جوشى ۇلىسى: التىن وردانىڭ ساياسي ءھام ەكونوميكالىق جۇيەسى

استانا. KAZINFORM - بيىل قازاقستان اتاۋلى وقيعانى - جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرىلعانىنا 800 جىل تولۋىن اتاپ وتپەكشى. بۇل وقيعا ورتاعاسىرلىق ەۋرازيانىڭ ەڭ ءىرى مەملەكەتتەرىنىڭ ءبىرىن جەتە تۇسىنۋگە ۇمتىلعان تاريحشىلار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىن اۋدارادى.

جوشى ۇلىسىنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق جۇيەسى 

1227-جىلى جوشى قايتىس بولعاندا، ونىڭ تىكەلەي باقىلاۋىنداعى يەلىك پەن جاۋىنگەرلەر ونىڭ ۇلكەن ۇلى وردە-ەججەن مەن ەكىنشى ۇلى باتۋ اراسىندا ءبولىندى. موڭعولداردىڭ اسكەري داستۇرىنە ساي جوشى ۇلىسى ەكى قاناتقا ءبولىندى - سول جانە وڭ قانات، ولاردىڭ وزىندىك تۇستەرى بولدى: اق وردا جانە كوك وردا. ءداستۇر بويىنشا وردا-ەجەن باسقارعان اق وردا جوشى ۇلىسىنىڭ سول، شىعىس قاناتى سانالادى.

الايدا، اق وردا مەن كوك وردانىڭ ورنالاسۋىن جاھاندىق تالقىلاۋ جالعاسىپ وتىر: كەيبىر زەرتتەۋشىلەر وڭ قاناتتى اق وردا، ال سول قاناتتى كوك وردا دەپ سانايدى. سونىمەن قاتار، جوشى ۇلىسىنىڭ العاشقى ءبولىنىسى تۋرالى دا گيپوتەزا بار. وعان سايكەس وڭ قانات - اعايىندى باتۋ، تاڭعۇت جانە شىمبايدىڭ، كەيىنىرەك نوعايدىڭ يەلىگىدە بولسا، ورتالىق باتۋعا، ال سول قانات - وردا-ەجەنگە تيەسىلى.

اق وردا قازىرگى قازاقستاننىڭ كەڭ اۋماعىن قامتىدى. ونىڭ شەكاراسى جايىق وزەنىنىڭ بويىمەن ءوتتى. باستاپقىدا اق وردانىڭ استاناسى بالقاش كولىنىڭ جانىندا بولعان، ءبىراق كەيىن سىرداريا وزەنىندەگى سىعاناققا كوشىرىلدى.

موڭعول داستۇرىنە ساي، ەل ارميا رەتىندە قاراستىرىلدى جانە جاۋىنگەرلەردىڭ سانىنا قاراي اسكەري وكرۋگتەرگە ءبولىندى: تۇمەن (ون مىڭ)، مىڭدىق، جۇزدىك جانە وندىق.

اقسۇيەكتەردىڭ مەملەكەتتى باسقارۋعا قاتىسۋىنىڭ نەگىزگى نىسانى ءداستۇرلى تاپتىق-وكىلدى ورگان - قۇرىلتاي بولدى. وندا ماڭىزدى مەملەكەتتىك ماسەلەلەر شەشىلدى.

وردا-ەجەننىڭ ۇرپاقتارىنان شىققان حاندار وزدەرىنىڭ قۇرىلتايلارىندا سايلاندى، ال باتۋدىڭ مۇراگەرلەرى ولاردىڭ ىستەرىنە ارالاسپادى.

حان كەڭەسى ءتورت قاراشا بەكتەن تۇردى جانە ۇلىستىڭ ەڭ بەدەلدى رۋلارىنىڭ وكىلى بولدى. ولار سوعىس ءمينيسترىنىڭ قىزمەتىن اتقاردى.

سىرتقى ساياسات

جوشى ۇلىسىنىڭ سىرتقى ساياساتى اۋماقتى كەڭەيتۋگە جانە ايماقتاعى پوزيتسيانى نىعايتۋعا باعىتتالعان. وردا اسكەري جانە ساۋدا مەملەكەتى بولدى. XIII عاسىردىڭ ورتاسىنداعى جاۋلاپ الۋلاردان كەيىنگى ۇلىستىڭ سىرتقى ساياساتى باتىستا جاڭا جەرلەردى يەمدەنۋگە جانە ءوز بيلىگىن كاۆكاز ماڭى مەن كىشى ازياداعى كەرۋەن جولدارىنا كەڭەيتۋگە دەگەن ۇمتىلىسپەن ايقىندالدى.

ساۋدا الىم جيناۋمەن جانە تەرريتوريالاردى جاۋلاپ الۋمەن قاتار ەكونوميكانىڭ نەگىزى بولدى. مەملەكەت اۋماعى ارقىلى ەۋروپاعا، ءۇندىستانعا جانە قىتايعا ساۋدا جولدارى ءوتتى. وردا حالىقارالىق نارىقتارعا ءجۇن، بىلعارى، استىق، تۇز، جىلقى، تۇيە، جىبەك، ماقتا-ماتا مەن اسىل تاستار جەتكىزدى.

باتىسقا جاسالعان جورىق پەن جوشى ۇلىسىنىڭ شەكاراسى بەلگىلەگەننەن كەيىن باسىمدىق بىرتىندەپ وزگەردى؛ باتىستىڭ ورنىنا شىعىس باعىتى باسىمدىققا يە بولا ءتۇستى.

التىن وردانىڭ ەڭ ۇلكەن ساياسي جانە ەكونوميكالىق قۋاتتى بولۋى وزبەك حاننىڭ بيلىگى تۇسىندا بولدى. سول كەزەڭدە ورتالىق بيلىك ايتارلىقتاي نىعايدى، يمپەريانى باسقارۋدىڭ ءبىرتۇتاس جۇيەسى جانە نەگىزىنەن شاعىن جەر يەلەرىنەن تۇراتىن ۇلكەن ارميا قۇرىلدى. شەكارا بەلگىلەندى جانە سوعىستاردا جەڭىسكە جەتتى.

ماتەريالدىڭ اعىلشىن تىلىندەگى ءتۇپنۇسقاسىن مىنا سىلتەمە ارقىلى وقي الاسىزدار.

اۆتورمارلان جيەمباي