«جىلجىمايتىن مۇلىك»، «ءسىبىر جاراسى»، «قار بارىسى» سەكىلدى سوزدەر قاتە اۋدارمالار - انار فازىلجان

ءتىلدىڭ تۇنىعىن لايلاۋعا كالكا اۋدارمانىڭ دا زاردابى وراسان. سارا ءسوزدىڭ سالماعىن ەكشەي الادى دەگەن سالا ماماندارىنىڭ (ءوزىمىزدىڭ ارىپتەستەرىمىز) ءوزى كالكا اۋدارمانى قاپتاتىپ قولدانادى. ماعىناسىنا ءمان بەرۋدەن بۇرىن اتالۋىنا الدىمەن ەكپىن سالىپ، سوزبە-ءسوز اۋدارۋ بەلەڭ الىپ بارادى. بۇعان دەيىن دە وسى تىركەس تۇراقتى تۇردە قولدانىلدى، ءالى دە ساپتان سىزىلىپ قالعان جوق. «سيبيرسكايا يازۆا» دەگەن كەسەلدى ءبىز «ءسىبىر جاراسى» دەپ قولدانىپ ءجۇرمىز. قازاقتار ەرتەدەن كەسەلدىڭ وسى ءتۇرى ادامعا شاپسا، «كۇيدىرگى» دەپ اتاعان. ال ءتورت تۇلىككە جابىسسا، ءار مالعا قاتىستى وزىندىك اتاۋى دا بولعان. 

احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى انار فازىلجاننان كالكا اۋدارماعا قاتىستى پىكىرىن سۇراپ، سۇحباتتاستىق.

- الدىمەن «ءسىبىر جاراسى» دەپ اۋدارعان تىركەسكە قاتىستى پىكىرىڭىزدى ەستىسەك.

- «سيبيرسكايا يازۆا» كەسەلىن قازاقتا ادامعا جۇقسا «كۇيدىرگى» دەپ اتاعان. ادامعا مالدان جۇعاتىن اۋرۋدىڭ ءتورت تۇلىكتە دە وزىندىك اتاۋى بار. قويدا، «توپالاڭ»، تۇيە مالىندا «اقشەلەك»، جىلقىعا جۇقسا «جاماندات»، ءىرى قارا مالىندا «قارا تالاق»، ەشكىگە جۇقسا «كەبەنەك» دەپ ايتىلعان. بۇل اۋرۋ تۇرىنە قاتىستى مالىمەت 15 تومدىق «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە»، «اۋىلشارۋاشىلىعى سوزدىگىندە» بەرىلگەن. سونداي-اق ونى بيولوگيالىق سوزدىكتەن دە كەزىكتىرەمىز. «سيبيرسكايا يازۆانى» تەرمينكوم بەكىتكەن سوزدىكتە دە «كۇيدىرگى» دەپ اۋدارعان.

ءبىر وكىنىشتىسى، ورىس تىلىندەگى اتاۋدى تىكەلەي اۋدارۋ داعدىعا اينالىپ كەتتى. جۋرناليست ماماندىعىن يگەرگەن جاس ماماندار اراسىندا كالكانى ءجيى قولدانۋ كەزدەسىپ قالادى. ارينە، ءوز ىسىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن، قازاقتىڭ ءسوزساپتامىنا بويلاي الاتىن جۋرناليستەر ءدۇدامال اۋدارما، قيسىنسىز تىركەسكە قاتىستى كۇدىگى ۇلعايسا، اكادەميالىق سيپاتتاعى ىرگەلى سوزدىكتى اقتارىپ ىزدەنەتىنىن كورىپ تە ءجۇرمىز.

- بۇل ماسەلەنى قالاي جۇيەلەۋگە بولادى؟

- ءتىلدىڭ تازالىعىن ساقتاۋ ءۇشىن ءبارىمىز دە جاۋاپكەرشىلىكتى جۇمىلا كوتەرۋىمىز كەرەك. جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە وقيتىن ستۋدەنتتەردىڭ فيلولوگيالىق ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ قاجەت. وسى كۇندە جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرىندە كلاسسيكالىق، لينگۆيستيكالىق كۋرستار بويىنشا ءبىلىم بەرۋگە دەن قويىلمايدى. بازالىق لينگۆيستيكالىق پاندەر: فونەتيكا، مورفولوگيا، لەكسيكولوگيا، گرامماتيكا سەكىلدى ءتىلتانىمدىق پاندەردى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە وقىتۋ كەرەك.

- كالكا اۋدارمانى وقۋلىقتاردان دا كەزىكتىرىپ قالامىز.

- كالكا اۋدارمالار ب ا ق ارقىلى تاراپ، قوعامنىڭ زياتكەرلىك ورتاسىنا دا سىنالاپ ءسىڭىپ جاتىر. سوراقىسى، كالكا اۋدارمانىڭ كەيبىرى مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەنىپ كەتكەنى قىنجىلتادى. بۇگىندە تىلدەگى كالكانىڭ دەنى سوزبە- ءسوز تىلكەلەي اۋدارمادان قۇرالادى. كەي وقۋلىقتا «قامىس مىسىعى» دەپ جۇرگەن قىر جانۋارىن قازاقتار «سابانشى» دەپ اتاعان. «قار بارىسى» دەپ اۋدارىپ قولدانىپ كەلەمىز «سنەجنىي بارس» دەگەن جىرتقىش اڭدى. بۇل اڭنىڭ اتى - «بابىر». «چەرنىي ايست» دەگەن قۇستى «قارا لايلەك» دەپ ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇرمىز. قازاق ونى «قاراباي» دەپ اتاعان. مەكتەپ تۇگىلى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان وقۋلىقتاردا «كۇمىس قىلشىقتى تۇلكى» دەپ اۋدارىلعان ءسوز تىركەسى بار. بۇل اڭدى بايىرعىدان «قالتار» دەپ اتاعان.

- گرامماتيكالىق ساۋاتتىلىققا ساق بولۋ، سويلەمدى قاتەسىز جازۋعا داعدىلانۋ دا كوڭىل قۋانتارلىقتاي ەمەس.

- گرامماتيكالىق قاتە قولدانىستار دا كەزىگىپ جاتادى. ارينە، مۇنى كالكا اۋدارمانىڭ ساناتىنا قوسۋعا بولماس. دەگەنمەن دە ويلاۋ جۇيەسى ءوز انا تىلىندە قالىپتاسپاعان، ءداستۇرلى ءسوزساپتامىنان ماقۇرىم ءتىل يەلمەندەرىنىڭ ماتىندەرىندە ءجيى كەزدەسەدى. مىسالى باعبانشى، ديقانشى، اسپازشى، ينۆەستورشى، كۋاشى، ەگەمەندى، بىتىمگەرشى دەگەن سوزدەردەگى جۇرناق تولىقتاي ارتىق.

دۇرىس قولدانۋدا «شى» جۇرناعى جالعانبايدى: باعبان، ديقان، اسپاز دەگەن سەكىلدى. تاعى ءبىر ولقىلىق، ءسوزدىڭ ماعىناسىنا بويلاپ الماي باسقا تۇسىنىككە تەلىپ جىبەرۋ دە بەل الىپ وتىر. مىسالى، قاراقشىلىقتى كاسىپ ەتۋشىلەردى بارىمتاشى دەپ ايتىپ ءجۇر وسى كۇندە. بارىمتا مەن قاراقشى ءبىر- بىرىمەن قابىسپايتىن ۇعىم. قازاق مادەنيەتىندە، سالت-داستۇرىندە بيلەردىڭ پارمەن بەرۋىمەن ىسكە اسىرىلاتىن جازالاۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى بارىمتا بولعان. ونىڭ قاراقشىلىققا ەش قاتىسى جوق. كونتراباندا دەگەن ءسوزدى مۇحتار اۋەزوۆ ءوز شىعارمالارىندا اتكەسشىلىك، كونترابانديستى اتكەسشى دەپ ايتقان.

ءبىز بۇگىندە ولاردىڭ بارىنە قاراقشى دەپ ات تەلىپ ءجۇرمىز. ورىس تىلىندەگى «سىر» ءسوزىن ىرىمشىك دەپ اۋدارىپ، ايتۋعا داعدىلانىپ الدىق. قازاقشا بۇل ءسۇت تاعامىن سۇتسىرنە دەپ اتاۋ كەرەگىن اكادەميك شورا سارىبايەۆ ايتىپ، ناسيحاتتاپ كەتىپ ەدى. ال ىرىمشىك ەشبىر تىلگە اۋدارىلمايتىن قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءسۇت تاعامى. تاعى ءبىر ەسكەرەر جايت، جانۇيا سوزىنە قاتىستى. ول رەسمي ءىسقاعاز ماتىندەرىنە دە دەندەپ ەنىپ جاتىر.

ادەتتە «سەميا» ۇعىمىن قازاق وتباسى، ءۇي ءىشى، ۇيەلمەن دەگەن سوزدەرمەن اتاعان. ءبىراق جانۇيا دەگەن جاساندى ءسوز ابدەن سىنالاپ ءسىڭىپ تىلدىك قولدانىسقا ەنىپ كەتتى. جىلجىمايتىن مۇلىك دەگەن تىركەس تە ءدال سولاي بەلسەندى قولدانىلىپ كەلەدى. بۇل دا كالكا اۋدارما. بۇل ءسوزدى ورنىقتى مۇلىك دەپ جازعانىمىز ءجون ەدى. مۇنداي ءساتتى اۋدارمانى پروفەسسور نۇرگەلدى ۋاليەۆ ۇسىنىپ، ايتىپ ءجۇر. سالاۋاتتى ءومىر دەۋگە اۋەستىك ارتىپ بارادى. سالاۋات ءسوزى بىزگە اراب تىلىنەن ەنگەن. راقىمشىلىق، كەشىرىم دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. دىنىمىزدە پايعامبارعا سالاۋات ايتۋ دەگەن ۇعىم، تۇسىنىك تە بار. «زدوروۆىي وبراز جيزني» دەگەن تىركەستىڭ قازاقشا اۋدارماسى - سالاماتتى ءومىر سالتى. اماندىق سۇراسقاندا دا سالاماتسىز با دەيمىز.

ءتىل قاينارىن لايلاپ الماس ءۇشىن بۇل ماسەلەگە بەي-جاي قاراۋعا بولمايدى. كالكا اۋدارمادان قۇتىلۋ ءۇشىن احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى عالىمدارى ازىرلەگەن اكادەميالىق سوزدىكتەر، انىقتاعىشتار مەن ەڭبەكتەردى قولدانۋدى قولىنا قالام ۇستاعان بارلىق مامان، قازاق ءتىلدى جازارمان قاۋىم داعدىعا اينالدىرعانى يگى ەدى.