جىلقى جىلى قانداي بولعان؟

استانا. قازقپارات - قازاق حالقى ءۇشىن جىلقى - تەك مال ەمەس، ءومىر سالتىنىڭ، مادەنيەتتىڭ جانە تاريحتىڭ اجىراماس بولىگى. قازاق جىلقىنى «ەردىڭ قاناتى» دەپ اسپەتتەگەن. سونداي-اق، جىلقى قازاقتىڭ دالا وركەنيەتىن قالىپتاستىردى. 

تۇركى- موڭعول حالىقتارى قولداناتىن 12 جىلدىق مۇشەل جاس ەسەبى بويىنشا جىلقى جىلى - ۇرىس- جانجال، ۇزدىكسىز قوزعالىس جىلدارىمەن بايلانىستىرىلادى. اڭىزداردا «جىلقى جىلى ۇرىس بولدى» دەلىنسە دە، شىن مانىندە تاريحتا جىلقى جىلى جۇتسىز، بەرەكەلى بولعانىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇگىن ءبىز قازاق تاريحىنداعى جىلقىنىڭ ورنىنا جانە مۇشەل ەسەبىندەگى جىلقى جىلىنا بايلانىستى وقيعالارعا توقتالامىز: قازاقستان اۋماعى - جىلقىنىڭ العاش قولعا ۇيرەتىلگەن جەرى. ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك، سولتۇستىك قازاقستانداعى بوتاي مادەنيەتى (ب. ز. د. 3700- 3100 -جىلدار) تۇڭعىش رەت جىلقىنى قولعا ۇيرەتكەندىگىن دالەلدەيدى. بۇل ادامزات تاريحىنداعى توڭكەرىس سانالادى. جىلقىنىڭ ارقاسىندا كوشپەندىلەر ۇالىس قاشىقتىقتاردى باعىندىرىپ، اسكەري ۇستەمدىككە جەتتى. ەجەلگى ساقتار، عۇندار، تۇركىلەر جانە شىڭعىس حان يمپەرياسى جىلقىعا سۇيەنىپ، ەۋرازيانى جاۋلاپ الدى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى (1465-جىل) دا جىلقى شارۋاشىلىعىنا نەگىزدەلگەن كوشپەندى ومىرمەن تىعىز بايلانىستى. جىلقى - كولىك، ازىق (ەت، قىمىز)، سوعىس قۇرالى بولدى.

اڭىزداردا جىلقى جىلى «ۇرىس بولادى» دەلىنەدى. ماسەلەن شىڭعىس حان 1222- 1223 (جىلقى جىلى) ازيانى باعىندىرعان. باسىندا ايتىپ وتكەنىمىزدەي جالپى جىلقى جىلى بەرەكەلى بولعان. جۇتتان ادا، مال-جان سانى ءوسىپ، جۇرت قۋانىشقا كەنەلگەن. جىلقى جىلى - جۇتسىز، بەرەكەلى جىل جىلقى جىلى قازاق ءۇشىن جاڭارۋ، قوزعالىس سيمۆولى بولىپ سانالادى. جىلقى جىلىنا ءدال كەلمەسە دە وسى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا ءبىرشاما تاريحي وقيعالار بولعانى بەلگىلى. ماسەلەن، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ەڭ قيىن (1942-جىل) كەزەڭى دە وسى جىلقى جىلىمەن ساي كەلدى.

1990 -جىلقى جىلى - قازاقستاننىڭ ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىنا جول اشتى. تاۋەلسىزدىكتىڭ نەگىزگى قادامدارى جاسالدى. قازاق حالقىنىڭ حالىقتىق نانىم- سەنىمى بويىنشا جىلقى جىلى كوبىنە جۇتسىز، مال ءوسىپ- ونەتىن، بەرەكە اكەلەتىن جايلى جىل بولىپ سانالادى. بۇل ۇعىم ەجەلگى تۇركى- موڭعول مۇشەل ەسەبىنەن شىققان، وندا جىلقى جىلى قوزعالىس، جاڭارۋ جانە مولشىلىقپەن بايلانىستىرىلادى.

اڭىزداردا «جىلان جىلى - جىلىس، جىلقى جىلى - ۇرىس، قويان جىلى - توعىس» دەلىنگەنىمەن، شارۋاشىلىق تۇرعىسىنان جىلقى جىلى مالعا قولايلى، جۇت از بولادى دەپ ەسەپتەلگەن. تاريحقا كوز سالساق، بۇل نانىمنىڭ نەگىزى بار: جىلقى جىلى كوپتەگەن وڭ وزگەرىستەر مەن دامۋ كەزەڭدەرىنە سايكەس كەلگەن.1990 -جىلى قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسى 25 - قازاندا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلدادى. بۇل - تاۋەلسىزدىككە جول اشقان ماڭىزدى قادام. ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى ەلدىڭ ساياسي- قۇقىقتىق نەگىزىن قالاپ، ءبىر جىلدان كەيىن تولىق تاۋەلسىزدىككە اكەلدى.

جۇت نەمەسە اپات ەمەس، كەرىسىنشە، ۇلتتىق جاڭعىرۋدىڭ باستاماسى بولدى.2002 -جىلى استانادا «بايتەرەك» مونۋمەنتى سالىندى. ول - ەلوردانىڭ سيمۆولىنا اينالعان ەسكەرتكىش. بۇل جىل ەلدىڭ ەكونوميكالىق ءوسۋى، استانانىڭ دامۋىمەن ەرەكشەلەندى. سونداي-اق، شەكارا دەليميتاتسياسى (وزبەكستانمەن كەلىسىم) سياقتى ماڭىزدى ديپلوماتيالىق وقيعالار دا وسى كەزەڭدە بولدى.2014 -جىلى قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى تۇراقتى ءوستى، حالىقارالىق بەدەلى ارتتى. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا كىرۋ پروتسەسى جالعاستى، الەمدىك سامميتتەر ءوتتى. جۇت نەمەسە داعدارىس بولمادى، كەرىسىنشە، دامۋ جىلدارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ەستە قالدى. 

بۇركىت نۇراسىل

e-history.kz