جوشى جانە ونىڭ حانىمدارى: تاريحي دەرەكتەر

استانا. KAZINFORM - جوشى حان ۇلان-عايىر جەرگە بيلىك جۇرگىزىپ، حاندار اۋلەتى، ونىڭ ىشىندە قازاق حاندىعى بيلەۋشىلەرىنىڭ نەگىزىن قالاعان. الايدا، ونىڭ جەكە ومىرىنە قاتىستى مالىمەت از.

ايتالىق، وعان جار قالاي تاڭدالدى جانە سۇيىكتى ايەلى كىم بولدى؟ جوشى ۇلىسىن زەرتتەۋ عىلىمي ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، PhD دوكتورى جاقسىلىق ءسابيتوۆ ايتىپ بەردى.

- جوشىنىڭ جەكە ومىرىنە قاتىستى قانداي جايتتار ءمالىم؟

- جوشىنىڭ جەكە ءومىرى جايلى ايتقان كەزدە ونىڭ وتە ماردىمسىز زەردەلەنگەنىن اتاپ وتكەن ءجون. جوشى جايلى كىتاپتار بولعانىمەن، ونىڭ وتباسى، بالالارى مەن ايەلدەرى جايلى كولەمدى ماقالالار مۇلدەم جوق. جوشىنىڭ ۇلىس يەسى دەگەن لاقاپ اتى بولعانى بەلگىلى.

ەگەر جوشىنىڭ وتباسى جايلى ءسوز قوزعار بولساق، وندا ونىڭ بالاسى وتە كوپ بولعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. دەرەككوزدەردە كەمىندە 40 ۇلى بولعانى ايتىلادى. ال بىزگە شامامەن 20 ۇلىنىڭ ەسىمى بەلگىلى.

ايەلدەرى مەن كۇڭدەرىنە كەلسەك، وندا وعان بالا تۋىپ بەرگەن، نەگىزىنەن ۇلداردى دۇنيەگە اكەلگەن 9 ايەلى مەن كۇڭىنىڭ ەسىمى ءمالىم.

- ولاردىڭ ىشىنەن جوشىنىڭ نەگىزگى ايەلى دەپ قايسىسىن بولە-جارا قاراۋعا بولادى؟

- ەگەر ماڭىزدى ءارى باستى ايەلدەرى جايلى ايتار بولساق، وندا 4 جارىن ءبولىپ اتاپ وتۋگە بولادى. ءبىرىنشى ايەلى كەرەيىت رۋىنان شىققان. جازبالاردىڭ بىرىندە ونى نەكتۇتمىش (نەكتۇمىش)، ال ەندى بىرىندە بەكتۇتمىش دەپ اتايدى. ەكىنشى جازىلۋى ءبىرشاما دۇرىس سياقتى. ول ەڭ بەدەلدى ايەلدەردىڭ ءبىرى بولدى. شارتتى تۇردە مۇنى اۋلەتتىك نەكە دەسەك تە ارتىق ەمەس. ويتكەنى، ول كەرەيىتتەردىڭ بيلەۋشىسى ۆان-حاننىڭ جيەنى ەدى.

مۇنان بولەك، جوشىنىڭ قوڭىرات رۋىنان ەكى ايەلى بولعان. ءبىرىنىڭ اتى - سارتاق. ول - جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلى وردا- ەەجەنىڭ شەشەسى.

قوڭىرات رۋىنان العان ەكىنشى ايەلى - ۇكى-حانىم باتۋدىڭ اناسى. ۇكى- حانىم جوشىنىڭ شەشەسى بورتە- حانىمنىڭ تۋىسى بولىپ كەلەدى.

جوشىنىڭ ماڭىزى زور ايەلدەرىنىڭ ءبىرى - حان- سۇلتان (سۇلتان- قاتىن). حان- سۇلتان - وتە تانىمال تۇلعا، ول مۇحاممەد حورەزمشاحتىڭ قىزى، تەركەن-قاتىننىڭ نەمەرەسى. وندا وعىز بيلەۋشىلەرى مەن قىپشاق حاندارىنىڭ قانى بار. ناقتىراق ايتقاندا، اكەسى جاعىنان ول - حورەزم بيلەۋشىلەرىنىڭ، وعىز حاندارىنىڭ ۇرپاعى، اجەسى جاعىنان — ول قىپشاق حاندارىنىڭ ۇرپاعى. مۇنان بولەك، ول سوڭعى باتىس قاراحان قاعاندىعىنىڭ بيلەۋشىسى وسمان-حاننىڭ (1201-1212) ايەلى بولعان. 1210-جىلى ول حان-سۇلتاندى ايەلدىككە العان. وسمان- حان كوتەرىلىسى باسىپ-جانشىلعاننان كەيىن مۇحاممەد حورەزمشاحتىڭ بۇيرىعىمەن حان ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن. مۇنان سوڭ جوشى حورەزمشاح جەرىن جاۋلاپ العاننان كەيىن حان-سۇلتان تۇتقىنعا ءتۇسىپ، كەيىنىرەك بيلەۋشىنىڭ ايەلى بولعان. ءسىرا، ولاردىڭ اراسىندا ناعىز سۇيىسپەنشىلىك بولعان سياقتى. سەبەبى، حان-سۇلتان جوشىعا ءۇش ۇل تۋىپ بەرگەن. ال بيلەۋشىنىڭ باسقا ايەلدەرىنەن ءبىر، ارى كەتكەندە ەكى ۇلدان ۇرپاق سۇيگەن.

كەرەيىت رۋىنان شىققان بەكتۇتمىشتان ءتىپتى ۇرپاعى دا جوق. سارتاقتان تەك وردا-ەجەن عانا بار. ال ۇكى-حانىم باتۋدى عانا (كەيبىر قولجازبالاردا ونىڭ باتۋدان بولەك مۇحاممەدتى دۇنيەگە اكەلگەنى ايتىلادى) تۋعان.

ايتا كەتەرلىگى، حان-سۇلتان جوشىعا ءۇش ۇل تۋىپ بەردى: بەركە، بەركەشار جانە بورا. بەركە جوشى ۇلىسى بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى بولدى. ول بيلىككە قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە كەلىپ، جوشى ۇلىسىنىڭ موڭعول يمپەرياسىنان تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالا الدى. بەركە ومىردەن وزعاننان كەيىن بەركەشار باتۋدىڭ نەمەرەسى التىن وردا حانى مەڭگۋ- تەمىر حانعا قىزمەت ەتتى. ول جوشى ۇلىسى شەكاراسىنىڭ شىعىس بولىگىنە جاۋاپ بەرىپ، 50 مىڭدىق اسكەرگە باسشىلىق جاسادى، سول قاناتتىڭ اسكەري قولباسشىسى بولدى. بەركەشار 1269 -جىلى تالاس قۇرىلتايىنا حان اتىنان قاتىستى. ال بورا جايلى دەرەكتەر وتە ماردىمىز.

- جوشىنىڭ جەكە تۇلعاسى جايىندا نەايتار ەدىڭىز؟

- ەگەر ونىڭ ءومىرى، تۇلعاسى جايلى ايتار بولساق، وندا شىڭعىس حانعا قاراعاندا جوشى بارىنشا بەيبىتشىلىكتى سۇيگىش ادام بولعانىن اتاپ وتكەن ورىندى. ونىڭ باستى ەرمەگى اڭشىلىق بولدى، سايات قۇرعاندى وتە جاقسى كوردى. مۇنى بيىل دۇنيەگە كەلگەنىنە 800 جىل بولاتىن داڭقتى «اقساق قۇلان» كۇيى دە دالەلدەي تۇسەدى. كۇي جوشى ولگەننەن كەيىن، شامامەن 800 جىل بۇرىن، 1225-جىلى جازىلعان.

ادامنىڭ باستى ماقساتى - كورگەن زابىرىڭە كەك قايتارۋ دەپ ساناعان شىڭعىس حاننان جوشىنىڭ ايىرماشىلىعى وتە ۇلكەن. جوشى مەن شىڭعىس حاننىڭ اراسىنداعى نەگىزى قاراما-قايشىلىق تا وسىدان تۋىندادى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. شىڭعىس حان جوشىعا باتىس جۇرتىن جاۋلاپ الۋدى تاپسىردى. ال جوشى بۇل ەلدى جاۋلاپ الۋعا اسا ۇمتىلا قويعان جوق.

سونىمەن قاتار جوشى مەيىرىمدى بولعان. ايتالىق، شىڭعىس حان بارلىق مەركىتتى جازالاۋ قاجەت دەپ ساناسا، جوشى مەركىتتىڭ ءبىر ساداقشىسىنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسقان. ول شىڭعىس حانعا ونىڭ تاماشا ساداقشى ءارى ەرجۇرەك جاۋىنگەر ەكەندىگىن ايتىپ، ءولىم جازاسىنا كەسپەۋدى وتىنگەن. الايدا، شىڭعىس حان ونىڭ سوزىنە قۇلاق اسپاي، مەركىتتى ولتىرۋگە بۇيىرعان.

مۇنان بولەك، ولاردىڭ جاۋلاپ العان حالىقتارعا قارىم-قاتىناسىندا دا ايىرماشىلىق بار. كەيبىر دەرەككوزدەر جوشىنىڭ دەشتى-قىپشاقتىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارىنا وڭ قاراپ، اكەسىنىڭ جاۋلارىنا شامادان تىس قاتىگەزدىك تانىتۋىن ارتىق دەپ ساناعان. ولاردىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىندا قاندايدا ءبىر ءدۇرداراز قارىم-قاتىناس بولۋى دا ىقتيمال. جوشى دەشتى-قىپشاققا قونىس اۋدارعاننان كەيىن ول شاقىرىلعان قۇرىلتايلارعا بارۋىن قويادى. سوندىقتان جوشىنىڭ تۋىستارىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان زورلىق-زومبىلىقپەن قازاعا ۇشىراۋى تۋرالى نۇسقا دا بار.

-جوشىنىڭ تاعى قاي ۇلىن اتاپ وتۋگە بولار ەدى؟

- جوشىنىڭ ۇلدارىنىڭ ىشىنەن قازاق حاندىعىنىڭ باباسى بولعان تۇقا-تەمىردى بولە-جارا ايتۋعا بولادى. ول قىرىمعا بيلىگىن جۇرگىزىپ، ۇلاعشى قايتىس بولعاننان كەيىنگى جانە بەركە بيلىككە كەلگەنگە دەيىنگى داۋىردە ءوزىنىڭ مونەتالارىن سوققان.

تۇقا-تەمىردەن كەيىن قىرىمدى ۇران-تەمىر بيلەدى، ول دا - قازاق حاندارىنىڭ ارعى اتاسى. ولار كەيىنىرەك ەدىل ماڭىنا، ال ودان سوڭ جەتىسۋعا قونىستانعان. تۇقا-تەمىردىڭ ۇرپاعى- ورىس- حان جەتىسۋدا حان بولدى. ول - جانىبەك پەن كەرەيدىڭ ارعى اتالارى ەدى.

-ءسىز جوشىنىڭ 1225-جىلى ومىردەن وزعانىن ەسكە سالدىڭىز. التاريح وقۋلىقتارىندا جوشىنىڭ 1227-جىلى ولگەنى ايتادى. نەوزگەردى؟

- شىنىمەن دە، بۇرىندارى جوشى 1227-جىلى ومىردەن وزدى دەپ سانالعان ەدى. قازىرگى ۋاقىتتا تاريحشى ماماندار جاڭا دەرەكتەردى سارالاي كەلە، ول 1225-جىلى قايتىس بولدى دەگەن قورىتىندى جاساپ وتىر. باستاپقى دەرەككوزدەردە ناقتى داتا دا ەسكەرتىلگەن. سول سەبەپتى 1227 -جىل دەلىنگەن داتا ءسال دۇرىس ەمەس.

-كوشپەندى قوعامدا ايەلدەر قانداي مارتەبەگە يەبولدى. ولارعا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز قانداي ءرول جۇكتەگەن؟

- شىندىعىندا كوشپەلى قوعامداعى ايەل مارتەبەسى بارىنشا جوعارى بولدى. ول ادەتتە ويلاپ جۇرگەندەي قاجىعان، گارەمدە وتىراتىن شىعىس ايەلى بولعان جوق. مۇنداي بولعان ەمەس. ايەل ەرىنىڭ سەرىكتەسى ءارى كومەكشىسى بولدى، ءوزى دە باسشىلىق جاساي الدى.

ەسكە سالساق، جۋىردا شاكەن ايمانوۆ اتىنداعى «قازاقفيلم» ستۋدياسىنىڭ پاۆيلوندارىندا «The Golden Empire» دەگەن جۇمىس اتاۋىمەن بەلگىلى حالىقارالىق تاريحي سەريال تۇسىرىلە باستادى.

تۇركيالىق كينوكومپانيا جوشى حان تۋرالى سەريالدى تەك قانا قازاقستاندا تۇسىرەتىنى حابارلانعان بولاتىن.

ايتا كەتسەك، تۇركىستان سازدى دراما تەاترىنىڭ رەپەرتۋارىنداعى «بورتە» قويىلىمى كوپشىلىك اراسىندا ۇلكەن سۇرانىسقا يە. قويىلىمدا شىڭعىس حان مەن بورتەنىڭ بالا كەزىندە تانىسۋى، شاڭىراق كوتەرۋى جانە سول كەزدەگى ۇلى تاريحي وقيعالار سيپاتتالادى. ال، جوشى ءرولى ەكى- ءۇش جەردە كەزدەسەدى. دەگەنمەن، قويىلىم بارىسىندا بورتەنىڭ تۇڭعىش ۇلى تۋرالى اقپاراتتار تۇراقتى بەرىلىپ تۇرادى.

مارلان جيەمباي