جىلان جىلى جايلى بولا ما
كوپشىلىككە شىعىس دۇنيەتانىمىنداعى جىل ساناۋدىڭ 12 جىلدىق سيكلى بار ەكەنى جاقسى تانىس. ءار جىل جانۋار اتىمەن اتالىپ، وزىندىك مىنەز بەن قاسيەتكە يە بولىپ ەسەپتەلەدى. جىل قايىرۋ بويىنشا، 2025 -جىل - جىلان جىلىنا تۇسپا-تۇس كەلىپ تۇر.
ەجەلدەن «جىلان جىلى - جايلى» دەپ ايتىلادى. دەگەنمەن ول كۇردەلىلىگىمەن، جۇمباعىمەن جانە وزگەرىستەرگە تولى كەزەڭدەرىمەن تانىمال. وسىنى ەسكەرىپ Kazinform ءتىلشىسى ەتنوگراف باتىرحان جۇمابايمەن سويلەسىپ، كەلىپ جەتكەن جىلدى تۇسپالداپ كوردى.
- جىل ساناۋ سيكلى بويىنشا 2025 - جىلان جىلىنا كەلىپ وتىر. تاريحي وقيعالاردى قارايتىن بولساق، جىلان جىلىندا كوپتەگەن وزگەرىستەر بولعانىن اڭعارامىز. نەبىر قيىنشىلىقتار، سوعىستار، ساياسي وزگەرىستەردى قوسا العاندا، دۇنيە تاريحىنا وڭ وزگەرىس الىپ كەلگەن وقيعالارىن تىزبەكتەۋگە بولادى. ال حالقىمىز جىلان جىلىن ەجەلدەن قالاي جورىعان؟
- شىعىس كۇنتىزبەسى جانە قازاقى جىل قايىرۋ بويىنشا جىلان جىلىنا جەتىپ وتىرمىز. تاريحقا از عانا كوز سالساق، ⅩⅩ عاسىردا كەلگەن جىلان جىلدارى ءتۇرلى وقيعالار بولعان: 1905، 1917، 1929، 1941، 1953، 1965، 1977، 1989. وسى سانداردىڭ ءارقايسىسى بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەردى ەسكە تۇسىرە الادى.
ءبىراق قازاق حالقى ءۇشىن جىلان جىلى قاشان دا جايلى جىل دەپ ايتىلادى. مىسالى، قازاقتىڭ اڭىز-اڭگىمەلەرىندە «جىلان جىلى جىلىس بولدى، جىلقى جىلى ۇرىس بولدى، قوي جىلى زەڭگەر توعىس بولدى» دەگەن سوزدەر بار. سوندىقتان تەك جاقسىلىققا جورۋعا تۋرا كەلەدى.
- ەستۋىمىز بويىنشا، جىلان جىلى دەپ جالپىلاما اتاۋ بەرگەنىمىزبەن، ونىڭ ءوزى «وتتى جىلان»، «سۋ جىلانى» دەپ بولىنەدى ەكەن. ءارقايسىسىنىڭ وزىنە ءتان مىنەز-قۇلقى، سوعان ساي جىلدىڭ ءوتۋى بار ىسپەتتى. وسى جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟
- بۇل ايتىپ وتىرعانىڭىز كوبىنە قىتايلىقتاردىڭ جىلناماسىندا كەزدەسەدى. ال قازاقى جىل قايىرۋدا مۇنداي دۇنيە جوق. بىزدە جىلان جىلى نەلىكتەن جاقسىعا بالانادى؟ سەبەبى ءوز ەڭبەگىن ادال اتقارعان، ءناپاقىسىن تاپقان جانعا بۇل جىل بەرەكەلى، تابىستى جىل بولاتىنى تۇسپالدانادى. سونىمەن قاتار جىلان جىلى تۋعان ادامدار بەلگىلى عالىم، عۇلاما، دانىشپان اتانادى دەپ ۇمىتتەنگەن. ءبىر مىسال رەتىندە اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ 1845 -جىلى، ياعني، جىلان جىلىندا دۇنيەگە كەلگەنىن ايتامىز.
ءارقاشاندا بارلىق نارسەنى جاقسىعا بولجاۋ بىزگە ءتان ءۇردىس. حالىقتىڭ سەنىمىندە جىلان ەشقانداي زيان كەلتىرمەيتىنىن، وعان تيىسپەگەن ابزال ەكەنىن العا تارتاتىن اڭگىمەلەر جەتەرلىك. ءتىپتى، «ۇيگە كىرگەن جىلاننىڭ باسىنا اق قۇيىپ شىعارىپ جىبەر» دەگەن ءسوزدى ءبارىمىز بىلەمىز.
ارينە، ءدىن تاريحىندا ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ جۇماقتان قۋىلۋى جايلى تۇستا جىلان جاعىمسىز سيپاتقا يە. ادامزات وتكەنىنە قاتىستى اڭىزداردا كەزدەسىپ تۇراتىنى جاسىرىن ەمەس. ال قازاق حالقىندا جىلاندى كيەلى سانامايدى، ءبىراق قۇرمەتپەن قارايدى.
ماسەلەن، ءتۇس جورۋ بويىنشا، ادام تۇسىندە وراتىلعان جىلان كورسە - عاشىق بولۋ، بيىككە ورمەلەپ بارا جاتقان جىلان كورسە - جاقسى جاڭالىق نەمەسە مانسابى ءوسۋ، ال شاعىپ السا - دۇشپانى كوبەيۋ دەپ جورامالدايدى.
- جالپى شىعىس دۇنيەتانىمىنا ءتان سانالاتىن جىل ساناۋدىڭ تاريحى قايدان باستاۋ الادى؟ نەلىكتەن ساناقتى جانۋارلارمەن بايلانىستىرعان؟
- شىعىس جىلناماسىندا جىل اتاۋلارىن جانۋارلارعا تەلۋدى ءبىز سوناۋ تۇركى كەزەڭىندە باستالعان تانىمعا جاتقىزامىز. نەگىزى مەنىڭ ويىمشا، ونىڭ باستالۋ ۋاقىتى ودان ارىدە - ەنەوليت كەزەڭىنەن، ياعني، ءتۇرلى جانۋارلاردى قولعا ۇيرەتە باستاعاننان دەپ سانايمىن. كەيىننەن، ەرتە تەمىر داۋىرىندە قىتاي جەرىنە تارالعان بولۋى مۇمكىن.
ەرتەدەن جاماندىقتان ساقتايدى دەپ جىلاننىڭ باسىنان بويتۇمار تاعۋ، ايەلدەر جاعى «جىلانباس»، «جىلانباۋىر» دەپ ويۋ، شاش ءورىمىن جاساۋ ءىسى بولعان. بۇدان بولەك، حالقىمىزدىڭ نانىمىنا سەنسەك، جىلان جىلى سابىرلى بولۋ كەرەك دەپ ايتىلادى.
ال ميفولوگ-عالىم سەرىكبول قوندىباي قازاق حالقىنداعى جىلانعا بايلانىستى ءتۇرلى ميفتەردى تۇركى كەزەڭىمەن بايلانىستىرادى. قازاقتار، جالپى تۇركى داستۇرىندەگى «جىلان ميفولوگياسىنىڭ» بولعانىن دالەلدەۋ، ايعاقتار كەلتىرۋ بارىسىندا كەم دەگەندە كەيىنگى 6-8 مىڭ جىل ىشىندەگى ارعى قازاقتاردىڭ (دەي-تۇركىلەردىڭ) قاي جەرلەردە مەكەندەپ، كىمدەرمەن كورشىلەس بولعانىن، ياعني، قاي جاقتان شىققاندىعىن انىقتاي الاتىنىمىزدى جازعان.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
***
اۆتور
ماديار تولەۋوۆ
