇسىنگەن كۇللى الەمدى قايران جۇرەك،
جاتاسىڭ ءبىر وڭىرگە سىيىپ قالاي؟!
وسى ءتورت شۋماق ولەڭمەن قوشتاسۋىن ايتتى. ەل دەگەن كۇڭىرەنىپ كەتتى. مىنە وسىنداي جوقتاۋلارى بار.
قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىندەگى ەرەكشە ءبىر بوگەنايى بولەك سالاسى جوقتاۋ جانرى ەكەن. قازىر سول قايعىنى ەمدەيتىن جوقتاۋ ايتىلمايدى، بۇل ءداستۇرىمىز ۇمىتىلدى دەۋگە بولادى. قىتاي جاقتاعى قازاقتاردىڭ جاسى ەلۋدەن اسقان ايەلدەرى داۋىس سالىپ، قازاعا جوقتاۋ ايتقان بولادى، ءبىراق كوبى جاتتاندى جوقتاۋلار.
- اقىن ءوزىنىڭ جوقتاۋلارى تۋرالى جازىلعان ماقالاڭىزعا قانداي پىكىر ءبىلدىردى؟
- ول كىسىنىڭ جوقتاۋلارى تۋرالى جازعان كولەمدى ماقالام جامالحان قاراباتىر قىزى تۋرالى شىققان «ابىز اقىن - ارۋانا» اتتى جيناق كىتاپتا تۇر. 2006 -جىلى ول كىسىنىڭ شىعارماشىلىق كەشى بولاتىن بولىپ، سوعان سايكەس جيناق كىتاپ قۇراستىرىلدى. وندا بىرەۋلەر ايتىستارى تۋرالى، ءبىرى شەشەندىگى جايىندا، ەندى بىرەۋلەرى ءومىرى تۋرالى جازىپتى. سوسىن مەن جوقتاۋلارىن جازىپ اكەلىپ وقىپ وتىرمىن، جارىقتىق كوزىنەن جاسى سورعالاپ وتىر. وقىپ بولعان سوڭ اپامىز «وسىنىڭ ءبارىن مەن ايتتىم با» دەيدى. ەندى كىم ايتتى، ءسىز ايتپاعاندا، مەن ايتتى عوي دەيسىز بە دەيمىن. سوندا جامالحان اقىن «سەن ءولىمنىڭ ارتقى ىسىنە كومەكتەسىپ ءجۇر دەسەم، مەنىڭ ءسوزىمدى اڭدىپ جۇرگەن بولدىڭ عوي» دەپ ەدى...
- ءبىراز كىتاپتاردىڭ دا اۆتورى ەكەنسىز...
- جازۋ- سىزۋعا دا قىزىقتىم، ءبىراز وچەركتەر جازدىم. «قالاي- قالاي جوقتادى ارىپتەسىن» دەيتىن تاعى دا جامالحان اپامىزدىڭ ارىپتەس اقىندارىنا ايتقان جوقتاۋلارى تۋرالى كولەمدى ماقالا جازعام. سول قۇرمانبەكتى، بەردىحاندى، جۇماعاليدى قالاي جوقتاعانى تۋرالى ماقالام «قىتاي ۇلتتار جۋرنالى» دەپ اتالاتىن باسىلىمدا جانە شىڭجاڭداعى قازاق راديوسىندا وقىلدى. «اعاجايدا وتكەن التى كۇن» اتتى ساپار ەستەلىكتەرىم، «الا قوزى» دەگەن سەكىلدى بىرنەشە اڭگىمەم دە جارىق كوردى. كەيىننەن وسى اڭگىمە، وچەرك، ماقالالارىم توپتاستىرىلعان «ساۋعا» دەگەن كىتابىم جانە ءوزىمنىڭ ايتىستارىم مەن ولەڭدەرىم توپتاستىرىلعان «قارىمجى» اتتى كىتابىم وقىرمانمەن قاۋىشتى.
مەنىڭ سوزگە جۇيرىك، شەشەن، ساتيريك داۋرەن قۇسبەگين دەگەن دوسىم بولدى. ونىڭ تۇلا بويىندا قۋلىق، پەندەشىلىك دەگەن اتىمەن جوق، كوڭىلى سابيدەي تازا، كىرشىكسىز ادام ەدى. سول دوسىم 2007 -جىلى 43 جاسىندا قايتىس بولدى. اياۋلى دوسىمنىڭ ارتىنا قالدىرعان تاپ بەرمەدە تاۋىپ ايتقان سوزدەرى، ءازىل-قالجىڭدارى وتە كوپ بولاتىن. سونى ەل ەسىندە قالدىرۋ ءۇشىن «قايران داۋرەن» دەگەن اتپەن كىتاپ قۇراستىردىم. بۇل جيناققا داۋرەن تۋرالى جازىلعان ءتورت ماقالا، داۋرەنگە ارناپ جازىلعان 25 اقىننىڭ جوقتاۋ ولەڭى، ءوزىنىڭ ەل ىشىندە جۇرگەندە ايتىپ كەتكەن 100 ءازىلى ەنگىزىلدى.
بۇدان باسقا كەزىندە بەردىحان اباي ۇلىنىڭ ايتىستارى، ءار جەردە ايتىپ كەتكەن ولەڭدەرى جانە ونىڭ شىعارماشىلىعى جايىندا جازىلعان ماقالالار توپتاستىرىلعان «اقىندار ايتىسى» كىتابىن حالىققا ۇسىندىم.
- قازاقستانعا كەلگەن سوڭ كىتاپ شىعاردىڭىز با؟
- 2016 -جىلى قازاقستانعا قۇرمانبەك زەيتىنعازى ۇلى، جامالحان قاراباتىر قىزى، بەردىحان اباي ۇلى، جۇماعالي قۇيقابايەۆ قاتالى ايتىسكەر اقىنداردىڭ ايتىستارى جيناقتالعان ءتورت كىتاپ الىپ كەلگەن ەدىم. جاقىندا «وتانداستار» قورىنىڭ دەمەۋشىلىگىمەن سول ءتورت كىتاپتاعى تاڭدامالى ايتىستارىنان «قىتايداعى قازاق اقىندار ايتىسى» دەگەن ءبىر جيناق شىعاردىم. اتالعان كىتاپتا 21-ايتىس بار. بۇل سول ءتورت اقىننىڭ ايتىستارىنىڭ ىشىندەگى قايماعى دەۋگە بولادى.
ال وتكەن جىلى ءوزىمنىڭ دە ءبىر جيناعىمدى حالىققا بەرىپ قويايىن، كەرەگى بولىپ جاتسا ىشىنەن قاجەتىن الار دەپ «مىڭبۇلاق» اتتى كىتابىمدى شىعاردىم. بۇل كىتاپقا توعىز ايتىسىم، ءارتۇرلى جانرداعى ولەڭدەرىم، وزگەلەردىڭ مەن تۋرالى جازعان ماقالالارى توپتاستىرىلعان بولاتىن. بۇل كىتاپتىڭ اتىن «مىڭبۇلاق» دەپ قويۋىما ەكى ءتۇرلى سەبەپ بار. ءبىرىنشى مەنىڭ تۋعان جەرىمدە، ءشوبىن تارتساڭ، تۇگىنەن ماي شىعاتىن مىڭبۇلاق دەگەن جايلاۋ بولعان. مەن ءۇشىن جەردىڭ ءجانناتى سول تۋعان جەر. ەكىنشى ءبىر سەبەبى قازاق ەلى دەگەن ۇلكەن دارياعا شەتتەن كەلىپ ونەر، عىلىم اكەلىپ مىڭ بۇلاق بولىپ قۇيىلىپ جاتىرمىز. ءالى دە قۇيىلا بەرەدى. ءوزىڭ بىلەسىڭ ۇلكەن داريا، ايدىن مىڭ سان بۇلاقتاردان قۇرالادى. سول مىڭ بۇلاقتىڭ ءبىر بولىگى بولايىن دەگەن نيەتتەن كىتاپتىڭ اتىن «مىڭبۇلاق» دەپ قويعان دۇرىس دەپ شەشتىم.
استانانىڭ ىرگەسىندەگى تايتوبە اۋىلىندا وتە شەجىرە، شەشەن دالەلحان ءىلياس ۇلى دەگەن اقساقال تۇرادى. جاقىندا سول قازىنالى قارتتىڭ كوڭىلىنە تۇيگەن، كوكىرەگىندە جۇرگەن سارقىتىن، كەلەلى كەڭەسىن دارحان دەگەن نەمەرەسىنىڭ اتىنان «اتام ايتقان اڭگىمەلەر» دەپ جيناقتاپ جازىپ كىتاپ ەتىپ شىعاردىق.
- كۇيگە قايتا ورالساق، جالپى ءوزىڭىز ناقتى قانشا كۇي ورىنداي الاسىز؟
- وتىزداي كۇي شەرتەمىن، ءوزىمنىڭ ءۇش كۇيىم بار. جالپى بۇرىن 70 كە جۋىق كۇي ۇيرەنگەنمىن. بۇرىنعى ۇيرەنگەندەرىم مەن كەيىنگى ۇيرەنگەن كۇيلەرىمدى قايتادان ءبىراز دايىندالىپ الىپ، وسى جاقتان كۇي جيناق شىعارسام با دەگەن ويىم بار. قازىرگى ۋاقىتتا كۇيدى نوتامەن شەرتەتىن كاسىبي كۇيشىلەر كوپ. ال ءبىزدىڭ بۋىنداعى ادامدار بارلىق كۇيدى نوتامەن ەمەس قۇلاقپەن تىڭداپ ۇيرەندىك. سوندىقتان ءبىزدىڭ شەرتكەن كۇيلەرىمىزدىڭ كەيبىر قايىرىمدارىندا ۇقساماستىق جەرلەرى بولۋى دا مۇمكىن.
ال نوتاسىز شەرتىلۋ مەنىڭشە ايىپ ەمەس، ويتكەنى ءبىزدىڭ كەشەگى قۇرمانعازى، دينا، سۇگىرلەر دە نوتاسىز شەرتكەن عوي. ءبارى نوتاسىز شىعارمالارىن دۇنيەگە اكەلگەن جانە ارى قاراي دامىتقان. سوندىقتان كەيبىر كۇيلەردىڭ ءارتۇرلى نۇسقالارى بار بولىپ جاتادى. مىسالى سەن مەنەن ءبىر كۇي ۇيرەنىپ الساڭ نە كەم شەرتەسىڭ نەمەسە وعان بىردەمە قوسىپ شەرتۋىڭ مۇمكىن. مىسالى، سەكەن تۇرىسبەكتىڭ ءوزى تولەگەن مومبەكوۆتىڭ «سالتانات» كۇيىنە كىشكەنە وزگەرىس قوسىپ شەرتەدى.
- ءسىزدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگىڭىزدى بايقاپ قالدىم، كوپتەگەن ولەڭدى جاتقا بىلەدى ەكەنسىز...
- ءيا ءوزىم ۇستاز تۇتقان، قۇرمەتتەگەن اقىندارىمنىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرىن جاتقا بىلەمىن. مەن بىرنەشە ءجۇز ولەڭ جازدىم، ءبىراق سولاردى جاتقا بىلمەيمىن. كەرىسىنشە، وزگە اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن جاتقا سوعىپ وتىرامىن. ەندى بۇنىڭ سەبەبىن ايتايىن، جازبا اقىنمىن دەيىن دەسەم، اتاقتى زاداحان مىڭبايدىڭ، قىدىرحان مۇقاتايەۆتىڭ قاسىندا ءجۇردىم. ولاردىڭ ولەڭدەرىن كورەمىن دە ءوز دەڭگەيىمدى بىلەمىن. ال ايتىسكەرمىن دەپ ءوز ولەڭىمدى ايتايىن دەسەم، جامالحان، قۇرمانبەك، بەردىحان قاتارلى ايتىس ساڭلاقتارىنىڭ ايتىستارىن كورىپ تىڭداعان سوڭ ءوزىمدى ولاردان كوپ شالعايدا جاتقانىمدى اڭعارامىن. كوپ ادامدار، 20 جىلداي ايتىستا ءجۇردىڭ، اناۋ ءسۇيتىپ ايتقاندا، مىناۋ ءبۇيتىپ ايتىپتى دەپ باسقالاردىڭ ايتىسىن ايتقانشا، ءوزىڭدى نەگە ەلگە كورسەتپەيسىڭ دەيدى. ءبىراق مەنىڭ ونداي داڭعازالىققا، ارتىق ماقتانۋعا پەيلىم سوقپايدى.
«ەم بولار دەپ كۇيىككە،
ەستاي ءانىن ايتتىم مەن.
قاراي-قاراي بيىككە،
الاسارىپ قايتتىم مەن»، دەيدى ماعجان جۇمابايەۆ.
ال ءسابيت نيعىمەتجان دەگەن ۇلكەن اقىننىڭ ءبىر ولەڭىندە:
«شىنىمەن ۇقسىن دەسەڭ لەبىزىمدى ەل،
ارىعىن ءوزىڭ الىپ، سەمىزىن بەر.
ءوزىڭنىڭ كولشىگىڭە كوپ قادالماي،
باسقانىڭ شالقىپ جاتقان تەڭىزىن كور»، دەپ تولعايدى. ال قايتەسىڭ ەندى، بۇدان ارتىق نە ايتۋعا بولادى. حالىققا كولشىكتەن قۇيىپ بەرۋ كەرەك پە، الدە تەڭىزدەن قۇيىپ بەرۋ كەرەك پە؟! ارينە، جارىماعان كولشىكتەن بەرگەنشە، شالقىپ جاتقان تەڭىزدەن بەرۋ كەرەك. مەنىڭ ومىرلىك ۇستانىمىم وسى. سوندىقتان ءوز شىعارماشىلىعىمنان بۇرىن، الدىمەن جۇرتقا ۇلى ونەر يەلەرىنىڭ رۋحاني سارقىتىن، قازىناسىن، اسىل مۇراسىن دارىپتەپ، ءناسيحاتتاپ جۇرەم.
- سولاي دەسەڭىز دە تالاي جۇلدەنى قانجىعالاپ، قارا نارداي ونەر كوشىنىڭ جۇگىن ارقالاپ، ايتىس الامانىندا ەلدىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ 20 جىل ءجۇردىڭىز عوي. سۇرايىن دەگەنىم، قازىرگى كەزدە دە ايتىسا بەرەسىز بە؟
- مەن اۋداندا مادەنيەت ءۇيىن باسقارىپ جۇرگەن كەزىمدە ايتىستىڭ بىرنەشە ءتۇرىن ساحناعا الىپ شىقتىم. ول جۇپتىق ايتىس دەپ اتالادى. ونى قازىرگە دەيىن شىڭجاڭ تەلەارناسى بەرىپ ءجۇر. جۇپتىق ايتىستا ەكى ايەل، ەكى ەركەك وتىرىپ ايتىسادى. بۇعان جۇمباق ايتىس، تۇرە ايتىس، سۇرە ايتىس، قايىم ايتىس دەگەندەر كىرەدى. ايتىستىڭ بۇل تۇرلەرىن جاڭاعى تورتەۋى ءبىر ءبىر جولدان ايتىپ ءبىر شۋماق قۇراپ وتىرادى. ولار تورتەۋى ءتورت جاققا ايتپايدى، ءبىر-بىرىمەن ايتىسا وتىرىپ جاڭاعى شۋماقتى قۇراپ شىعادى. مەن وسىلاردىڭ ىشىندە قايىم ايتىسپەن كوپ ايتىستىم، قازىردە ايتا بەرەمىن...
- ۋاقىت ءبولىپ، ساۋالدارىمىزعا جاۋاپ بەرگەنىڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان بەيسەن سۇلتان ۇلى
