جەڭگەتاي - ەسسە
وتاردىڭ جاباعى ءجۇنىن قىرىقتىرىپ، كرەولين ەرىتىندىسىنە توعىتتىرىپ بولعان سوڭ-اق جايلاۋعا بەت العانبىز. قوزىلى قويدى الىسقا ايداماس ءۇشىن اجىحان بۇلاعىنا كەلىپ ەرۋلەگەنبىز.
- بالام، ەرتەڭ كوشپەي، وسى جۇرتتا بىرەر كۇن ايالدايمىز. ۇيقىڭ قانعان سوڭ، تۇسكە تاياۋ ورىسكە كەلىپ، وتارعا ءوزىڭ يە بول. جول ءۇستى عوي. كوشكەن جۇرتتىڭ مالىنا جاقىنداماساڭ بولدى. نانەڭ ەكەۋمىزدىڭ ءبىر ماڭىزدى شارۋانى ءتامامداپ كەلۋىمىزگە تۋرا كەلىپ تۇر، - دەپ اكەي توسىن اڭگىمە باستاعان. نانەڭ دەگەن قۇدايبەرگەن ەسىمدى اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى وسىلاي اتايتىن سىيلى دا قادىرلى اقساقالى بولاتىن. جىل سايىن قىزى نۇرعانامەن بىرگە ورتالىقتاعى ۇيىنەن جايلاۋعا شىعىپ، بيە بايلاتىپ، قىمىز ىشەتىن. نانەم ەكەۋى جول جۇرەر بولسا، ساپارلارىنىڭ ماڭىزدى بولعانى عوي دەگەن ويمەن ەكەۋىنىڭ قايدا باراتىندارىن سۇراۋدى ىڭعايسىز كوردىم.
ەرتەڭىنە كەشكىلىك وتاردى ەرۋلەپ وتىرعان جۇرتىمىزعا قاراي قوعامداي باستاعاندا كوش جولىنان قوس جولاۋشىنىڭ توبەسى كورىنگەن. اسىقپاي اياڭداپ كەلە جاتقان جۇرىستەرىنە قاراعاندا، ءالى دە اڭگىمەلەرىن تاۋىسا الماعانعا ۇقسايدى.
- قايدا بارىپ كەلەسىزدەر؟ - دەدىم كەشەلى بەرگى بەيمالىم ماسەلەنى بىلگىم كەلىپ.
- ءسۇيىنشى! كوپ ۇزاماي جەڭگەلى بولاسىڭ! - دەدى نانەم بەتىمە كۇلە قاراپ.
- كىمدى، قاشان؟ - دەگەن ساۋالدار اۋزىمنان ەرىكسىز شىعىپ كەتتى. جىل سايىن قىركۇيەك ايى تۋىسىمەن تابانداتقان ءبىر اي قازان ايى تۋعانشا توسەك تارتىپ، اۋىرىپ قالاتىنى بولماسا، ون ەكى جاسىندا قاتتى شوشىپ، بەلگىسىز دەرتكە ۇشىراعاننان اقساپ، جارىم جاندى، جارتى ساندى بولىپ قالعانى بولماسا، بايان، دومبىراسىن ويناپ، ءانىن سالىپ، وعان قوسا ءازىلىن ايتىپ، ورتاسىنىڭ «گۇلى» بولىپ وتىراتىن ءوزىم «كوكە» اتاندىرعان جالعىز اعاتايىم قىدىربەك تە جيىرما دەيتىن جىگىت جاسىنان اسىپ تۇرعان كەزى بولاتىن. «مەنەن ون ءبىر جاس ۇلكەندىگى بار كوكەم دە ۇيلەنىپ، جەڭگەلى بولسامشى-اۋ، اكە-شەشەمىز بەن كوكەم ەكەۋىمىز - ءبىر شاڭىراق استىنداعى تورتەۋمىزدىڭ ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى جوق ءوتىپ جاتقان قىزىعى از كۇندەرگە ءبىر جاڭالىق كەلسە شىركىن، ءتىپتى اكە-شەشەمنىڭ «كىشكەنە كۇلشاشارلارىمىزدى ەركەلەتەر كۇن قايدا» دەيتىن ارماندارىنا جەتسە عوي» دەگەن ءوز بويىما شاق قيالىم جۇرەگىمدە ساقتاۋلى جۇرەتىن.
ونىڭ ايناعا ءجيى قاراپ، جاڭا تەبىندەپ كەلە جاتقان ساقال-مۇرتىن مۇنتازداي عىپ قىرعان سوڭ، اكەيدىڭ قويعا مىنەتىن ەكى اتىنىڭ ءبىرى سۇلۋ ءمۇسىندى اقجالدى ءمىنىپ الىپ، ايتەۋىر ءبىر سىلتاۋ تاۋىپ، ەل ارالاۋعا قۇمارلىعىن بايقايتىنمىن. قايدا كەلىن ءتۇسىرىپ، قىز ۇزاتقان توي، قايدا شىلدەحانا - ءبارىنىڭ دە كوكەمسىز وتپەيتىنى بەلگىلى. ول كەز كەلگەن وتىرىستى دومبىرا، بايانىن تارتىپ، ءانى مەن ءازىلىن ايتىپ، گۇلدەندىرىپ جىبەرەر ەدى. جاي جيىن بولسا دا، ءبىردى- ەكىلى بويجەتكەندەر بولىپ تۇرادى. الدە كوكەم ۇناتپايدى، الدە ولار كوكەمدى ۇناتپايدى، ايتەۋىر ونىڭ ومىرلىك قوساعىن ىزدەسە دە، كەزدەستىرە الماي جۇرگەنىن قۋ ءىشىم سەزەدى. ارينە، مەنەن كەلەر كومەك جوق، تەك قانا كەيبىر تۇرعىلاستارىم سياقتى مەنىڭ دە جەڭگەم بولسا عوي دەيتىن تىلەك قانا. نانەم ايتقان مىناۋ جاقسى حابار تەڭدەسى جوق ۇلكەن قۋانىش ەدى.
اڭگىمەنىڭ ناقتى ءتۇيىنى كەشكى شاي ۇستىندە تارقاتىلدى. ورىستەن تويىپ قايتقان قويلار ءبىر كۇن كوڭ توككەن جۇرتىنا تەز يىرىلگەن سوڭ، مەن دە ەرۋ قونىسقا تىگىلەر يتارقاعا كىرگەندە، اكەي شەشەمە بۇگىنگى ءساتتى ساپارى تۋرالى اڭگىمەلەپ وتىر ەكەن.
- شىركىن، داكەڭدەر ەر مىنەزدى ايەل عوي، ءبىزدىڭ بۇيىمتايىمىزدىڭ ءۇش ۇلىنىڭ جالعىز اپكەلەرى تۋرالى ەكەنىن تۇسىنگەن بەتتە: «ە، اعالار، مەنىڭ قارا قوسىما ات باسىن تىرەگەندەرىڭىزدەن تەككە جۇرمەگەندەرىڭىزدى ءبىلىپ ەدىم. اينالايىن اعەكە، التىن باسىڭىزدى تەڭىم ەمەس دەي الارمىن با، ۇلىڭىزدى قىزىمنىڭ تەڭى ەمەس دەي الارمىن با؟ ! ول بۇگىندەرى ناۋقاستى بولسا، ەرتەڭدەرى ساۋ باستى ازامات بولماس پا! قارسى ايتار ءسوزىم جوق. «قالىڭىن ايداپ كەل، تەڭ- تەڭ كيىت دەيتىن جورالعىسىن جەتكىز» دەيتىن زامانىڭ كەلمەسكە كەتكەن. قىزىمدى كەلىن عىپ ەرتەڭ تۇسىرسەڭىزدەر دە قۇبا- قۇپپىن» ، دەپتى.
ءسويتىپ، قۇدا ءتۇسۋشى ەكەۋىنىڭ جولدارى بولىپ، ريزا- حوش ورالعان ەكەن. دامەتكەن ەسىمدى كەيۋانا ءتورت بالاسىن ۇيقى- كۇلكى كورمەي اسىراپ، الدىن كامەلەتكە تولتىرعانىمەن، ازاماتىن سوعىس جالماعان، جەسىرلىكتىڭ، جەتىمدىكتىڭ زاردابىن قانشا تارتسا دا، تاعدىردىڭ وزىنە بۇگىلۋدى بىلمەگەن، مايىسسا دا سىنباعان ەر مىنەزدى جان بولاتىن. ول كىسىنىڭ كەلىسىمى الىنعان سوڭ- اق، كەدەيلىك تىرشىلىكتىڭ مولشەرىنەن اسا الماعان توي كادەسىنىڭ ىرىمىن جاساعان بولىپ، اينالاسى ون بەس-جيىرما كۇن ماۋلەتىندە كوكەم زامانداسى جۇماش، تاعى باسقا دوستارى بار ساۋىر تاۋىنىڭ ايعىركومگەن دەگەن اكەيدىڭ جايلاۋ قونىسىنا ازىكەن جەڭگەمدى الىپ-اق كەلگەنى.
ول زاماندا اراق-شاراپ دەگەندەر قازاق داستارقانىن باسىنباعان كەز. جايلاۋداعى تامام قويشىلاردىڭ جاس-كارىسى، بالا-شاعاسى تۇگەل جينالىپ، قۇرت-ىرىمشىگى ات-كوپىر بولىپ توگىلىپ، كەسە-كەسە سارىمايى قويىلعان داستارقان مەن تاباق-تاباق قوي ەتى مەن بالداي سورپاعا تويىنعان سوڭ، ۇلكەندەر اڭگىمە-دۇكەن قىزدىرسا، قىز-كەلىنشەكتەر ءان شىرقاپ، جىگىتتەر كوكپار تارتىپ دەگەندەي كوك جايلاۋدىڭ كوركىن كىرگىزىپ، تويىمىزدى دۇرىلدەتىپ وتكىزگەن.
جۇرت تاراپ، توي داستارقانى جينالعان سوڭ-اق، شەشەي مارقۇم اناۋ ايتقانداي قازىناسى جوق اعاش جاشىگى مەن ورەشەنىڭ ىشىندەگى ىدىس- اياعىن كەلىنىنە وتكىزىپ بەرىپ، بۇدان بىلاي ءوزىنىڭ ىدىس-اياققا جولامايتىنىن رەسمي تۇردە مالىمدەدى.
ۋاقىت شىركىن ايدى ايمەن الماستىرىپ، جىلدى جىلمەن جالعاستىرىپ زۋلاي بەردى. اكەي الپىستى تولتىرىپ، زەينەتكەر اتانعان سوڭ بايدىڭ، ەرجەتە كەلە ۇجىمشار مەن كەڭشاردىڭ جارتى عاسىر بويى باققان قويىن ساناپ بەرىپ، جۇرت سياقتى ەڭسەلى تام ۇيگە كوشكەندە دە شەشەمنىڭ جەڭەشەمە وتكىزىپ بەرگەن ساۋساقپەن سانارلىق كەسە- شاينەگىنىڭ الۋان ءتۇرى كوبەيدى، شاي-شالاڭ ساقتايتىن اعاش جاشىكتىڭ ورنىنا زاماناۋي جيھازدار ورنالاستى. ءبارىبىر شەشەي ادەمى ىدىس-اياقپەن اس ىشكەنى بولماسا، شاينەكتىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان قالپى ماڭگىلىككە اتتانعان.
اكە-شەشەم ارمانداعان تۇڭعىش نەمەرەلەرى نازيگۇل دۇنيەگە كەلگەندە شەشەي مارقۇم ونى تۋعان اكە-شەشەسىنەن قىزعاناتىن. جەڭگەم ءسابيىن قولىنا الىپ ەمىزگەنى بولماسا، ونى يىسكەپ، مەكىرەنە الماعان ەدى.
- بولدى- ەي، بالاجانسىماي، قولىڭا كوپ ۇستاما، ءيسىڭ ءسىڭىپ قالادى، - دەر ەدى ەنەسى. كۇندىز- ءتۇنى باۋىرىنا تىعىپ، 14- 15 -جىل بۇرىن تۋعان مەنەن كەيىن ءسابي ەرنى ءتيىپ كورمەگەن تاس ەمشەگى ءجىبىپ، بالانى ءوزى ەمىزە باستاعان. انالىق شەكسىز مەيىرىم دەگەننىڭ قۇدىرەتى قانداي ەكەنىن سوندا كوردىم. اتاسى مەن اجەسىنىڭ قوينىندا جاتىپ قاراقۇلاقتانىپ، ءتىلى شىعا باستاعاندا سابيگە اناسىن «شەشە، ماما»، اكەسىن «اكە، پاپا» دەگىزبەي، «جەڭگەتاي» دەگىزىپ ۇيرەتتى. ءسويتىپ، جەڭگەم دۇنيەگە كەلگەندە دامەتكەننىڭ قوساعى اكشانىڭ ازان شاقىرىپ قويعان ءازيپا دەگەن ەسىمى دە، تۇڭعىشى نازيگۇلدىڭ ءتىلى شىققانشا باياعىدا ءوز اناسى ەركەلەتىپ اتاعان ازىكەن دەگەن ەسىمى دە بىرتە-بىرتە ۇمىتىلىپ، جەڭگەتاي اتالىپ كەتكەنى دە شىندىق. بالا-شاعالارى عانا ەمەس، بۇكىل اۋىل-ايماقتىڭ ۇلكەن-كىشىسى وسىلاي اتايتىن بولدى. ءازيپا دا، ازىكەن دە ۇمىت بولدى. بۇل اتاۋ «باتىر اعا» ، «ءبي اپا» دەگەن سياقتى ەرەكشە قۇرمەتتەگەننەن جۇرت وسىلاي اتايتىنداي كورىنەدى.
ءبىر-ەكى جىلدان كەيىن ومىرگە امىربەك اتتى ءىنىم تۋىپ، ەمشەكتەن شىقپاي- اق شال- كەمپىر تاعى ونى دا مەنشىكتەپ، ەكەۋىن دە «جەكەشەلەندىرىپ» العان. نازيگۇل شەشەمنىڭ، امىربەك اكەمنىڭ قويىندارىنا ءبىرجولاتا قونىستانعان. اكە-شەشەمنىڭ نەمەرەسىن دۇنيەگە وزدەرى اكەلگەندەي مەيىرلەرىن اياماي توككەنىنەن، ەكەۋى اتا-اجەلەرىنەن ايىرىلعاندا وزدەرىن جەتىم قالعانداي سەزىنگەن. ءتىپتى امىربەك ءوزى ءۇيلى-باراندى، ازامات بولعانشا اتا-اجەسىنىڭ سۋرەتتەرىن تولقۇجاتىمەن بىرگە ءتوسقالتاسىنا سالىپ جۇرەتىن. بۇل، ارينە، اتا مەن اجەنىڭ نەمەرەگە دەگەن تەڭدەسسىز ىقىلاسىنىڭ قايتارىم كورىنىسىندەي بولاتىن.
ال ولاردىڭ ءسابي كەزىندە انالارى ازىكەن جەڭگەم بالالارىن ايمالاپ، قۇشا الماسا دا، ولاردىڭ انالارىنا دەگەن ينستينكتى ىقىلاسى جۇرەكتەرىندە جاتاتىنىن سەزىپ جۇرگەندەي. ول ىقىلاستىڭ ەشقاشان وشپەيتىنىن دە بىلەدى. وسى جەردەگى ۇلكەن ەرلىك بالانى باۋىرلارىنا سالىپ العان اتا- ەنەسىنىڭ نەمەرەگە دەگەن ماحاببات-نيەتتەرىن تۇسىنە بىلگەن بالانى تاپقان اناعا، ياعني مەنىڭ جەڭگەم سياقتىلارعا ءتان. ءقازىر تەلەديدار حابارلارىندا، باسپا سوزدەردە «اتا-اجەلەردىڭ نەمەرەلەرىن باۋىرىنا سالىپ العاندارى دۇرىس پا، بۇرىس پا؟» دەيتىن ماسەلەنى تالقىعا سالىپ ءجۇر. قازاق عاسىرلار بويى بۇل ساۋالدى وزدەرىنە قويىپ كورمەگەن بولار. ويتكەنى بۇل ءبىزدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىز، ءتىپتى ارتىقشىلىعىمىز ەكەنى داۋ تۋعىزبايدى.
* * *
بۇرىن «جەڭگەي» اتاندىرىپ جۇرگەن كىسىمدى بالالار عانا ەمەس، اينالانىڭ ءبارى «جەڭگەتايعا» اينالدىرىپ العان سوڭ، مەن دە قاي- كەزدەن وسىلاي اتاعانىم ەسىمدە جوق.
جەڭگەم جايلاۋداعى تويلارى وتە سالىسىمەن ءۇي ءىشىنىڭ تاۋسىلىپ بەرمەيتىن تىرشىلىگى - قوي ساۋىپ، ىركىت ءپىسىپ، ماي شايقاۋ، قۇرت-ىرىمشىك قايناتىپ، ناق سۇتتەن سۇزبە تۇزداۋ، جازدى كۇننىڭ اق ىرىمشىك، ايرانى عانا ەمەس، قىستى كۇننىڭ ازىق-تۇلىگىن ازىرلەۋ - ءبارى دە جەڭگەمنىڭ مىندەتى. جىلدىڭ جارتىسىنا جۋىعىن اۋدان ورتالىعىنداعى اۋرۋحانادا وتكىزەتىن كوكەمنەن ءۇي شارۋاسىنا قايىر جوق. كەلىن كەلگەنشە دە تەرى- تارامىسىنا ىلىنگەندەي اۋرۋلى- سىرقاۋلى بولىپ «قۋ جانىن سۇيرەپ» جۇرەتىن شەشەمىزدەن كومەك شامالى. اكەي ءبىر وتار قويىنىڭ ارتىنان تاڭدى اتىرىپ، كۇندى باتىرعانشا قالمايدى. دەمەك ءۇي شارۋاسىنداعى جالعىز باس كوتەرەر جەڭگەم بولسا، شاما-شارقىمشا وعان كومەك قولىن سوزار مەن عانا. كۇندىزگى ءۇي تىرشىلىگىنىڭ تىپىر-تىپىر بىتپەيتىن شارۋاسىنان كەيىن جەڭگەتايىمنىڭ «قوي كۇزەتۋ» دەپ اتالاتىن نەگىزگى مىندەتى بار. ءتۇن بالاسى قوي وتارى اشىق دالادا جۋساپ جاتقانمەن، كەي-كەيدە ولاردىڭ ءورىپ كەتۋگە دايار تۇراتىن تويىمسىزدارى بولادى، كەي-كەيدە «ءيت-قۇس» - قاسقىر شاباتىن، ءتىپتى قورباڭداپ ايۋدىڭ مالعا تيىسەتىن كەزى بولادى. سوندايدا ءجيى-ءجيى دىبىس بەرىپ، ايعايلاپ، اندا-ساندا كۇر ءدارىلى مىلتىقتى تارس ەتكىزىپ قويىپ جەڭگەم جۇرەدى. قاتتى جاڭبىردا قويدىڭ تەرەڭ شاتقالعا قاراي ىعا جونەلەتىنى بولادى. وندايدا جىلى توسەكتى ۇمىتىپ، كۇزەتكە مەن دە ونىڭ قاسىنا جاۋىن- شاشىندى، سوقىر تۇماندى كۇندەرى كومەككە كەلەتىنمىن. ەكەۋمىزگە دە قوي ىرىق بەرمەي ىعا جونەلگەندە اكەي دە توسەگىندە جاتا الماي، قاسىمىزعا شىعاتىن.
ەرتەڭگىلىك ءبىر-ەكى ساعات كوز ىلگەن سوڭ:
- كەنجەم، سارى وگىزدى اكەلىپ، ىڭىرشاقتاي قويشى. قۇرت- ىرىمشىك قايناتقانعا وتىن ازايىپ قالدى، - دەر ەدى. وگىزگە مەن ءمىنىپ، ول جاياۋلاپ، نە قيىنسۋدىڭ، نە كۇركەلىنىڭ شاتقالىنا ءتۇسىپ، جايراپ جاتقان قۋ بۇتاقتاردى وگىزگە ارتامىز.
- كەنجەم، قارنىڭ اشىپ، شولدەسەڭ تاماقتانىپ ال، - دەپ دورباسىنان جارتى پاتەر نانى مەن بۇيەنگە قۇيعان ايرانىن ۇسىنار ەدى. سول «كەنجەم» دەگەن جەڭگەلىك قانا ەمەس، انالىق قامقورلىعى 70 جىلعا جۋىق ۋاقىتقا سوزىلىپتى. ول دا، مەن دە قارتتىقتىڭ اۋلىنا اتباسىن تىرەپپىز.
بىردە اش، بىردە توق جۇرەتىن ستۋدەنتتىك شاقتاعى كانيكۋل كەزىندە «ەلگە بارامىن» دەگەن حابارىم جەتىسىمەن «كەنجەم ءسۇرى ەت پەن ونىڭ سورپاسىن جاقسى كورەدى» دەپ ازدى-كوپتى ەتىن سۇرلەي باستايتىن. «كەنجەم كەلگەندە سۇتكە بۇقتىرىپ بەرەمىن» دەپ قولىنا تۇسكەن تارىسىن ساقتاپ، قارىنعا سالعان تۇزدى سۇزبەنىڭ ءبىر قۇرىشى بولسا دا تىعىپ قويار ەدى. وقۋشى كەزىمدە انام سويتەتىن. ستۋدەنت كەزىمدە انام جوق بولسا دا، جەڭگەتايىمنىڭ ماعان دەگەن سىباعاسى، وعان قوسا ءىلتيپات- پەيىلى الدىمنان شىعاتىن.
ءوز قولىم ءوز اۋزىما ەركىن جەتەتىن قىزمەتتە جۇرگەن كەزدە دە «جۋىردا دەمالىسىمدى الىپ، اۋىلعا وتباسىممەن بارامىز» دەگەن حابارىمىز جەتىسىمەن كوكەم سويار قويىن دايارلاپ، جولىمدى توسىپ، ءۇي سىرتىنداعى بەلەگىرگە شىقسا، جەڭگەتايىم بۇرىننان ۇيرەنشىكتى سىباعاسىن ازىرلەر ەدى. بالالارىنا، وزىنە ابىسىنى جەڭىل- جەلپى تارتۋ- تارالعىسىن اپارسا، «كەنجەم مەن ابىسىنىم اكەلدى» دەپ كورشى-قولاڭعا ماقتانىپ، كورسەتىپ شىعار ەدى.
ءيا، ءبىز دە قازىر «زەينەتكەر» دەپ اتالاتىندار اۋلىنىڭ تۇرعىنى بولدىق. «جاراتقاننىڭ ۋىسىندا، ءبىر تاۋدىڭ قۋىسىندا تۇرامىز»، دەپ كوكەم ايتقاندايىن، تاۋەلسىزدىك الىپ، شاتتانعان جىلداردا اۋىلداردان بەرەكە كەتكەن كەز تۋدى... كاسىپكەر ءىنىم ەربول كوكەم مەن جەڭگەتايدىڭ كەنجە ۇلى ايداردىڭ الدىنا سالعان ازعانا مالى نە وسپەي، نە وشپەي، شارۋاسى شالقايا باستاعاننان كەيىن بالا- شاعاسىمەن جانە جەڭگەمدى كوشىرىپ الىپ، الماتىنىڭ جەلكەسىندەگى شارۋاشىلىعىنا ورنالاستىردى. ولارعا اپتا ارالاستىرماي بارىپ- كەلىپ تۇراتىنبىز. قاينىسى مەن ابىسىنىن ايلاپ كورمەگەندەي قۇشاعىنا الىپ، بەتىمىزدەن سۇيەر ەدى. «سەندەرگە ارناپ قويىپ ەدىم»، دەپ ءتاتتى-ءدامدىسىن الدىعا قويار ەدى. اندا- ساندا دەنساۋلىعىمدى تەكسەرتىپ الۋ ءۇشىن دە اۋرۋحاناعا جاتا قالسام، ءار قالادا تۇراتىن ۇل- قىزدارىنا تەلەفون شالىپ: «اناۋ جالعىز اعالارىڭ تاعى اۋىرىپ قالىپتى. جاقىندا تۇراتىندارىڭ بارىپ، الىستا تۇراتىندارىڭ تەلەفونمەن حابارلاسىپ، جاعدايىن بىلىڭدەر»، - دەپ بەك مازاسى كەتەتىن. «جەڭگەتاي-اۋ، ۇساق-تۇيەك تەكسەرىلۋ ءۇشىن اۋرۋحاناعا جاتسام دا، بالالاردى نەگە مازالاي بەرەسىز؟» دەسەم، «اۋرۋحاناعا دەنى ساۋ ادام جاتا ما؟ سەن سول اتى جامان جەرگە كوپ ءۇيىر بولماساڭ، مەن ەشكىمگە دە تەلەفون شالماس ەدىم»، دەپ ءوز دەگەنىنەن قايتپايتىن. كەيدە ءوزى تەلەفونداپ: «تۇسىمدە كوردىم. امان-ساۋسىڭدار ما؟» دەپ مازاسىزدانار ەدى.
الپىس جىل بۇرىن وتكەن انامدى جوقتاتپاۋعا جانىن سالعان قايران جەڭگەتايىمدى بۇگىندەرى ەل- جۇرتىنا سىيلى بولىپ، عۇمىر كەشكەنى ءۇشىن ەمەس، ون ءبىر قۇرساق كوتەرىپ، ەكى ۇلى ەرتەرەك شەتىنەپ، بىرەۋى ازامات بولعان شاعىندا اتا- اناسىن جىلاتىپ كەتتى. ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي ديدار دەگەن ۇلى ازاماتتىق بورىشىن وتەۋگە كەتىپ، ەلىنە تەمىر تابىتقا سالىنىپ وسكەن تالدىسىنا ورالعان.
سوندا ويلاماعان تۇستان كيلىككەن قايعىدان قان جۇتىپ، بۇگىلگەن جەڭگەمە ۇلكەندەر باسۋ ايتىپ: «اللا قالعان ۇل- قىزدارىڭا عۇمىر بەرسىن!» دەگەندە: «جۇرەگىمدە ءار بالامنىڭ ءوز ورنى بار. ديدارىمنىڭ ورنىن قالاي تولتىرارمىن؟ » دەپ ەڭىرەپ ەدى. ءيا، ول قايعىلى قازاعا ۇشىراعان ۇلىنىڭ جۇرەگىندەگى ورنىن تولتىرا الماعانمەن، قالعان توعىزىنىڭ ءۇيلى- باراندى بولعانىن كورگەن باتىر انا اتاندى. ول ءۇشىن دە ەمەس، مەنىڭ ايتپاعىم: ونىڭ اتا- ەنەنى سىيلاپ- كۇتۋدەگى قازاقى، كەلىننىڭ قانداي بولارىنىڭ ەتالونى، ۇلگىسى بولا بىلگەنىن ايتۋ ەدى. بۇل كۇندە الەۋمەتتىك جەلىدە ايتىلاتىن، باسپا سوزدەردە جازىلاتىن كەيبىر كەسىرلى كەلىندەر تۋرالى جان تۇرشىكتىرەر وقيعالار تۋرالى حاباردار بولعان سايىن جەڭگەتايىم ەسكە تۇسە بەرەدى...
* * *
ءبىزدىڭ ۇيدەن بىرەر كوشە جوعارىراقتاعى بيىك تاس قورعاننىڭ سىرتى كوگىلدىر شىرشامەن كومكەرىلگەن اشەكەيلى كوك قاقپانىڭ ارعى جاعىنداعى سالتاناتى جاراسقان سارايدىڭ كەڭ اۋلاسىندا ەكىنشى كۇن دۇرىلدەگەن توي ءوتىپ جاتتى. بىلەتىندەردىڭ ايتىسى: «وتە بەدەلدى ءۇي يەسى جالعىز ۇلىن ۇيلەندىرىپ، كەلىن ءتۇسىرىپ جاتقان كورىنەدى. قۇداسى دا وزىمەن تەرەزەسى تەڭ، «باي - بايعا، ساي سايعا قۇيادى» دەگەن جازىلماعان زاڭدى، الدە بالالارىنىڭ، الدە وزدەرىنىڭ ۇستانعاندارى انىق ەدى. اۋلاداعى بۇل توي ايتۋلى مەيرامحانالاردا وتكەن نەگىزگى قىز ۇزاتۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ سياقتى سالتاناتتىڭ «توي سارقىتى» سياقتى، انشەيىن ۇشقىنى دەسەدى. نە كەرەك، كوشەدەگى دۋماندار اياقتالىپ، نەبىر جۇتىنعان سايگۇلىك-ماشينالار اتتانعان سوڭ، ەكى- ءۇش كۇن وتپەي ءبىر سۋماقاي وسەك شىقسىن. اسىل بۇيىمداردى تەڭدەپ، اسىل تاستى اشەكەيلەردى ءبىر-بىرىنە كيىتكە ۇلەستىرىسىپ، قۇدا بولعان ايتۋلى ازاماتتاردىڭ بالالارى وتاۋ بولمەگە ەكى تۇنەمەي جاتىپ اجىراسىپتى.
سەبەبى جاس كەلىن جاڭا تابىسقان قوساعىنا وتە زاماناۋي شارت قويىپتى دەيدى: «اكە- شەشەڭنىڭ جالعىزى بولماق تۇگىلى، جارتىسى بولساڭداعى ولاردىڭ قاس- قاباعىنا قاراپ وتىرا المايمىن. سوندىقتان اكە- شەشەڭ مىنا ءۇيدى بىزگە قالدىرىپ، باسقا جاقتان ءۇي الىپ كوشسىن، بولماسا ەكەۋمىزگە ءدال وسىنداي ءۇي الىپ بەرسىن!» ارينە، زاماناۋي كۇيەۋ جىگىت كەلىنشەگىنە باتىپ ەشتەڭە ايتا الماي، اكەسىمەن اقىلداسسا كەرەك. سوندا «ەسكىلىكتى» كوزقاراستان ارىلا قويماعان اتاسى جاس كەلىنىن ەرتەڭىنە-اق الدى-ارتىنا قاراتپاي توركىنىنە اپاردىرىپ سالىپتى...
جۇرت: «ول كەلىنگە جاراتۋشى سۇلۋلىق دەپ اتالاتىن سىيدى اياماي-اق بەرسە كەرەك، ءمىنسىز ءمۇسىن يەسى، ناعىز بوتا كوز، قيعاش قاستىڭ ءوزى ەكەن. ە، تاعى ءبىر بايشىكەش ءمانجۋباستى قۇرىعىنا تۇسىرەرىنە سەنەدى دە» دەيتىن كورىنەدى. ونداي ارۋدىڭ بۇدان كەيىن ورنىندا ومالىپ وتىرىپ قالماسىنا ءبىز دە سەندىك. الايدا «جاراتقان يەم سۇلۋلىقتى سىڭار عىپ بەرمەي، ازداپ بولسا دا اقىل قوسىپ بەرسە عوي» دەگەن وي كەلدى. سول كەزدە ءوز جەڭگەتايىم، قازاقى تاربيەنىڭ قايماعىنان ءنار العان بۇرىنعى جەڭگەتايلار ەسكە ءتۇستى.
* * *
بەيىشتە نۇرى شالقىعىر، انام ءباتي قۋ تىرشىلىكتىڭ بارلىق اۋىرتپالىعىنان قۇتقارىپ، «قولىن جىلى سۋعا مالىپ» وتىرعان، ونىڭ ۇستىنە كەلىن بولۋ عانا ەمەس، ءبىر شاڭىراقتىڭ يەسى بولۋ «ينستيتۋتىنىڭ» وتە ۇعىمتال شاكىرتى بولعان كەلىنىنىڭ باسىنان قۇس ۇشىرمايتىن. سودان با، ازاپتى ءومىرى الپىستان اسا بەرە تۇيىقتالاردا سۇيىكتى كەلىنىنە ناۋقاس كۇتۋدىڭ قيىنشىلىعىن كورسەتپەيىن دەگەندەي، جۋىنىپ-شايىنىپ بولعان سوڭ، شاشىن تاراپ وتىرىپ، قيسايا سالىپتى...
* * *
عۇمىرىنىڭ سوڭعى جەتى-سەگىز جىلىن قوساعىنسىز وتكىزگەن اكەي مارقۇم تەرى-تارامىسىنا سۇيەنىپ، قانشالىقتى شارۋادان قالماي جۇرسە دە، جالعىز كەلىنگە بار اۋىرتپالىعىن تارتتىرعانىن ويلاپ، جىل قۇسىنداي بولىپ ءبىز جەتكەندە اكەي شىركىن قاتتى قاپالاناتىن. ۇلكەن ۇل كوبىندە دۇزدە، كىشى ۇل وتباسىمەن ۇلكەن قالاعا بايلانعان. قينالسا دا كەلە المايدى، ءوزى ءۇشىن بار بولاشاعىن ماقۇرىمداپ، ونىڭ قاسىنا كەلۋىنە اكە دە قارسى.
سوندا عوي جەڭگەتايىم: «اتامدى قىسىلىپ-قىمتىرىلماي-اق جۋىندىرىپ-شايىندىرىپ، اياق-قولىن جۋىپ جاتقىزۋعا ۇيرەنىپ قالعانمىن. قارا جانىم امان بولسا، ءوزىم- اق باعىپ- قاعا بەرەمىن، سەندەر ۋايىمداماڭدار»، دەپ ەدى. اكەي دە زايىبىنىڭ قاسىنا اتتاناردا كەلىنىنە اق باتاسىن بەرىپ: «ق ۇلىنىم، ۇل- قىزىڭنىڭ قىزىعىن كور!» دەپ اتتانىپ ەدى...
ون شاقتى جىل بۇرىن تۇگەلگە جۋىق اۋرۋلى- سىرقاۋلى بولىپ وتكەن عۇمىرى تۇيىقتالاردا وتاعاسى كوكەم دە قينالىپ اتتانىپ ەدى. تاعى دا بار سالماقتى جەڭگەتايىم كوتەرىپ العان.
اتاسىنىڭ: «ق ۇلىنىم، ۇل-قىزدارىڭنىڭ قىزىعىن كور!» دەگەن اق باتاسى قابىل بولىپ، كەنجە ۇلى ايدارىنىڭ پەرزەنتتىك ىقىلاسىمەن، كەلىنى سارانىڭ العاۋسىز اپپاق پەيىلىنىڭ ارقاسىندا قارتتىقتى «قولىن جىلى سۋعا مالىپ» قارسى الىپ، وتكىزدى. بۇل، داۋ جوق، كورشى-قولاڭ، اعايىن، تۋعان-تۋىسقا ءوزى جاساعان ولشەۋسىز جاقسىلىقتىڭ قايتارىمى ەدى. كوتەرگەن ون ءبىر قۇرساقتىڭ ءۇش ۇلىنان ەرتەلى-كەش ايىرىلىپ، قايعى كەشسە دە، قالعان ۇل-قىزىنىڭ قوساقتارى، نەمەرە-جيەندەرىنىڭ «تاتەلەگەن، اپالاعان» ۇندەرىن ەستىگەن سايىن بۇل جالعانداعى ەڭ باقىتتى اناداي ءوزىن سەزىنەر ەدى... «كەنجەم» دەگەندى جەڭگەلىك داستۇرمەن اتاي سالعان «ات قويۋ» عانا ەمەس، سونشالىقتى ءبىر اق پەيىلدى تۋىستىق تەرەڭ سەزىممەن ايتار ەدى. الدە قارشادايىمنان قامقورلىعىندا جۇرگەن سوڭ، ءوز پەرزەنتتەرى دۇنيەگە كەلگەنشە ويانعان انالىق سەزىم بە ەكەن؟ ايتەۋىر، مەنىڭ بىلەرىم، جارىق جالعاننان وزىنە دەيىن ومىردەن كوشىپ ۇلگەرگەن تۋعان باۋىرلارى قازىبەك پەن رازىحاننان ارتىق بولماسا كەم كورمەيتىن.
«باتىر انا» بەلگىسىن كەۋدەڭە ءبىر كۇن تاقپاي، «ماقتانعانداي بولمايىن، تەك وسى قالعاندارىنىڭ الدىندا السا» دەپ ءجۇرىپ، قازىرگى ون شاقتى جىلدىڭ مۇعدارىندا ايدار مەن سارا كەلىنىنە، ءۇش-ءتورت نەمەرەگە مەكەن بولعان ەربول قاينىسىنىڭ «ارمان دالاسىمەن» قوشتاسقانداي بالالارىمەن كولىككە ءمىنىپ، ارالاپ كەلگەن سوڭ قينالماي، ءتاتتى ومىرگە جىميا قاراعان كۇيى «ءجۇرىپ كەتكەنىنەن» بەرى دە جىل اينالىپتى. «كەنجەم» دەگەن لەبىزىن ەستىمەگەن ۋاقىتتان بەرگى جۇرەككە سالماق ءتۇسىرىپ قوياتىن ساعىنىش قوي قاعازعا تۇسكەن بۇل ەستەلىك.
كادىربەك سەگىزباي ۇلى،
جازۋشى
Egemen Qazaqstan
