جيهاز-ادام جانە باسقالار- اڭگىمە
وتكەنگە شەگىنىس جاساماي بىردەن سوتقا جۇگىنەيىك. مىنە، سوت تاعى دا كەيىنگە قالدى. وسىمەن ەكىنشى رەت جابىرلەنۋشى پاپانين كەلمەدى. اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ قالىپتى دەگەن سەبەبى بار. وتكەن جولى الىس ساپارعا كەتكەن ەكەن.
جۇبايى اسى: «ونسىز وتكىزۋگە بولماي ما، مەن بالانىڭ اناسىمىن عوي»، - دەپ ەدى، سوت ءتوراعاسى: «جابىرلەنۋشىسىز سوت وتپەيدى، ءسىز كۋا رەتىندە قاتىساسىز»، - دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالدى. تۇتقىن تورىندا وتىرعان قارا كويلەگى كىردەن جىرتىلىپ كەتكەن قىزدى كورگەندە اسى كەمسەڭدەپ قويا بەردى. وعان بەس مەترگە دەيىن جاقىن كەلۋگە بولمايدى ەكەن، الىستان كوزدەرى ارباسىپ، كوڭىلدەرى ءدىر ەتە قالدى. قىز دا كەمسەڭدەپ، كوڭىلى بوساي باستاپ ەدى، نازىكتىكتەن جۇرداي جاساۋىلدار قولتىقتاپ اپارىپ تۇرمە-ماشينەگە تىعىپ جىبەردى.
سوت تاعى دا كەيىنگە قالدى. ناقتىلى كۇنى بەلگىسىز.
اۋزى-مۇرنى جوق بىتەۋ ماشينە گۇر ەتىپ ءجۇرىپ كەتتى.
كۋاگەر اسى اڭىراعان كۇيى ءالى تۇر.
تۇكپەن ءىسى جوق ءسابي قۇلدىراڭداپ شاۋىپ ءجۇر.
سوتتىڭ قاي كۇنى وتەتىندىگى ەشكىمگە بەلگىسىز.
ەندى سوتقا دەيىنگى ومىرگە شەگىنىس جاسايىق.
تۇرمە-ماشينەگە مىنگىزىپ الىپ كەتكەن قىزداركۇل الماتىعا جارتى جىل بۇرىن كەلگەن ەدى. اۋىلدا جۇمىس جوق، قىز باسىمەن ءشوپ باسىن سىندىرماي سەندەلىپ جۇرۋدەن جالىقتى. تومەن ەتەك قىزويناققا بارسا، وڭتۇستىكتە قىز الىپ قاشۋ ءداستۇرى تاعى بار، سودان دا سەسكەندى. ەڭ بولماسا، كەزكەلگەن مەكەمەنىڭ «بارىپ كەل. شاۋىپ كەلى» مەن ەدەن جۋۋشىلىعى دا تابىلمادى. بۇرىن وزىندەي قىز-كەلىنشەكتەر كۇز بەن قىستا قويما الدىندا ىسقىرىپ جەل شاقىرىپ، تۇقىم كۇرىش سۋارىپ، ايتەۋىر ەكى قولعا ءبىر جۇمىس تابىلاتىن. قازىر قويمادا استىق جوق، كوممەرسانتتار كۇرىشتى ەگىستىك باسىنان كوتەرە الىپ كەتەتىن بولىپتى، دەيدى. ايتەۋىر، وسىنداي قاراڭ قالعان دۇنيەدەن قۇتىلماققا. قىتايدان جۇك تاسىپ اكەپ، الماتىنىڭ جايما بازارىندا تۇراتىن سىنىپتاس قۇربىسى قارىق قىلامىن دەگەسىن قورقاقتاي باسىپ ەرىپ كەلگەن. ول ۇرىمشىگە الىپ كەتپەككە شەكاراعا جەتكەندە، بۇنىڭ قۇجاتى دۇرىس بولماي جارىم جولدا قالىپ، سول كۇيى كەرى قايتتى. قايتىپ قۇربىسىن كورە المادى. ءبىر قىتايلىق ازاماتقا تۇرمىسقا شىعىپتى دەگەندى ەرىن ۇشىنان ەستىدى. كىشى ستانسىداعى الىس جاماعايىننىڭ ۇيىندە تۇرىپ، اۋەلى ىدىس-اياعىن، بىرتە-بىرتە كىر-قوڭىن جۋدى. قولى قالت ەتسە ەسىك الدىنداعى كىلتى بارلارى قىزدىڭ بالاسىنداي بوپ قۇلىپتالىپ، كىلتى جوقتارىنىڭ اۋزى اشىلىپ، نەشە ءتۇرلى جەكە باسىلىم سالبىراپ، باسپاحانا ءيىسى بۇرقىراپ، البا-جۇلبا بوپ ءيىسى مۇرىن جارىپ تۇرعان پوشتا جاشىگىنەن گازەت الىپ وقيدى. بۇل گازەتتەردىڭ ءبارى ورىسشا. «پليۋس»، «رەك-تايم»، «كاراۆان-كلاسس»، «PANOPAMA», ، «بيەن» دەي مە... كوپ-اق. اۋىلدا «قازاق ادەبيەتى» مەن «جاس قازاقتى» وقيتىن. جىلدا جازىلىپ، كەلەتىن ۋاقىتىن كۇتىپ جۇرەتىن. مىنالاردى جازىلماي-اق اكەپ، پوشتا جاشىگىنە تىعىپ كەتەدى ەكەن. كەشكە ءبىرىن قالدىرماي اركىم ۇيىنە كىرگىزىر الادى. قىزداركۇلدىڭ كوزى اتىزداي بولدى. مىنا ءبىر گازەتتە «تانىسۋ» دەپ قازاقشا جازىلعان دا، قوس انارى سالبىراعان كەۋدەسى كورىكتەي قىزدىڭ جالاڭاش بەينەسىنىڭ استىنا: «مۇندا سەنىڭ قۇپيا قيالدارىڭ» دەپ ورىسشا جازىلىپ، تەلەفونىن كورسەتىپتى. وقي بەرسە، «مەن سەنى قالايمىن»، «قالاعانىڭ مەن بولسا، تەلەفون سوق» دەپ ودان دا سوراقىسى ءجۇر. ەسىك-تەرەزە جوندەۋدەن باستاپ، قۇلىپ اشۋ، كەڭسەگە تۇسكى اس جەتكىزۋ دەي مە، نەشە ءتۇرلى الگىندەي اشىق-شاشىق ايەلدەردى كورگەندە ون سەگىزدەن اسقان قىزداركۇل تىجىرىنىپ، تومەنگى ەرنىن تىستەدى. قىز يباسى تۇلابويىندا تۋلاپ، وسىنداي ۇياتسىز گازەتتەردى قالاي شىعارا بەرەدى دەگەن كومەسكى ساۋال كوكىرەگىن تەپكىلەدى. قىزداركۇل تۇسىنگەن ورىسشاسىن ويىندا قورىتىپ، ءوزىن-ءوزى سوگىپ، گازەتتەردى ءبىر جەرگە ءۇيىپ، سىرىڭكە اكەپ، وت قويا بەرگەندە جەڭگەسى شىعىپ قاپ: «ونى نەگە ورتەيىن دەپ جاتسىڭ، مونشا جاققاندا كەرەك بولادى! - دەدى زىلدەنە.
- وقيتىن ەشتەڭە جوق ەكەن.
- بۇل شىمكەنتتەن شىعاتىن «قىزىق گازەت» ەمەس. بۇندا تۋراسىن ايتادى. ونان دا جيىپ قوي. سەنبى كۇنى مونشا جاققاندا تامىزدىق بولادى، - دەدى.
ءبىر كۇنى «رەك-تايم» گازەتىنە كوز سالىپ ەدى، «ءسابيىمدى باعىپ-قاعۋعا جاس قىز كەرەك. كۇنىنە 2000 تەڭگە تولەيمىن. قازاق ۇلتىنان بولسا» دەپ ەكى تىلدە جازىلىپتى. قىزداركۇل جەڭگەسى قالاعا شىعىپ كەتكەندە تەلەفون تۇتقاسىن سەسكەنە قولعا الىپ، قوڭىراۋ سوعىپ ەدى، «اللوۋ!» دەگەن نازىك ءۇن ەستىلدى.
- مەن حابارلاندىرۋ بويىنشا...
- كەل، كەلە عوي، - دەگەن باۋىرمال داۋىس جان سارايىن ەلجىرەتىپ جىبەردى. ءوزىن-ءوزى يگەرە الماي تۇتقا قولىنان ءتۇسىپ كەتتى. ءۇي ءىشى الاكولەڭكە بولعاسىن، تىسقا شىعىپ، الگى گازەتكە قايتا ءۇڭىلىپ ەدى، ارتىنىپ-تارتىنىپ اۋلاعا كىرىپ كەلگەن جەڭگەسى:
- سەن كەشكە دەيىن گازەت وقيتىن بولدىڭ عوي. سول «رەك-تايمدا» نە بار؟ ونان دا ەسىكتىڭ الدىن سىپىرىپ تاستامايسىڭ با! ايتپاسا ىستەمەيتىن قىز ەكەنسىڭ، - دەدى شاتىناپ.
ۇيگە كىرىپ، جەڭگەسى شەشىنىپ جاتقاندا قىزداركۇل كيىنىپ جاتتى. سول كۇيى، گازەتتى الاقانىنا قىسىپ ۇستاعان بەتتە، ءبىر سومكە جۇگىن كوتەرىپ، ايالداماعا جەتتى. ورتالىققا باراتىن العاشقى اۆتوبۋسقا وتىردى دا جاڭا الاڭنان ءتۇسىپ قالدى. جەتىنشى سىنىپقا وتكەن جازعى كانيكۋلدا اپكەسىنە ىلەسىپ الماتىعا قىدىرىپ كەلگەن-دى. جاڭاعى جاماعايىننىڭ ۇيىندە جاتقان. ورتالىق ساياباققا، «اققۋ» كافەسىنە بارعان. جەڭگەسىنەن: «سول «اققۋ» كافەسى قاي جەردە؟» دەپ سۇراپ ەدى، «ورتەنىپ كەتتى»، - دەپ بۇرق ەتە قالدى. «ونى قايتەسىڭ؟» دەگەن قارسى ساۋال كوكىرەگىن قارمالاپ، قىزىل تىلگە قاراي ورمەلەپ بارادى. ونىڭ بالا كوڭىلىندە سول ءبىر جاز كۇنىندە بالمۇزداق جەگەن ءتاتتى ورىن، كول بەتىندە قالىقتاپ جۇزگەن قوس اققۋ قالىپ قويعان. ساياباققا بارعاندا قايىققا وتىرىپ، اپكەسى مەن الگى جەڭگەسى ەكەۋى قوسىلىپ، «قايىقتانى» شىرقاعاندا، «مەن دە وسىلارداي بولسام عوي» دەپ الابۇرتا قاراپ، ارمانداپ وتىرعان. قايتاردا ءالى دە نازىكتىگىنەن ارىلا قويماعان جەڭگەسى تۋفليىن شەشىپ، قولىنا الدى. «كۇن باتىپ قالدى عوي، سەن دە شەشىپ قولىڭا ال، اسفالت جىپ-جىلى، تاباننان وتكەن جىلى بىزدەرگە پايدالى» دەپ اقىل ايتىپ قويماعاسىن اپكەسى دە ايتقانىن ىستەگەن. قايتاردا: «ءتۇن جامىلىپ كەلەمىز، ايسىز اشىق اسپان» دەپ تاعى دا اندەتكەن، بۇل ءسوزىن بىلمەسە دە سوڭدارىنان ەرىپ وتىرىپ اۋەنگە ىشتەي ىلەسكەن. سول جەڭگەسى ەندى قىرىقتان اسپاي جاتىپ، بار نازىكتىگىن جيىپ قويىپ، تەك مونشا جاعۋ مەن جۇمىرتقا ساتۋدان، اندا-ساندا دۇرمەككە قوسىلىپ، حالىق قالاۋلىلارىنا داۋىس بەرۋدەن باسقا تۇكپەن ءىسى جوق.
ساتبايەۆ كوشەسى، 151-ۇي، 47-پاتەردى تابۋ كەرەك. مىناۋ جاڭا الاڭ، تاۋەلسىزدىك ەسكەرتكىشى. استىندا اربيعان بەس ساۋساق. انەءبىر جەرگە «ونەر دەگەنىمىز - بۇل ايدالاداعى ايقاي» دەپ ەكى تىلدە جارناما ءىلىپ قويىپت. «بۇنىسى نەسى؟ ونەردىڭ جولى سونشاما جىڭىشكە بولعانى ما؟» قىز ساتبايەۆ كوشەسىن بويلاپ، قول سومكەسىن يىقتاپ، ەنتىگىپ كەلە جاتىپ ويعا شومدى. اۋىلدا جۇرگەندە قارايتىنى تەك تەلەديدار (گازەت-جۇرنالعا جازىلعانمەن سيرەك كەلەدى، حات تاسۋشىنىڭ ايلىعى از دەيدى)، بىردە ەلباسى جازۋشىلارمەن كەزدەستى.
- مەن جەتى جىل شەت ەلدە بولىپ كەلدىم. الماتى استاناعا ۇقساماي كەتىپتى عوي ءوزى. ورىسشا، اعىلشىنشا جازۋدان كوز تۇنادى، مەملەكەتتىك تىلدە سويلەيتىندەر ءتىپتى سيرەك، - دەدى ءبىر قىسقا شاشتى، قىسقا ماڭداي، قاباعى قاتۋلى جازۋشى.
- ءتىل تۋرالى زاڭ بار عوي. ماعان نە قىل دەيسىڭدەر ەندى؟..
- ول جۇزەگە اسپاسا نەسى زاڭ؟ ەگەر ءوزىڭىز باستاپ، مەملەكەتتىك حاتشى قوستاپ، پارلامەنت ماجىلىسىندە باستان-اياق ءبىر رەت قازاقشا سويلەسەڭىزدەر، مينيسترلەر ءبىر-اق كۇندە قازاقشا سايرار ەدى.
تەلەديدار ەكرانى بىجىلداپ، تورتكە ءبولىنىپ كەتتى. جينالىس سوڭىن ءبىر-اق كورسەتتى - ەلباسى جازۋشىنى قولتىقتاپ اپ بىرگە كەتىپ بارا جاتتى...
ال ءبىر رەت الماتىنىڭ تويىنا دا كۋا بولدى. الگى قىتايلىقپەن جۇبى جاراسقان قۇربىسى ءوزىنىڭ قىسقا ەتەك كويلەگىن كيگىزىپ، قاسىنا قىسىق كوزدى سۇيىكتىسىن ەرتىپ، مەيرامحاناعا الىپ بارعان. توي - سونىڭ تانىسىنىكى. اراكىدىك جارتىلاي جالاڭاش قىزدار بوكسەسىن بۇلكىلدەتىپ ورتاعا شىققاندا ءدال جاڭاعى «رەك-تايم» مەن «بيەندەگى» قىزداردى كورگەندەي بولدى. ۇلكەن-كىشى دەمەستەن توردە وتىرعان گالستۋك تاققان كىسىلەردىڭ ۇستەلىن بوكسەلەرىمەن سوققىلاعاندا سەمىزدەرى قوزعالا قويمادى، ال جۇقالتاڭدارى جەر سىلكىنگەندەي ۇشىپ-ۇشىپ كەتە جازدادى. كەيبىرەۋلەرى قالتالارىنا قولىن سۇعىپ، كوك قاعاز الىپ بەرىپ جاتىر. «بۇل نە؟! دەپ ەدى، قۇربىسى «دوللار عوي»، - دەدى. «دوللار دەگەن نە؟! «ءبىر دوللارىڭ 130 تەڭگە. امەريكانىڭ اقشاسى». ساقالدى كىسىنىڭ سۋرەتى بەينەلەنگەن كوك قاعازعا الىستان اڭتارىلا قارادى. قۇربىسى كۇمىسكۇل بولسا، قىسىق كوز جىگىتىنىڭ اۋزىنا شاي قاسىقپەن تورت تىعىپ اۋرە.
- قويساي. ۇيات قوي، - دەپ ەدى:
- سيان وسىندايدى جاقسى كورەدى، - دەدى.
جىگىتتىك جاستان اسىپ، جاسامىستىقتىڭ جالىنا جارماسقان سيان بۇعان جاقتىرماي قارادى.
- بۇل قازاقشا تۇسىنەدى. تىنىش وتىر، - دەدى كۇمىسكۇل.
ءبىر جاستىقتا شاشى بىرگە اعارماقشى بولعان ومىرلىك سەرىگى سول شىعار.
«ال ەندى قايدا بۇرىلىم؟ قايدا بارام؟» كوپ قاباتتى ۇيلەر تىنىسىن تارىلتىپ بارادى. جازدىڭ ىستىق كۇنى قالادا ءتىپتى، قارا قارعانىڭ ميىن قايناتقانداي قاپىرىق ەكەن. «قاز-قاتار تىزىلگەن ۇيلەردىڭ اراسىندا، قۇداي-اۋ، بالا وينايتىن قۋىس جوق قوي. قالا دەگەنىڭ وسى بولسا... اۋىلدا ارەدىك جەل لەكىپ، جان سارايىڭ راحاتقا باتۋشى ەدى. قاي قۇداي ەكەن ايداپ كەلگەن وسىندا؟ كۇنكورىس مەنى ايداپ كەلگەن. دالانىڭ ءبارى قالاعا قاڭعىعان زامان بۇل» دەپ ءوزىن-ءوزى كىنالاپ جاۋاپ بەرگەندە:
- ءاي، قايدان اداسىپ ءجۇرسىڭ؟ - دەگەن تانىس داۋىس ساڭق ەتە قالدى ارت جاعىنان. قيالىندا كەلە جاتقان كۇمىسكۇل ءدال قاسىندا تۇر. قىزداركۇل جىلاپ جىبەرە جازداپ، ءوزىن-ءوزى ارەڭ تەجەپ، كوزكورگەن قۇربىسىنا قۇلاشىن سوزىپ، تازا قۇشاقپەن قۇلاي كەتتى. ارنەنىڭ ءدامىن تاتىپ، جاعالاۋدىڭ شەتىنە شىعىپ قالعان ول اداسىپ جۇرگەن قۇربىسىنا قۇشاعىن اشا قويمادى.
- قايدان ءجۇرسىڭ-ەي؟!
- اداسىپ...
ول ءبارىن جايىپ سالدى.
- ول ءۇيىڭ ءتىپتى ارت جاقتا. قازىر اپارىپ تاستايمىز.
- ءوزىڭ شە؟ سول قىتايىڭمەن قوسىلدىڭ با؟ ارمانىڭا جەتتىڭ بە؟
- جەتتىم. ولارعا مەكەنمور كەرەك ەكەن عوي. ماعان قوسىلدى دا، قوساۋىزدى ەكى مىلتىق ساتىپ الدى. قاي كۇنى اتىلارىن قۇداي ءبىلسىن. بۇل اڭگىمەنى قويايىق. سەنى جەتكىزىپ تاستايىق. بۇنداي مۇمكىندىكتەن ايىرىلما. بالا باعۋ قولىڭنان كەلەدى. وزىڭنەن كەيىنگى توعىز بالانى سەن ارقالاپ ءوسىردىڭ عوي.
كوشە شەتىندە كۇتىپ تۇرعان قوڭىزداي تومپاق جاپون ماشينەسىنىڭ ەسىگىن اشقاندا، «سالاماتسىز با!» دەدى سيان بۇنى تانىپ.
- سالاماتسىز با!
جاپوننىڭ جەڭىل كولىگى ماشينەلەر ۇيلىققان كوشە تىعىنىنان سىتىلىپ شىعىپ، زىمىراپ وتىرىپ 151- ءۇيدىڭ تۇسىنا توقتادى.
- مىنانداي مۇمكىندىكتەن ايىرىلما. كەيىن وسى تەلەفونعا زۆاندايمىن. ءبىز ارعى بەتكە كەتىپ بارا جاتىرمىز، - دەپ ەسىكتى ءوزى جۇمساق جاۋىپ الدى.
سونان كەيىن كۇمىسكۇلدى كورگەن جوق.
يمەنە باسىپ 47-پاتەردىڭ قوڭىراۋىن باستى.
***
شيەلەنىس - شىعارمانىڭ كۇرەتامىرى بولسا، شەگىنىس - كەيىپكەردىڭ ارتقا مويىن بۇرعان ءىس-ارەكەتىن العا جىلجىتار ءبىر ادەبي ءادىس. وتكەنىنە وي جۇگىرتىپ، مۇڭعا بەرىلگەن ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز ەسىك قوڭىراۋىن ءبىر باستى دا، ەكىنشى رەت باسۋعا يمەنىپ تۇرىپ قالدى. ەكىنشى رەت باستىرماي-اق ەسىكتىڭ ارعى بەتىنەن «كىم ول؟» دەگەن جىڭىشكە داۋىس ەستىلدى. «كىم ول»-ى نەسى تانىمايتىن ادامعا؟» اسىپ-ساسىپ تۇرىپ تۇيمەدەي نۇكتەنى تاعى ءبىر باسىپ جىبەردى.
- كىم ول؟
- قىزداركۇل عوي.
- قىزداركۇل، - دەگەن نازىك ۇنگە ۇلاسا تەمىر ەسىك سالدىر-گۇلدىر اشىلا باستادى.
مۇنتازداي تازا بولمە. ارتىق تۇرعان زات جوق. ءومىرى كورمەگەن ۇزىننان-ۇزاق شۇبالعان جاڭعاق تۇستەس جيهاز. ونىڭ ءبىر جاعىنداعى اينەكتىڭ ارعى بەتىندە جالاڭاش ايەلدىڭ قولىن كوتەرىپ بىرەۋگە ۇمتىلىپ تۇرعان بەينەسى، ءبىر جاعىندا تاعى دا جالاڭاش ايەلدىڭ جانتايىپ جاتقان ءمۇسىنى. «جەر ورتاسىنا جەتىپ قالعان ادامدار وسىنداي زات ۇستاماسا بولماي ما ەكەن؟» دەپ ويلاپ تۇرعاندا، قىزداركۇلدىڭ تاعى ءبىر تاڭدايىن قاعىپ تاڭقالعانى - جيهازدىڭ شاڭىن ەركەگى ءسۇرتىپ جاتىر. كوزىندە كوزىلدىرىك. بويشاڭ تۇلعالى، ءبىر وگىزدىڭ باسىن بۇرىپ جىعىپ، ءبىر جىلقىنى ءبىر ءوزى جايراتار ەركەكتىڭ قولىنداعى وكپەدەي جۇمساق اق شۇبەرەكتى تيگىزىپ-تيگىزبەي شاڭ ءسۇرتىپ جاتقانىن قاراشى. «الدە ايەلى اۋىرادى ما ەكەن؟» جوق، ايەلى دە سىرىقتاي ۇزىن، ونىڭ دا كوزىندە كوزىلدىرىك، ساپ-سارى وڭىندە مەيىرىم ويناپ تۇر. كۇيەۋى بەزىرەيىپ قاراسا، ول كىسىنى وزىنە تارتىپ كۇلىمسىرەپ تۇرادى ەكەن.
قىزداركۇل جيهازعا تاڭ قالدى. قارجى مىنىستىرلىگىندە ىستەيتىن ءانەۋكۇنگى اعاسىنىڭ ۇيىنەن مۇندايدى كورگەن جوق ەدى. الماتىنىڭ شىمقاي قارا جيهازىنا قاراپ-اق جەڭگەسىنىڭ جانى قالمايدى. «ادام جانى اعاشقا اۋىسقان زامان با، نەمەنە ءوزى؟!
- ءۇي وسى، - دەدى ايەل ەسكى تانىستارشا. - اسيا پانتەلەيمون قىزى مەنىڭ اتى-ءجونىم.
قىزداركۇل دالمە-دال قايتالاپ، «اسيا پانتەلەي-مون» دەپ تىلى كەلمەي ءمۇدىرىپ قالدى. ول قازاقى قىزدىڭ كەمشىلىگىن تەز ءتۇسىنىپ: «تەتيا اسيا» دەسەڭ دە بولادى، - دەدى. - مىناۋ ءۇي يەسى پاپانين...
- پاپا، - دەپ تاعى دا تۇرىپ قالعاندا:
- پاپا الماتىعا كەلىپ-كەتتى. مەن پاپانينمىن، - دەدى اق شۇبەرەگىن ۋىستاپ ۇستاعان كۇيى موينىن بۇرىپ، بەزىرەيە قاراپ.
قىزداركۇلدىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەپ كەتتى. سابازدىڭ وڭىندە مىسقالداي جىلىلق جوق، ماسكا كيىپ العانداي جىپ-جىلتىر. جاڭا تانىسقان ادامدا پەندەگە ءتان لەبىز بولماۋشى ما ەدى. سەسكەنىپ قالعان بۇيىعى قىز بۇرىلا بەرگەندە:
- سەن قىزداركۇل، - دەدى ايەلى.
- ءيا. مەن قىزداركۇل...
- سەن وسىندا قال، - دەدى قازاقشا ارالاستىرا سويلەپ. - ەكى مىڭ تولەيمىز كۇنىنە. سوندا ايىنا الپىس مىڭ...
- جاهازدى ءوزىم سۇرتەم. بۇل بالا مەن اكۆاريۋمعا قارايدى. كۇنىنە مىڭ بەس جۇز جەتەدى، - دەپ ەركەگى كيىپ كەتتى.
- قالاي، كەلىسەسىڭ بە؟ - دەدى جۇبايى. اۋىلدىڭ قازاقى قىزىنان ايرىلعىسى كەلمەگەنى جانارىنان وقىلىپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە ءوڭ-ءجۇزى ادەمى، دەنە ءبىتىمى سۇلۋ. ادامنىڭ جان سارايىن سىرتقى بەت-بەينەسىنە قاراپ ساراپتاپ ۇيرەنگەن پەداگوگ ايەل ەمەكسىپ، قاراكوز قىزعا ەلىگە كەتتى.
- بالا قايدا؟ - دەدى بۇل تاڭ قالىپ.
- بالا كۇتۋشىدە. سەن كەلدىڭ عوي، ەندى قولعا الامىز. ۇل بالا، ەسىمى پاۋل.
- پاۋل...
- ءيا. شەشىن. شاي ءىش، - دەپ ايەل اس بولمەگە باستاعاندا قاتار ءبىر بولمە تولى كىتاپتى كورىپ، تاعى دا تاڭ قالدى. «كىتاپحانا سەكىلدى وسىنشا كوپ كىتاپ تا جينايدى ەكەن-اۋ». بىرەۋى جاتىن بولمە. مىناۋ - قوناقجايلارى. ءبارى ءۇش بولمە.
ۇشەۋى وتىرىپ شاي ءىشتى.
- مىڭ جارىمعا كەلىسەسىڭ عوي، - دەپ ەركەگى تاعى دا قايتالادى.
«كۇنىنە بىر مىڭ بەس جۇز تەڭگە. نە دەگەن كوپ اقشا» دەپ ىشتەي ءدان ريزا بوپ باسىن يزەي بەرگەندە:
- تاڭعى توعىزدان كەشكى جەتىگە دەيىن وسىنداسىڭ، - دەدى تاعى دا نىقتاپ.
بۇل تاعى دا باسىن يزەدى.
اسيا ۇندەمەستەن قىزعا كوز سالدى.
قىز يرەلەڭدەگەن جىلان بەينەسى سالىنعان شىنىاياقتىڭ ەرنەۋىنەن ءبىر ۇرتتادى. قىزداركۇل ءتاتتى مەن اششىعا بىردەي ەرىن تيگىزدى. ول سول ءسات دالىزدەگى ءتورت بۇرىشتى سۋ تولى اينەكتىڭ ىشىندە ءجۇزىپ جۇرگەن بالىقتاردى بايقاپ قاپ ەرنىن كۇيدىرىپ الا جازدادى دا، ءدىر-ءدىر ەتكەن الاقانىمەن شىنىاياقتىڭ بەتىن باستى.
اسيا قوبالجىپ وتىرعان قىزعا تاعى ءبىر شىنىاياق ءشاي قۇيدى.
***
ەكى جاسار سارى بالانى شەشەسى كەشكە تامان ۇيگە الىپ كىرگەندە قىزداركۇل:
- بۇل كىمنىڭ بالاسى؟ - دەدى تاڭ قالىپ.
بالا تاباتىن جاستان اسىپ كەتكەن كەكسە ايەل:
- مەنىڭ بالام، - دەدى مەيىرلەنىپ.
«قالايشا؟» دەپ سۇراي المادى. سارىلىعى شەشەسىنەن اۋمايدى. اكەسى وزىنشە جۇرگەن ءبىر تۇيىق الەم. ەرتە كەتەدى، كەش كەلەدى. قارتتار ۇيىندە سانتەحنيك بوپ ىستەيدى دەيدى. ايەل ءبىر جوعارى وقۋ ورنىندا اعىلشىن تىلىنەن ساباق بەرەدى. ەكەۋىنىڭ دە شىققان تەگى - پولياك. اكەلەرى و زاماندا قارا شەكپەندىلەرمەن بىرگە جەر اۋىپ كەلگەن ەكەن. بۇنىڭ ءبارىن ءشاي ۇستىندە بىرگە تۋعانىمەن جولىققانداي جادىراعان اسيا ىنتى-شىنتىمەن ايتىپ بەردى. «مەنىڭ اتىمدى اكەم تۋرگەنەۆتىڭ شىعارماسىن وقىپ، اسيا قويعان ەكەن. ونىڭ ءتۇبى - تۇركى عوي» دەگەندە قىز: «بۇل نە ايتىپ وتىر؟!» دەپ تاڭ قالدى. «مەن ونى قايدان بىلەيىن؟ ول تۇگىل شىققان تەگىمدى دۇرىس بىلمەيمىن، ايتەۋىر كۇنكورىس ءۇشىن ەلدەن شىعىپ كەتكەن ءبىر بەيباق ەمەسپىن بە؟».
قىزداركۇل ءۇشىن ەڭ قيىنى - كەشكى جەتىدەن كەيىن بارار جەردىڭ بولماعانى ەدى. جاتار ورنىم جوق دەپ ايتا المادى. ەكى كۇن ۆوكزالدا تۇنەدى. جازدىڭ كۇنى بولعانمەن ءتۇن سالقىن، پويىز كۇتكەن جولاۋشىلاردىڭ اراسىندا ءبۇرىسىپ وتىرىپ بوزالا تاڭدى ۇيقىلى-وياۋ اتقىزدى. تاڭەرتەڭ كەلگەن بەتتە جۋىنىپ-شايىنىپ، ايتقاندارىن ەكى ەتپەيدى. العاشقى كۇنى اينەكتىڭ ارعى بەتىندەگى قىرىنان جاتقان جالاڭاش ايەلدى قولىنا الىپ قاراپ ەدى، ەسىكتەن شىعىپ كەتتى دەگەن قوجايىنى ۇيدە ەكەن، «ۇستاما!» دەپ اقىرىپ جىبەردى. جالاڭاش مۇسىن قولىنان ىتقىپ كەتى دە، ءدال اياعىنىڭ ۇشىنا ءتۇستى.
- جيهازعا جولاۋشى بولما! بۇنى سۇرتپە دەدىم عوي. ءۇش ادىم الىس تۇر! ءوزىم سۇرتەم!
اياعى اۋىرسا دا اقساڭداي باسىپ ءجۇردى. باشايىن قوزعالتسا جانى كوزىنە كورىنەدى. بىردە كىتاپ سىقاي جينالعان بولمەنىڭ شاڭىن ءسۇرتىپ ءجۇرىپ تۋرگەنەۆ دەگەندى تاۋىپ اپ قاراسا، «ءاسيا» دەگەن جازۋ تۇر ەكەن. ورىسشا ۇيرەنىپ، وسىنى قالاي دا وقىپ، تۇسىنسەم دەپ ارمانداپ كەتتى. سول ءسات ەسىك اشىلىپ، ءاسيانىڭ ءوزى كىرىپ كەلدى. ءجۇزى ادەتتەگىدەي جايدارى.
- ءشاي قوي، - دەدى.
شاي ۇستىندە قىز تۋرگەنەۆ دەگەننىڭ كىتابىن ۇستاپ كورىپ، اسيا دەگەن جازۋدى وقىعانىن ايتتى. اسى اناۋ تۇرعان الەم ادەبيەتى جاۋهارىنىڭ ەكى ءجۇز تومىن مىڭ دوللارعا ساتىپ العانىن، كىتاپ يەسى - ەرلى-زايىپتىلارعا اقشا كەرەك بولعانىن، ماشينەگە تيەپ جاتقاندا ەكەۋىنىڭ پالەن جىلدان بەرگى سىرلاسىن قيماي كوز جاسىن قالاي سىعىپ العانىن تەبىرەنە وتىرىپ جەتكىزدى.
- بۇل سىزدەرگە نەگە كەرەك بولدى؟ - دەدى توقتاسقان ايەلگە كەلىنىندەي سىزىلىپ شاي قۇيىپ بەرىپ وتىرعان قىزداركۇل.
- بۇل پاۋلعا كەرەك. ول كوز ۇيرەتە بەرۋ كەرەك. بۇل دا مەنىڭ يدەيام.
قىزداركۇل جيهازداعى جامباستاپ جاتقان ايەل ءمۇسىنىن قولىنان ءتۇسىرىپ العانىن ايتتى. ءۇي يەسى ايەل ءبارىن كورىپ تۇرعانداي: «سوعان جولاماي-اق قويشى. باسقا دا جۇمىس جەتەدى عوي. شاڭىن ءوزى ءسۇرتسىن!» - دەدى. قىزداركۇل تۇنەمەلىككە جاتاتىن جەرى جوقتىعىن جىڭىشكەلەپ وتىرىپ جەتكىزدى.
- وندا كىتاپحاناعا جاتاسىڭ. تەك كىتاپ يسىنە ۇيرەنە الساڭ.
- ۇيرەنەمىن، - دەپ قارا تورى قىز قۋانىپ كەتىپ، ۋادە بەرگەندەي نىق سويلەدى.
ءاسيا وزىمەن بىرگە ىستەيتىن اۋىلدان شىققان ءبىر قازاق قىزىنىڭ الدانىپ ەكىقابات بوپ قاپ، بالاسى جوق ايەلدىڭ ەسىگى الدىنا شارانانى قۇنداقتاپ تاستاپ كەتكەنىن، كەيىننەن مەكتەپتە بالاعا ساباق بەرگەنىن، ونى وزىنەن باسقا ەشكىم بىلمەيتىنىن، اقىرى، شىداي الماي قالاعا كوشىپ كەلگەنىن ايتتى. سوسىن: «سەن دە بايقاپ ءجۇر، - دەدى. - ءبىز تولەگەن اقشاعا ۇستىڭە كيىم ال!» قىزداركۇل الىستا مۇڭعا بارىت، جولىن توسىپ جۇرگەن شەشەسىمەن بىرگە شاي ءىشىپ وتىرعانداي ءماز-مايرام بولدى دا:
- ءاسيا اپا، ءسىز بالانى قايدان الدىڭىز؟ - دەگەندە، سارى ايەل دوڭەس كوزىلدىرىگىن قولانى ۇستاپ، قايتا-قايتا سۇرتكىشتەپ:
- ءسوزدى تىلەپ الدىم عوي. قۇدايدىڭ بەرگەنى دە. بالالار ۇيىنەن الدىم. بىزدە بالا بولمادى. ءۇي-جايعا يە كەرەك. كىتاپقا يە كەرەك. قوي، بالىقتاردى تاماقتاندىر، - دەدى.
بۇل ءبىر ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى قىسقا بولسا دا اعىنان جارىلعان اڭگىمە بولدى. ءسال نارسەگە كوڭىل جەلەگى جەلكىلدەپ كەتكەن قىز:
- ءاسيا اپا، اعىلشىن تىلىنەن ساباقتى قالاي بەرەسىز؟ - دەپ اڭتارىلا قارادى.
- مەن اعىلشىندى بەرۋىن بەرەم عوي. سەندەردىڭ تىلدەرىڭدى ۇيرەنۋىم كەرەك. ۇيات-اق، وسىندا تۇرعانىما شيرەك عاسىر، ءالى ەركىن سويلەي المايمىن. سەن ونان دا ماعان ءوز ءتىلىڭدى ۇيرەت.
- ال، پاپانين اعاي شە؟
- وعان ءبارىبىر...
- سەن پاۋل ەكەۋمىزگە ۇيرەت. ادام ءتىلدى بەس جاسقا دەيىن بويىنا ءسىڭىرۋى كەرەك. پاپانينگە جاق اشپا. بار، بالىعىڭا تاماق اكەل. مەن پاۋل ويانعانشا وسىندا بولا تۇرايىن.
«ءتىرى بالىق» دەگەن دۇكەنگە جەتكەنشە قىزداركۇلدىڭ قيالى بىرەسە اسپانداپ كوككە جەتىپ، بىرەسە جەرگە ءتۇستى. «وعان ءبارىبىر» دەيدى. شىنىندا دا، ول كىسىگە جيهازدان باسقانىڭ كەرەگى جوق سياقتى. جيهاز-ادام. سىرتى ادام، جۇرەگى - اعاش. ايەلى قانداي مەيىرىمدى. قىزىل شيەدەي جۇمساق. پاۋل ەرتەڭ كىم بولار ەكەن؟» «ءتىرى بالىقتان» ءارتۇرلى شاباق الادى. بۇندا دا العاش ءاسيا اكەلىپ كورسەتكەن. «جەتىسىنە ءبىر رەت كەلىپ تۇراسىڭ. مىنە، مىنانداي جاڭا تۋعان، جاڭا ءجۇزىپ جۇرگەندەرىنەن الاسىڭ». بۇل سوندا ءتىرى شاباقتاردىڭ ساتىلاتىنىنا تاڭ قالعان. «شاباعىڭ نە، ادام ساتىلىپ، بالا ساتىلىپ جاتقاندا» دەپ ءوزىن-ءوزى توقتاتقان. ادام ساۋداسى دەگەندى ءۇي يەلەرى جوقتا كابەلدى تەلەديداردان كوردى. ءبىر ساعات حابار سوعان ارنالدى. تۇسىنگەنى - ادامدى قۇل رەتىندە ساتۋ تەك قارا ناسىلدىلەر مەكەن ەتكەن جەرلەردە ەمەس، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە بار ەكەن. شەتەلگە ءسابي ساتۋ دا زاڭداستىرىلىپتى. بۇنى دا ءاسيادان سۇرارمىن دەپ، قيالىن كەيىن شەگەرىپ، تەلەديداردى وشىرگەن. «قوجايىن كەپ قالسا بالەگە قالارمىن. جيهازدان ءۇش ادىم اۋلاق ءجۇر» دەدى عوي». سۋ تولتىرىلعان ءتورت بۇرىشتى اينەكتىڭ ىشىندەگى بالىقتاردى كورگەندە ءتىپتى، تاڭ قالدى. تىكە ءجۇزىپ كەپ شالت بۇرىلادى. اۋىلدا قاۋىندىققا سۋ العاندا سازان بالىق ارىقتىڭ ىشىندە جۇرەتىن. لاي سۋدا جون ارقاسى كورىنىپ، ەركىن جۇزگەن بالىقتى كەرەك قىلساڭ قولمەن دە ۇستاپ الاتىنسىڭ. مىناۋ تاپ-تازا قۇبىردىڭ مولدىر سۋى. اكۆاريۋمدى تازارتىپ، سۋدى اۋىستىرعان كەزدە جىلىتۋ كەرەك ەكەن.
- مىناۋ قانداي بالىق؟ - دەپ ونى دا ءاسيا اپاسىنان سۇرادى.
- بۇل - فورەل. پاتشا-بالىق. گەنەرال جولاعى بار. اناۋ بەلىندەگى سىزىقتى «گەنەرال جولاق» دەيدى. تەك تازا سۋدا ءومىر سۇرەدى.
- اۋىلدىڭ بالىعى لاي سۋدا بالدىر جەپ قورەكتەنەدى. ال، بۇلار شە؟
- بۇلار شاباق جەيدى.
- ءتىرى شاباق پا؟
- ونان دا سول شاباقتى دۇكەننەن ساتىپ اكەل، - دەپ قولىنا اقشا ۇستاتتى.
ساتىپ اكەپ، سۋعا جىبەرگەن شاباق ءبىر اپتادا جوق بولدى. قىزداركۇل كىشكەنتاي پاۋلعا قالاي قامقور بولسا، ءتىرى شاباقتارعا دا اينەكتىڭ سىرتىنان سولاي كوز سالىپ، باقىلاپ ءجۇردى. كىشكەنتاي قاناتى، نوقاتتاي كوزى بار شاباقتار بىرىنەن كەيىن ءبىرى جۇتىلىپ كەتىپ، پاتشا-بالىقتىڭ گەنەرال-سىزىق تارتىلعان قارنى تومپايىپ شىعا كەلگەندە قىزدىڭ جانى تۇرشىكتى. «اپىراي، ادام سويىپ جەسە، بۇلاردىڭ تىرىدەي جۇتقانى ما؟!» دەپ، ءتورت بۇرىشتى اينەكتى توڭكەرىپ تاستاعىسى كەلدى. امال جوق، اراعا اپتا ساپ دۇكەنگە قايتا باردى. اكۆاريۋمدى تازالاپ، سۋ جىلىتىپ قۇيۋ - موينىندا. ايتسە دە، ءۇي ىشىندە ءتىرى شاباقتاردىڭ وزىنە-ءوزى كەلمەي جوق بوپ جۇتىلىپ كەتىپ جاتقانىن كورۋ قىزدىڭ جانىن ودان سايىن تىتىرەنتىپ، تىرشىلىككە دەگەن كوزقاراسى تەرەڭدەي ءتۇستى. «دۇكەندەگىلەر بۇعان نەگە تىيىم سالمايدى؟» وسى ويىن قوجايىن جوقتا ءاسيا اپاسىنا ايتىپ ەدى، «بالىققا تاماق كەرەك، ادامعا ساۋدا كەرەك. وعان باسىڭدى اۋىرتپا. بىرەۋ ولمەي، بىرەۋگە كۇن جوق. تابيعاتتىڭ زاڭى بۇل. سەن پاۋل ەكەۋىمىزگە كەشە «نان» دەگەن ءسوزدى ۇيرەتتىڭ، ەندى «سۋ» دەگەن ءسوزدى ۇيرەت. بالىق سۋدا جۇزەدى. سوسىن «بالىق»، «پاتشا-بالىق»، «جيهاز»، ەڭ سوڭىنان «ادام» دەگەن ءسوزدى ۇيرەتەسىڭ»، - دەپ قىز ۋايىمىن وزىنە قاراي بۇردى. ءاسيانى «اسيا اپا» دەپ اتاعىسى كەپ كەتتى. وعان دا رۇقسات سۇرايىن دەدى.
ۇش ايدا قىزداركۇل ءومىردى ءبىراز ءتۇيسىندى. قالانىڭ نە ەكەنىن ءبىلدى، اۋىل قىزى تاڭعالىسىن بىرتە-بىرتە تەجەپ، قالاداعى ءار قۇبىلىسقا ءوز كوزقاراسىن قالىپتاستىرىپ كەلە جاتتى. پاۋل دا بۇعان ابدەن باۋىر باستى. تومپاڭداپ جۇگىرگەنى قانداي قىزىق. ءتاي-ءتاي باسقاندا ءاسياعا: «قازاقتا تۇساۋ كەسەر ءداستۇر بار!»، - دەپ ەدى، «وندا ءوزىڭ كەسەسىڭ!، - دەدى ءاسيا اپاسى. جىپتەن تۇساۋ ەسىپ، اياعىنا بايلاپ، ونى دا ءوزى كەستى. ءاسيا بالىش پىسىرىپ، ءماز بولدى. «قازاقتىڭ جەرىن باسىپ، باقىتتى بول. باسقان توپىراعىڭا ادال بول!» - دەپ تىلەك تىلەدى. ءسويتىپ، كوڭىلىن دەمدەپ، ۇستىنە كوكتەن كويلەك ءىلىپ، قالانىڭ باعدارشامىنىڭ جاسىلىنا ءجۇرىپ، قىزىلىنا توقتاي باستاعاندا توسىن ەستىگەن ءبىر ءسوز تاعى دا جانىن تۇرشىكتىردى. دەمالىس كۇن ەدى. ۇيدە وتىرعان پاپانين:
- وسى، پاۋل، كۇن وتكەن سايىن باسقا بىرەۋگە ۇقساپ بارادى. ماعان ءتىپتى ۇقسامايدى، - دەدى ايەلىنە.
- مەنىڭ كوشىرمەم عوي. اناسىنا ۇقساعان بالا باقىتتى بولادى.
- اكەسى شە؟ اكەسىنە ۇقساماي تۇرسا شە؟! بىلدىرلاپ بىردەڭەلەردى ايتادى. «نان» دەيدى. اناۋ قىز وسىعان نە ۇيرەتىپ ءجۇر؟!
- نان جەگەن جەرىنىڭ ءتىلىن ۇيرەنسە، بالاڭ جامان بولمايدى. مەن جۇرتقا اعىلشىن ءتىلىن دە ۇيرەتىپ جۇرمىن عوي. شىڭعىسحاندى كوردىڭ بە كينودان، جاۋىنگەرلەرىن جاۋلاپ العان جەرىنىڭ تىلىندە سويلەتەدى.
- ول - كينو عوي. اناۋ قىزبەن اۋىز جالاسىپ ءجۇرسىڭ. بالانى دۇرىس تاربيەلەڭدەر. سول بالا ماعان ۇقسامايدى... - شالت بۇرىلعاندا قوجايىننىڭ بالىقتار جۇزگەن اكۆاريۋم اينەگىندەي جىپ-جىلتىر وڭىنە ءبىر جىلىمىق پايدا بولدى. - وسى، ءاسيا، وسى بالانىڭ دەنى دە ساۋ ەمەس. ءجۇرىسىن قاراسايشى، قيساڭ-قيساڭ. ەكى جىلدا اياعىن ازەر باستى. ءبىز نەگە دونور بولمايمىز؟..
- دونورىڭ نە؟ - دەدى ايەلدىڭ ساپ-سارى ءوڭى قىزارىپ. - نە، قانىڭ تاسىپ بارا ما؟ - ءاسيا تاڭعالىپ، تەرىس بۇرىلعان كۇيەۋىنىڭ كوك جەلكەسىنەن كوز الماي قادالىپ وتىر.
- بالانىڭ دەنە مۇشەسىن ساتايىق. اقشانىڭ استىندا قالامىز. وزدەرى قاعازىن تۋرالاپ بەرەدى...
- لاۆرەنتي!... - كۇيەۋىنىڭ ەسىمىن جۇبايىنىڭ اۋزىنان العاش رەت ەستىدى. - نە ايتىپ تۇرسىڭ. سەن ءوزىڭ دارىگەرگە كورىنشى. مەن سەنى پسيحوتەراپەۆتكە اپارايىن.
قىزداركۇلدىڭ جانى تۇرشىكتى. كىتاپحانا بولمەسىندەگى جاتار ورنىنا قاراي جىلدام جۇگىرىپ كەتتى. پاتشا-بالىقتىڭ سۋىن تازالايتىن كۇن ەدى، وعان دا كوڭىلى سوقپادى.
ەرتەڭگى كۇن جەكسەنبى ەدى. ءاسيا ۇيقىسىنان كەش تۇردى. بۇرىن تاڭعى مەيىرىممەن بەتپە-بەت جۇزدەسىپ، ءبىر تىلدەسىپ قالاتىن ايەل كۇتۋشى قىزدىڭ بەتىنە تۋرا قاراي الماي بۇرىلىپ كەتتى. بۇل پاۋلدى كيىندىرىپ جاتقاندا: «كەشە نەگە باقىللا قورەك اكەلمەدىڭ؟! پاتشا-بالىققا ءوزىڭ جەم بولعىڭ كەلىپ جۇر مە؟!» - دەدى قوجايىن قاتۋلانىپ. قىزداركۇل قازاقى راۋىشپەن ءتىل قاتپادى. پاپانين بولسا جەكسەنبىدەن ءبىر سات اۋىتقىماي جيهازدىڭ شاڭىن سۇرتۋگە كىرىستى.
ءتۇس بولدى. بالانى الىپ تىسقا شىعىپ، ەكى ساعات سىرعاناق تەۋىپ، از-كەم سەرگىپ قايتا كەلگەندە جيهاز-ادام جاعادان الدى.
- فورەلگە تاماق قايدا؟! شاباق قايدا؟! ءاسيا! - دەپ اقىرىپ جىبەردى.
بۇرىن ەستىمەگەن اششى داۋىستان سەسكەنىپ، ءسابي قوسىلا شىڭعىردى. پاپانيننىڭ ءوڭى ءوزىنىڭ جانىنداي كورەتىن جاڭعاق اعاشى تۇستەس جيهازدىڭ تۇسىنە ەنىپ بارا جاتتى. الەمتاپىرىق وڭىنەن ءسابي ەمەس، كامەلەتكە تولعان قىز دا سەسكەندى.
- دالادا جۇرە تۇرىڭدار، - دەدى ءاسيا. «كەلمەي-اق قويىڭدار...». ايەلدىڭ جۇرەگىندەگى ءسوزدى ايتپاستان تۇسىنگەن قىز ءسابيدى قۇنتتاي كيىندىرىپ، تىسقا الىپ شىقتى دا قايتا كىرىپ، جاتىن بولمەدەن ءبىر كىتاپتى ۇستاي شىقتى. بۇل - تۋرگەنەۆتىڭ «ءاسيا»-سى ەدى.
وزىڭە ۇيرەنشىكتى ورىن - تەمىر جول ۆوكزالىنا كەلدى. ءسابي ەكەۋى ءدامحاندا تۇرەگەپ تۇرىپ تاماقتانىپ، ىعى-جىعى ادامداردىڭ ورتاسىنان ورىن الدى. جۇرت كەتىپ جاتىر، كەلىپ جاتىر. ەكەۋى سىرەسكەن مۇزداي قوزعالمايدى. كۇن باتىپ، ءسابيدىڭ كوزىن ۇيقىنىڭ كىرەۋكەسى شالدى. ول پاۋلدى الدىنا الىپ، مىزعىپ كەتكەن كەزدە بەتىنە ءۇڭىلدى. «سەنى قۇشاقتاعان كۇيى اۋىلعا تارتىپ كەتسەم بە ەكەن؟ اكە-شەشەم، اعايىن-تۋعانىم ساپ.سارى بالانى كورىپ، «قايدان تاۋىپ الدىڭ؟» دەسە، نە دەيمىن؟ بار كورگەنىم مەن بىلگەنىمدى ايتامىن. قازاقتىڭ بالالارى شەت ەلگە دە ساتىلىپ جاتىر عوي. مەن مۇنى ادام عىپ اسىرايمىن دەيمىن. وعان كونە قويسا...». سىرتتان لەكىگەن سالقىن جەل قۇلاعىنا اۋىلدىڭ گۋ-گۋىندەي بوپ ەستىلدى. ۆوكزال ءىشى كۇن باتا ءتىپتى سۋىپ كەتتى. «ءاسيا اپام كومەككە كەلەدى. ول ءبىزدى بۇلاي قالدىرمايدى». دورباداعى بار دۇنيەسى - كىتاپتى ۇستاپ كوردى. ورنىندا. «دوربادا تەك جالعىز كىتاپتان وزگە ەشتەڭە جوعىن ۆوكزال تورىعاندار كورىپ تە قويعان بولار». كوزى ءىلىنىپ، مىزعىپ كەتىپتى.
...پويىزعا مىنىپ بارادى ەكەن، ءبىراق ادەتتەگىدەي جانعا جايلى جۇمساق ۆاگون ەمەس، تور-تور بوپ بولىنگەن جان تۇرشىگەر قاراڭعى ۆاگون...
- مىناۋ وتىر! - جيهاز-ادامنىڭ ەركەككە دە، ايەلگە دە جاتپايتىن دۇبارا داۋسىنان سەلك ەتىپ وياندى. - ءدال ءوزى! ۇستالدىڭ با، ءا!
قارا كيىمدى قوس پوليسايدىڭ ءبىرى بالانى قىزدىڭ قۇشاعىنان جۇلىپ الدى دا، ءبىرى بىلەگىنە كىسەن سالدى. پوليسايدىڭ ءبىرى: «بالاڭىزدى ۇستاڭىز»، - دەپ ەدى، «ۇستاي المايمىن، قولىم اۋىرادى»، - دەپ جيهاز-ادام مىزباقپاي قارسىلىق ءبىلدىردى. تۇسىندە كورگەن تور-تور ماشينەگە وتىرعىزىپ، ىشكى ىستەر بولىمشەسىنە اكەلىپ، قۇجات تولتىرىپ، تۇسىنىك الدى. سو ماشينەمەن تۇرمەگە جەتكىزدى. شارق ۇرىپ بالاسىن قۋعىنداعان پاپانين: «قولىم اۋىرادى، كومەكتەسىڭدەر» دەگەن وتىنىشپەن پەرزەنتىن پوليسايعا كوتەرتىپ، ۇيىنە كەلدى. ءمان-جايعا قانىققان ايەلى: «مۇنىڭ نە؟» دەپ ەدى. «قازاقتىڭ قىزىن سوتتاتپاساق تا اقشا ءوندىرىپ المايمىز با؟» - دەپ، جىپ-جىلتىر بەتىنە شاباقتاي شورشىعان يرەك سىزىقتار پايدا بولىپ، نەكەلەسىنە قارا نيەتپەن قارادى.
***
كوپتەن كۇتكەن سوت تا باستالدى. ءبىراق، جابىرلەنۋشى تاعى دا كەلمەي قالدى.
- مەن بالانىڭ اناسىمىن. ول قاشىپ ءجۇر. مەن جابىرلەنۋشىنىڭ بەرگەن ارىزىن جوققا شىعارامىن. ول سوتقا ەشقاشان كەلمەيدى، - دەدى ءاسيا ءسوز سۇراپ ورنىنان تۇرىپ.
سوت ءتوراعاسى وسىمەن ءۇشىنشى رەت سوت ماجىلىسىنە سەبەپسىز كەلمەگەن جابىرلەنۋشىنىڭ ارىزىن دالەلسىز دەپ تاۋىپ، بالا ۇرلادى دەگەن دايەكپەن ايىپتالعان قازاقتىڭ قارا تورى قىزىن اقتاپ جىبەردى.
ءاسيا جىلاپ تۇرىپ كۇيەۋى پاپانينمەن اجىراسۋعا ازاماتتىق ءىس بويىنشا ارىز بەرەتىندىگىن مالىمدەدى.
سوت بۇل ەرلى-زايىپتىلاردىڭ جەكە شارۋاسى دەپ شەشتى.
قولى كىسەننەن بوساعان قىزداركۇل ءوزىن كۇزەتكەن پوليساي جىلىستاپ كەتىسىمەن ءاسياعا تۇرا ۇمتىلدى. سوت زالىندا قۇلدىراڭداعان پاۋل ءۇش اي كورمەگەن كۇتۋشىسىن تانىپ، شىرىلداي جۇگىردى.
- ءبىزدىڭ ۇيگە باراسىڭ، - دەدى ءاسيا. - جيهازدى وتكىزىپ جىبەردىك. الساق، جاڭاسىن الارمىز، الماساق، جيهازسىز دا ءومىر سۇرۋگە بولاتىن شىعار.
رۋحاني استانا قانداي اسەم. ماڭدايشاسىنا «قالالىق سوت» دەگەن جازۋ ىلىنگەن مەكەمەدەن الىستاي بەرگەن قىزداركۇل ءوزىن الماتى ەمەس، جاقسى ادامدارى كوپ جۇمباق تا جۇماق مەكەندە جۇرگەندەي سەزىندى. ءوزىن تۇتقىنداعاندا بالامەن بىرگە تاركىلەنگەن تۋرگەنەۆتىڭ «ءاسيا»-سىن دا سوت قايتارىپ بەردى. ول دا قولىندا.
قۋاندىق تۇمەنباي
