جوعالعان جاۋهارلار
عالامدا التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن قاپتالعان، گاۋهار تاستارمەن ورنەكتەلىپ، الماستان جاسالعان ەسكىدەن قالعان اشەكەيلەر كوپ. سونىڭ ىشىندە ەرەكشە مانگە يە جادىگەرلەر دە بار. ماسەلەن، قازاق جەرىنەن تابىلعان «التىن ادام» جاي عانا جادىگەر ەمەس، ول - ۇلت سيمۆولى ىسپەتتى.
ونداعى ءاربىر التىن بولشەگىندەگى ويۋلى ورنەكتەردىڭ وزىندىك تەرەڭ ءمانى بار. ءدال وسىلايشا ءار ۇلتتىڭ سيمۆولىنا اينالىپ ۇلگەرگەن جاۋهارلار مەن اشەكەي تۇرلەرى الەمدە كوپ بولعانىمەن، ءبىرازى الىپساتارلاردىڭ قولىنا تۇسىپ، جوعالىپ كەتكەن. سولايشا كەيبىر ەلدەر قۇندى مۇراسىن قولدان شىعارىپ العانعا ۇقسايدى.
ەندەشە، جوعالعان جاۋهارلار جايلى اڭىزدارمەن تانىسا وتىرساق. . .
ۇندىلەردىڭ « سانسي» گاۋهارى
اسىل مۇراسىنان قول ءۇزىپ قالعان ەلگە ۇندىستاندى جاتقىزۋعا بولادى. ماسەلەن، « سانسي» باعالى تاسى جايلى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەر كوپ. اڭىزداردا بۇل بۇيىمنىڭ ءۇندىستان جەرىنەن مىڭ جىل بۇرىن تابىلعاندىعى ايتىلادى. تاعدىردىڭ جازۋىمەن بۇل باعالى اشەكەي سوناۋ ەۋروپادان ءبىراق شىققان ەكەن. ءۇندى حالقىنىڭ مۇراسى فرانسيانىڭ كورولى ІІІ-ІV گەنريح، ⅩⅣ ليۋدوۆيك جانە ۇلى بريتانيا كورولدەرىنىڭ قولىندا دا ءبىراز ءجۇرىپتى دەسەدى. الايدا الەمنىڭ تالاي پاتشالارى مەن اكىمدەرى، حانزادالارى پايدالانعان بۇل الماستىڭ قازىرگى تاڭدا قايدا ەكەنى بەيمالىم. اۋمالى-توكپەلى زاماندا قولدى بولىپ، جوعالىپ كەتكەن دەسەدى.
تاريحقا سەنسەك، سالماعى 101,25 كاراتقا جەتەتىن ءموپ- ءمولدىر گاۋهاردى ءۇندىستان جەرىندەگى تەرەڭ شاتقالدان دجاگاتگۋنگا ەسىمدى ءبىر ساۋداگەر تاۋىپ العان. ساۋداگەرگە اتالمىش تاستى شاتقال تۇبىنەن شىعارۋ وڭايعا سوقپاسا كەرەك. نەگىزىنەن، تاۋ جىنىسىنان شاتقال تۇبىنە كۇن ساۋلەسىمەن تالاسقان تاستار ۇنەمى سۋمەن شايىلىپ تۇسەدى ەكەن. ءبىراق شاتقالدىڭ تەرەڭدىگى مەن ونىڭ تۇبىندە جۇرەتىن وردالى جىلاندار بۇل بايلىققا وڭاي قول جەتكىزۋگە كەدەرگى. دەسە دە سول ماڭنىڭ تۇرعىندارى باعالى تاستارعا يە بولۋدىڭ ءتاسىلىن تاپقان. ولار ادام اياعى باسپاعان قازىنالى سايعا قويدى تاستايتىن بولعان.
دايىن جەمتىككە اسپاندا ۇشىپ جۇرگەن بۇركىتتىڭ كوزى ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ ازىعىن جوعارىعا الىپ شىعادى ەكەن. ونىمەن بىرگە قويدىڭ دەنەسىنە جابىسقان گاۋهار تاستار دا كوتەرىلەدى. « سانسي» گاۋهار تاسىن دا الگى ساۋداگەر وسىنداي جولمەن قولعا تۇسىرگەن دەسەدى. تاۋىپ العان ولجاسىن ەكى ءپىل مەن 12 تۇيەگە ايىرباستاپ العان. ول قالتاسىن دا التىن اقشالارعا تولتىرىپ العان دەسەدى. مىنە، وسى كەزدەن باستاپ، « سانسي» گاۋهار تاسى جايلى اڭىز اڭگىمەلەر پايدا بولا باستايدى. ءساتى ءتۇسىپ، ورتالىق ءۇندىستان بيلەۋشىلەرىنىڭ قولىنا تۇسكەن «سانسي» بىرنەشە عاسىرلار بويى اتاقتى گۋليامدار اۋلەتىنىڭ يەلىگىندە بولعان.
ءبىراق كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى پاتشا قازىناسىنان ۇشتى- كۇيلى جوعالىپ كەتكەن. ءىز- تۇسسىز جوق بولىپ كەتكەن تاس تەك ون جىلدان كەيىن ءۇندىستان سۇلتانى مۇحاممەدتىڭ قولىنا تۇسەدى. ول اتاقتى «سانسي» تاسىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن پاتشالىعىنىڭ بارلىق قازىناسىن سارپ ەتكەن دەسەدى. سونىمەن قاتار ەجەلگى جۇرت الماس تاسى بار ادام سوعىستان امان ورالىپ، اجال اتتى اجداها ودان الىس جۇرەدى دەپ سەنگەن. ءارى مۇنداي بۇيىمعا يەلىك ەتكەن جاننىڭ استىنان تاق، باسىنان باق كەتپەيدى دەگەن دە سەنىم بولعان. سول سەبەپتى دە مۇحاممەد سۇلتان ونى ءوزىنىڭ بويتۇمارى رەتىندە ساقتاعان.
سودان كەيىن 150 جىلداي بۇل تاس پاتشادان پاتشاعا، سۇلتاننان بالاسىنا ءوتىپ وتىرعان. ءسويتىپ جۇرگەندە، وتارشىلاردىڭ قولىنا تۇسسە كەرەك، ەۋروپادان ءبىراق شىققان. ءبىر قىزىعى، جاۋهار ءار كەزدە ءارتۇرلى پايدالانىلىپ، ءارقالاي باعالانعان. بىردە الماس تاس شۆەيسارلىق جاۋىنگەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، ول ونى تەمەكىسىن تۇتاتۋ ءۇشىن شاقپاق تاستىڭ ورنىنا پايدالانعان. جاۋىنگەردىڭ قولىنان باستىعى كورىپ قويىپ، تارتىپ العان ەكەن.
كەيىن ونى شىركەۋ يەسىنە نەبارى 1 گۋلدەنگە ساتىپ جىبەرگەن. ال ونىڭ كەيىنگى باعاسى 12 ميلليون فرانك بولعان.
الماس تاستى فرانسيا كورولدەرى كوپ پايدالانعان سەكىلدى. ولاردىڭ ءبىرى ءدال ءۇندى سۇلتانى سەكىلدى گاۋهارتاستى بويتۇمار رەتىندە تاقسا، ەكىنشىلەرى ءتاجىن اشەكەيلەگەن. ياعني تاققا وتىرعىزۋ سالتاناتى وسى ءتاجدىڭ كومەگىمەن ىسكە اسىپ وتىرعان. ءبىراق باعالى ءتاج 1792 - جىلى فرانسۋز رەۆوليۋتسياسى تۇسىندا جوعالىپ كەتكەن. ءتىپتى اتاقتى الماستى اشەكەيلەردى قاتتى ۇناتقان 1 ناپولەون دا ىزدەپ كورىپتى. ءبىراق ونىڭ بۇل ىزدەنىسىنەن تۇك تە شىقپاعان.
ال كەيىننەن گاۋهار تاستىڭ ورىس كاسىپكەرى پاۆەل دەميدوۆتىڭ قولىنا تۇسكەندىگى بەلگىلى بولادى. ول فرانسيا كورولىنىڭ قازىناسىنا زاڭسىز جولمەن قول سۇققانى ءۇشىن سوتقا تارتىلادى. ءبىراق سوعان قاراماستان كاسىپكەر اقتالىپ شىعىپ، «سانسي» اشەكەيى ونىڭ ايەلىنە بۇيىرادى. ءبىراق الماس تاستىڭ قازىرگى كۇنى قايدا ەكەنى بەيمالىم. ءبىر قىزىعى، باعالى بۇيىمعا يەلىك ەتكەن جانداردىڭ كوبىسى ۇزاق جاساماعان. الماسقا يەلىك ەتكەن ءبىراز جاندار ارتىنشا قازاعا ۇشىراپ وتىرعان. سوندا بۇل تاستىڭ باق پەن تاقتان وزگە قايعى دا اكەلەتىن قاسيەتى بار بولعانى عوي. نەگىزى تاريحتا قاسىرەتى كوپ گاۋهار تاستار دا بار. وعان سالماعى 44,4 كاراتتى قۇرايتىن «حوۋپ» الماسىن جاتقىزۋعا بولادى. كوگىلدىر ءتۇستى بۇل تاس يەلەرىنىڭ دە عۇمىرى ۇزاققا بارماعان دەسەدى.
امىرشىلەردىڭ اسىل تاسى
ءدال وسىنداي الەمگە اتى ايگىلى تاسقا « شاح» گاۋهارىن جاتقىزۋعا بولادى. بۇل باعالى اشەكەي جوعالىپ كەتپەگەنىمەن، وعان قاتىستى عاجايىپ اڭىزدار كوپ. رەسەيدىڭ التىن قورىندا ساقتاۋلى تۇرعان بۇل تاستى ەل كوزىنە كوپ شىعارا بەرمەيدى. ءبىراق كورگەن جانداردىڭ ايتۋىنا سەنسەك، جاۋهاردىڭ سالماعى 88,7 كاراتتى قۇرايدى. ۇزىندىعى 4 سانتيمەترگە جەتەتىن گاۋهاردىڭ تازالىعىندا، مولدىرلىگىندە شەك جوق دەسەدى. سونىمەن قاتار ونىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى الماستىڭ ءۇش قاپتالىندا ساپالى بەدەرلەنگەن جازبالار بار.
الماسقا ورنەك بەدەرلەۋدىڭ وڭايعا سوقپايتىنىن ەسكەرگەن ماماندار «بۇيىم سونىسىمەن دە قۇندى بولىپ وتىر» دەيدى. ءيا، اسىل قازىنانىڭ بەتىنە ارتىق سىزات تۇسىرمەي ورنەكتەپ ءسوز جازۋ ءۇشىن ۇلكەن شەبەرلىك قاجەت- اق. عالىم ۆ. نيكيتيننىڭ پايىمداۋىنشا، 16- عاسىر شەبەرلەرى قازىرگى كۇنى قولدانىلىپ جۇرگەن تەرموحيميالىق تاسىلمەن ويىپ جازۋ تەحنولوگياسىن تەرەڭ مەڭگەرگەن.
ال ول جەردە نە جازىلعان دەيسىز عوي. الماستىڭ ءار قاپتالىنا وعان يەلىك ەتكەن ادامداردىڭ ەسىمى مەن ەسكى عاسىر جىلدارى بەدەرلەنگەن. مۇنداي قۇندى دۇنيەگە قاراپايىم ادامدار ەمەس، ءوز زامانىنىڭ بەلگىلى پاتشالارى مەن سۇلتاندارى يەلىك ەتكەن. بۇل ەسكى پارسى جازۋلاردىڭ سىرىن اشىپ، ءبىرىنشى بولىپ وقىعان - اكادەميك ولدەنبۋرگ. زەرتتەۋشى گاۋهار تاستىڭ ءۇش قاپتالىندا پارسى ەلىنىڭ ءۇش پاتشاسىنىڭ بۇرحام- نيزام- شاح، جاهانكەر شاحتىڭ ۇلى جيهان- شاح پەن ءامىرشى قالجار- فاتح الي- شاحتىڭ ەسىمدەرىن وقىعان. بۇل باعالى تاستى دا عالىمدار ءۇندىستان جەرىنىڭ گولكوندا الماستى ايماعىنان تابىلعان دەپ پايىمدايدى. سونداي- اق بۇل الماس ۇلى موعول يمپەرياسىنىڭ باس ءامىرشىسى جاهان شاحقا تيەسىلى بولۋى مۇمكىن.
زەرتتەۋشىلەر شاحتىڭ زەرگەرلىكپەن شۇعىلدانعاندى ۇناتقانىن العا تارتادى. وكىنىشكە قاراي، بۇل ءامىرشىنىڭ ءومىرى قايعىلى اياقتالعان. اكەسىنىڭ بار بايلىعىن باسىپ الماق بولعان اۋرەڭزەب حانزادا اكەسىن ءولە- ولگەنشە قاماۋدا ۇستاعان دەسەدى. كەيىن باعالى تاس پارسىلارعا ءوتىپ كەتكەن. ال يران ەلىنىڭ حانزاداسى حوسرەب- مىرزا 1829 - جىلعى رەسەيگە ساپارىندا « شاحتى» پاتشاعا تارتۋ ەتكەن ەكەن. باعا جەتپەس اسىل تاس رەسەي قازىناسىنا وسىنداي جولمەن تۇسكەن.
« التىن ايەل»
ورال تاۋىنىڭ ماڭايىن مەكەن ەتكەن تايپانىڭ تابىناتىن التىننان قۇيىلعان ايەل ءمۇسىنى بولعان دەسەدى. ءتىپتى بۇل « ايەل» تۋرالى اڭىز سوناۋ يسلاندىقتار مەن سكانديناۆيا تۇبەگى ەلدەرىنىڭ اڭىزدارىندا دا ءجيى اۋىزعا الىنادى. بىرىندە التىنمەن اپتالعان ايەل مۇسىنى « تىكەسىنەن تىك تۇر» دەسە، ەندى بىرىندە « بالا ەمىزىپ وتىر» دەلىنەدى. وسىلايشا ءبىر ءمۇسىن توڭىرەگىندەگى ءارتۇرلى سيپاتتامالار زەرتتەۋشىلەردىڭ ناقتى ءبىر شەشىمگە كەلۋىنە كەدەرگى بولۋدا.
دەسە دە، ماماندار بىرنەشە ەلدىڭ ەجەلگى اڭىزدارىندا تىلگە تيەك ەتىلگەن ءمۇسىننىڭ تاريحتا بولعانىن جوققا شىعارمايدى. ءيا، « التىن ايەل» جايلى دەرەكتەردىڭ بىرنەشە ەلدەردىڭ اڭىزىندا كەزدەسۋى بەكەر بولماسا كەرەك. وسىعان بايلانىستى ماماندار التىن مۇسىننىڭ ءدال قاي ەلدە قۇيىلىپ، قاي جىلى دايىندالعانىن انىقتاي الماي وتىر.
« التىن ايەلگە» بولا ەجەلگى ۆيكينگتەر، سكانديناۆيا تۇبەگىنىڭ وزگە دە ەلدەرى ءبىراز سوعىس جۇرگىزىپتى. اڭىزعا سەنسەك، « التىن ايەل» سونداي اۋمالى- توكپەلى جىلدارى « قاشىپ وتىرىپ» ورال تاۋىن مەكەندەيتىن تايپانىڭ يەلىگىنە وتكەن. سودان بەرى اتالمىش قۇندى جادىگەردەن حابار جوق. ءتىپتى سول جاقتىڭ جۇرتىن قورقىتىپ، ۇركىتىپ التىن ايەلدى تارتىپ الۋعا ورىستىڭ ءبىراز ماناپتارى تىرىسىپ- اق كورگەن. ءبىراق ەجەلگى تايپا قۇپياسىن اشا الماعان. 17- عاسىردا دا « اۋليە ايەلدى» ورال ماڭىنان ورىستىڭ ءبىر ميسسيونەرى ىزدەپ تاپپاق بولعان. ءبىراق ىزدەنىسى ناتيجە بەرمەگەن سوڭ، قولىن ءبىر سىلتەپ كەتە بەرگەن.
ىزدەۋ جۇمىستارى ⅩⅩ عاسىردا دا جالعاسىن تاپقان. ءتىپتى ءبىر جىلدارى ن ك ۆ د ادامدارى دا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، مول التىنعا قۇنىققىسى كەلگەن ەكەن. ولار ىزدەۋ جۇمىستارى ەش ناتيجە بەرمەگەن سوڭ ءارى التىن ايەلدى تابۋعا قارسىلىق كورسەتكەن تايپا جۇرتشىلىعىن تۇگەل قىرىپ تىنعان. ەسكەرتە كەتەرلىك ءبىر جايت، عالىمدار ايەلدىڭ التىننان قۇيىلماۋى دا مۇمكىن دەگەن بولجامدى العا تارتادى. سەبەبى مۇسىنگە تابىنۋشىلار وزدەرىنىڭ قولدان جاساعان قۇداي- اناسىن التىنعا بالاپ، سولاي اتاپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن عوي.
ءيا، ولاي بولسا « التىن باستى ايەلگە» بولا جۇرگىزىلگەن سوعىستار مەن قىرعىنداردا تالاي جاننىڭ قانى بوسقا توگىلگەن بولىپ شىعادى. جالپى، الەمدە اسىل تاستار مەن باعالى اشەكەيلەرگە، وزگە دە ەسكىنىڭ جادىگەرلەرىنە قاتىستى جۇرتشىلىقتىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىراتىن، قۇپياسى اشىلماعان اڭگىمەلەر كوپ. مىسالى، ورىس پاتشاسىنا سىيعا تارتۋ ەتىلگەن التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن قاپتالعان « ارنايى بولمەنىڭ» قايدا كەتكەنى انىق ەمەس.
ورىس پاتشالىعى قۇلاعان كەزدە كوزدەن عايىپ بولعان بولمەمەن قوسا، اتامان سەمەنوۆتىڭ تىققان بايلىعى تاعى بار. تاريحتا اتاماننىڭ قازىرگى ەسەپپەن العاندا 500 ميلليون دوللارعا تاتيتىن رەسەي اق اسكەر قازىناسىن ەل بىلمەيتىن جەرگە كومىپ تاستاعاندىعى ايتىلادى. ونى ىزدەۋ جۇمىستارى ءالى دە جالعاسۋدا. سونىمەن قاتار قازىرگى تاڭعا دەيىن التىن ىزدەۋشىلەر « كولەڭكەلى حانزادا» كەمەسىن ىزدەپ تابۋعا تالپىنىستار جاساۋدا.
ەكى عاسىر بۇرىن ۇلى بريتانيا اسكەرىنە ارنالعان التىن مەن كۇمىس تيەلگەن « حانزادا» كەمەسى قىرىم جاعالاۋىنا تاياپ قالعاندا سۋعا كەتكەن ەكەن. ءبىرتالاي كۇمىس، التىن اقشامەن بىرگە سۋ تۇبىنە كەتكەن كەمەنى سول كەزدىڭ وزىندە يتاليا، فرانسيا، رەسەي، جاپونيا ەلدەرى ىزدەپ تابۋعا تىرىسقان. ءبىراق ولار ءدال سول ايماقتان كەمەنىڭ ءىزىن دە انىقتاي الماعان. ءالى كۇنگە عالىمدار كەمەنىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەيدى. سۋعا باتقانى انىق بولعانىمەن، سۋ استىندا ءىزى دە جوق.
وسىلايشا تەڭىز تۇبىندە جاتسا دا جۇرت كوزىنەن تاسادا جۇرگەن كەمەگە سول سەبەپتى « كولەڭكەلى» تىركەسى قوسىلعان. ءيا، الەمدە قۇپياسى اشىلماعان جۇمباققا تولى وسىنداي وقيعالار كوپ كەزدەسەدى. 200-300 جىلدا سىرى انىقتالماعان بۇل جۇمباقتاردىڭ جاۋابى جاقىن ارادا تابىلا قوياتىنى كۇمان تۋدىرادى.
ءسابينا زاكىرجان قىزى
« ايقىن». 2013
