جىلان جىلى قىس قانداي بولادى؟

استانا. قازاقپارات - بيىل قىس جىلى بولادى. دەگەنمەن، شارۋانىڭ كوڭىلى كۇپتى. ويتكەنى قار قالىڭ ءتۇسىپ، جەرگە توڭ قاتپاسا، جۇرتقا بۇل دا ۋايىم. جىل باسىن ناۋرىزدان سانايتىن قازاق بۇل كەلگەن جىلاننىڭ قىسى دەيدى.

 ال جىلاننىڭ قىسى جانعا جايلى بولعانىمەن مالعا جايلى بولا ما؟ بۇل جونىندە بۇرىنعىلار نە دەگەن؟ ەرتەرەكتە كيىز ءۇيدىڭ تۇندىگىن ءتۇرىپ، جۇلدىزداردى زەرتتەگەندەر بولعان.  تىرشىلىكپەن بىتە قايناسىپ وسكەن جۇرت، تابيعاتتىڭ ءتىلىن ۇعۋعا تىرىسقان. ءسويتىپ، كۇننىڭ رايىن دا الدىن الا بولجاعان. حالىق مۇنداي مامانداردى ەسەپشى دەيدى.

ءومىر كارىپ جازۋشى، ەتنوگراف:

- قازاقتىڭ ءوزىنىڭ كۇنتىزبەسى بولعان. ءبىراق ول اۋىزشا ايتىلادى. ءۇش توعىس، جەتى توعىس دەيدى. مىسالى، مەنىڭ ءوزىمنىڭ تاجىريبەمدە قار تۇسكەن كەزدە جىلقىنى قارايمىن. جىلقى اجارلى بوپ، ءجۇنى جىلتىراپ تۇرسا، بيىل قىس جايلى بولادى، بوران از سوعادى، اياز از بولادى دەپ ءۇمىت ەتەمىن.

ەتنوگرافتىڭ جورامالىن جىلقىعا قاراتا ايتۋى تەگىن ەمەس. عالىمدار كۇن رايىن الدىن الا سەزەتىن 600 جانۋاردى انىقتاپتى. قازىر قۇرىلعىلار مەن تەحنيكانىڭ ءتۇر-ءتۇرى بولسا دا، بولجاۋ جاعىنان ءتىرى تابيعات يەلەرىنە جەتپەگەن دەسەدى. ماسەلەن، كوزى تىرىسىندە زايسان ءوڭىرىنىڭ ەسەپشىسى ماۋلەنباي قارت مىناداي دەرەكتەر قالدىرعان.

ءومىرزاق ماۋلەنباي، ەسەپشىنىڭ ۇلى:

- سۋىر ەرتە جاتسا، قىس ەرتە تۇسەدى دەپ ەسەپتەيدى. قۇمىرسقا  يلەۋىن قاراعايدىڭ تۇبىنە، اعاشتىڭ مول ءور جاققا سالسا وندا قار قالىڭ بولادى. قىس قاتتى بولادى دەپ ەسەپتەيدى ەكەن.  يلەۋى قالىڭ بولسا، سۋىق بولادى دەپ، ال جاداعاي ەڭىستەۋ جەرگە سالسا قىس جەڭىل، قار جۇقا بولادى دەيدى ەكەن.

ءومىرزاق ماۋلەنباي ۇلىنىڭ جورامالى بويىنشا بيىل قىس جايلى بولادى. ويتكەنى قۇمىرسقانىڭ يلەۋى قالىپتى، جاپىراقتار دا ۋاقىتىمەن سارعايىپ، جەرگە جايىراق ءتۇسىپ جاتىر. ءارى جابايى اڭداردىڭ مىنەزىنەن دە ەرەكشەلىك بايقالمايدى. سينوپتيكەردىڭ بولجامى دا وسىعان ۇقساس.

جۇلدىز قىلىشبەك قىزى، «قازگيدرومەت» ر م ك باسقارما باستىعى:

- قىس مەزگىلى قوڭىرجاي، جىلى بولادى دەپ كۇتىلۋدە. ءبىراق كەي كەزەڭدەردە اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ ءجيى وزگەرۋىنە بايلانىستى قار جامىلعىسىندا مۇز قابىرشىعى ءجيى پايدا بولۋى ىقتيمال. قازاقى جىل ساناۋ بويىنشا بيىلعى قىس جىلان جىلىنا تۇسپا-تۇس كەلىپ وتىر. وسى تۇرعىدا بۇل جورعالاۋشىعا دەگەن حالقىمىزدىڭ تانىمىنا كوز جۇگىرتتىك.

باتىرحان جۇماباي، ەتنوگراف، تاريحشى:

 - بيىلعى جىلان جىلى. قازاقتا وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر جىلان كيەلى جانۋار دەپ ەسەپتەلمەيدى، ءبىراق تا جىلاننىڭ ءبىر ءوزىنىڭ قاسيەتى بار دەپ ەسەپتەلەدى. ويتكەنى جىلانعا ۇيگە كىرگەن جىلانعا اتا-بابامىز باسىنا اق قۇيىپ شىعارعان. جىلانعا جاقسى ءبىر سەزىممەن قارايدى. سوسىن جىلان جىلى ىلعي جاقسى جىل بولادى دەپ ويلايدى.

بۇل كۇندە ەل اراسىنان ەسەپشى تابۋ قيىن. ەسەسىنە تەحنولوگيا دامىعان. ءبىراق كەيدە سول تەحنولوگيانىڭ دا ءدال سويلەمەيتىن تۇستارى بار. ال ەسكى كوز ەسەپشىلەر اڭ، قۇس جەردەگى جاندىكپەن تىلدەسكەن دەسەدى. بۇلار ادام ءتارىزدى سويلەمەگەنمەن تابيعاتتىڭ ءتىلىن تۇسىنگەن. 

24.kz