جەرگىلىكتى تاۋار وندىرۋشىلەر يراندىق ساتىپ الۋشىلاردى ۇستاپ قالۋعا يكەمدىرەك بولۋى كەرەك - ەلشى
استانا. KAZINFORM - يران قازاقستانمەن اەس سالۋ ماسەلەسىندە قانداي تاجىريبە ۇسىنا الادى؟ بەندەر- ابباس پورتىنداعى قازاقستان تەرمينالىنا ارنالعان جەر تەلىمى نەگە ءالى يگەرىلمەي جاتىر؟ ەكى ارادا 30 كۇندىك ۆيزاسىز رەجيم قاشان كۇشىنە ەنۋى مۇمكىن؟ يران يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى الي اكبار دجوۋكار مىرزانىڭ Kazinform تىلشىسىنە بەرگەن كەزەكتى سۇحباتىندا وسى جانە وزگە دە ماسەلەلەر قامتىلدى.
- ەلشى مىرزا، بىلتىر ەكى مەملەكەتتىڭ باسشىلارى قازاقستان مەن يران اراسىنداعى ساۋدا كولەمىن 3 ميلليارد دوللارعا جەتكىزۋ مىندەتىن قويعان ەدى. بۇل مەجەگە قالاي قول جەتكىزۋ جوسپارلانىپ وتىر؟
- ساۋدا-ەكونوميكالىق قاتىناستاردى ۇلعايتۋ ءۇشىن بۇرىنعى پرەمەر-مينيستر ءاليحان سمايىلوۆتىڭ تەگەرانعا سوڭعى ساپارىنان كەيىن جول كارتاسى ازىرلەنگەن ەدى. بۇل قۇجاتقا يران مەن قازاقستاننىڭ ۇكىمەتارالىق كوميسسياسىنىڭ 19-شى وتىرىسى كەزىندە قول قويىلدى.
قازىر ءبىز وسى جول كارتاسىن ىسكە اسىرۋدىڭ باستاپقى كەزەڭىندە تۇرمىز. جاقىن ارادا قازاقستان ساۋدا ءمينيسترىنىڭ يرانعا ساپارى جوسپارلانعان. سونداي-اق يران جاڭا جىلىنان كەيىن ەكى ەلدىڭ جوعارى لاۋازىمدى وكىلدەرىنىڭ ءوزارا ساپارلارى كەستەدە بار. جول كارتاسىندا قويىلعان مىندەتتەردى تابىستى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ەكى ەلدىڭ ەكونوميكالىق دەلەگاتسيالارى بىرنەشە ساپار الماسادى. بۇل تاۋار اينالىمىنىڭ ۇلعايۋىنا، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ وسۋىنە ىقپال ەتەدى.
- قازىر ەكىجاقتى ساۋدا-ساتتىقتىڭ نەگىزگى باعىتتارى قانداي؟
- ەكى اراداعى ساۋدا- ەكونوميكالىق قاتىناستاردا ءبىر-ءبىرىن ءوزارا تولىقتىراتىن كوپتەگەن باعىت بار. ءبىز كاسپي تەڭىزى ارقىلى شەكتەسىپ جاتىرمىز. اۋماعىمىز ۇلكەن، ەكى ەلدىڭ حالىق سانى دا كوپ. وسى الەۋەتتى وتە ءتيىمدى پايدالانۋىمىز كەرەك.
باسىم باعىتتاردىڭ ءبىرى كولىك جانە لوگيستيكا سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ بولىپ وتىر. اقتاۋ پورتىندا تەڭىز تاسىمالىنىڭ كوپ بولىگىن يران كومپانياسى ىسكە اسىرىپ وتىر. سونىمەن قاتار، ەكى ەل تۇرىكمەنستان شەكاراسىنداعى ينچە بۋرۋن قالاسى مەن سەراحس كەنتى ارقىلى تەمىرجول بايلانىسىن جولعا قويعان. اۆتوموبيل ارقىلى دا ءوزارا جۇك الماسىپ وتىر. يران قازاقستان ءۇشىن وڭتۇستىك ازياعا، شىعىس ازياعا، افريكا مەن تاياۋ شىعىس ەلدەرىنە قول جەتكىزەتىن ەڭ قولايلى، ەڭ جاقىن باعىتتاردىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەدى.
سونداي-اق بىزدە، يران مەن قازاقستان اراسىنداعى ەكىجاقتى فورماتتا دا، كوپجاقتى ىنتىماقتاستىق فورماتىندا دا وتە جاقسى بايلانىستار بار. قازاقستان- رەسەي- يران، قازاقستان- تۇرىكمەنستان- يران، قازاقستان- قىتاي- يران فورماتتارى سونىڭ دالەلى.
ىنتىماقتاستىقتىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى باعىتى - اۋىل شارۋاشىلىعى. قازاقستان ەجەلدەن ءبىز ءۇشىن بيداي مەن ارپا سياقتى اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ەكسپورتتاۋ سالاسىنداعى ماڭىزدى ارىپتەس بولىپ سانالادى. سونداي- اق قازاقستان يرانعا ەت ونىمدەرىن كوپ ەكسپورتتايدى. ال يراننان قازاقستانعا نەگىزىنەن كوكونىستەر مەن جەمىستەر ەكسپورتتالادى. دەگەنمەن، ءبىز ەكسپورتتالاتىن تاۋارلاردىڭ اسسورتيمەنتىن، سونىڭ ىشىندە تەرەڭ وڭدەلگەن تاعامداردى كەڭەيتۋگە قۇلىقتىمىز.
تاۋ-كەن سالاسى دا - ىنتىماقتاستىقتىڭ ماڭىزدى باعىتى. يراندىق كومپانيالار قازاقستاندا كوپتەگەن جىل بويى تابىستى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. قازاقستان ۇكىمەتى ولاردىڭ قىزمەتىنە رازى دەۋگە بولادى. يراندا قازاقستاندىق تاۋ- كەن كومپانيالارى دا تابىستى جۇمىس ىستەپ جاتىر.
وكىنىشكە قاراي، ەكى ەلدىڭ الەۋەتىن ەسكەرسەك، ىنتىماقتاستىقتىڭ قازىرگى كولەمى جەتكىلىكسىز. سوندىقتان وسى جىلدان باستاپ تاۋ-كەن سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن يراندىق كومپانيالاردىڭ سانىن كوبەيتۋدى، يراننان قازاقستانعا پوليمەر، جۋعىش زاتتار، توقىما بۇيىمدارى، ءۇي تاۋارلارى، جيھاز بەن قۇرىلىس ماتەريالدارى سياقتى ونىمدەردىڭ ەكسپورتىن كەڭەيتۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.
- قازاقستان يرانعا بيداي ەكسپورتتايتىنىن ايتىپ وتىرسىز عوي، الايدا بىلتىر رەسەي ەكسپورتىنىڭ كولەمى ارتىپ، قازاقستاننىڭ ۇلەسى ايتارلىقتاي تومەندەدى. قازاقستاننىڭ يران نارىعىن ۇستاپ قالۋعا ءالى دە مۇمكىندىگى بار دەپ ويلايسىز با؟
- كەي جىلدارى نارىقتاعى جاعدايعا بايلانىستى تاۋار جەتكىزۋ قىسقارىپ جاتادى. باعا ايىرماشىلىعىنا بايلانىستى يمپورت كوزى الماسىپ تۇرادى. سوعان قاراماستان، قازاقستان يران ءۇشىن باسىم باعىتتاعى سەرىكتەس بولىپ قالا بەرەدى.
الايدا، قازاقستاندىق كاسىپكەرلەر مەن اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وندىرۋشىلەر دە يراندىق ساتىپ الۋشىلاردى ۇستاپ تۇرۋ جانە الەمدىك نارىققا ىلەسۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ يكەمدىلىگىن كورسەتۋى ءتيىس.
- بىلتىر جەلتوقساندا قازاقستان يرانمەن ەت مۇزداتىپ ەكسپورتتاۋ تۋرالى ۋاعدا جاسادى. ەكسپورت كولەمى قانداي بولۋى مۇمكىن؟
- جالپى، يران ەتتى ادەتتە لاتىن امەريكاسىنان ساتىپ الدى. ءبىراق كەيىنگى كەزدە ەتكە دەگەن قاجەتتىلىكتىڭ ءبىر بولىگىن ىرگەدەگى ەلدەردىڭ ونىمىمەن قامتاماسىز ەتۋگە تىرىسىپ جاتىر. يران قازاقستاننان جىل سايىن جاس ەت يمپورتتايدى. ۇكىمەتارالىق كوميسسيانىڭ سوڭعى وتىرىسىندا قازاقستاننان مۇزداتىلعان ەتتى يمپورتتاۋ تۋرالى ۋاعدالاستىق جاسالدى.
باستامالاردى ەكى ەلدىڭ دە ۆەتەرينارلىق ورگاندارى قولداپ وتىر. بيىل يمپورت قارقىن الادى دەگەن ەسەبىمىز بار. ءبىراق ناقتى كولەمىن ايتۋعا ءالى ەرتە. ويتكەنى، بۇعان دەيىن سىزدەردەن مۇزداتىلعان ەت يمپورتتاپ كورگەن جوقپىز، تەك جاس ەت تاسيتىنبىز.
- ەكى جىل بۇرىن يراننىڭ بەندەر- ابباس پورتىنان قازاقستان تەرمينالىن سالۋ ءۇشىن جەر تەلىمىن ءبولۋ تۋرالى ۋاعدالاستىق جاسالعان ەدى. وسىعان دەيىن رەداكتسيامىزعا بەرگەن سۇحباتىڭىزدا ءبىزدىڭ تاراپ ءالى ناقتى قادام جاساماعانىن ايتتىڭىز. قازىر بۇل كەلىسىم قانداي ساتىدا؟ تەرمينال قاي كۇنى ىسكە قوسىلاتىنى ايقىندالدى ما؟
- وكىنىشكە قاراي، بۇل جوبا ءالى ىسكە اسىرىلعان جوق، قاعاز جۇزىندە قالىپ تۇر. قازاقستان تاراپى كىدىرە بەرسە، تەرمينالعا ارنالعان جەر تەلىمىن پايدالانۋ جوسپارى وزگەرۋى مۇمكىن.
ارينە، ءبىز ەلشىلىك رەتىندە ول جەردە قازاقستان تەرمينالىنىڭ سالىنعانىن قالايمىز. قازاقستان تاراپىنىڭ كىدىرىسى كوبەيىپ كەتكەنىنە سول ءۇشىن الاڭداپ وتىرمىز.
- جوعارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەستىڭ سانكت- پەتەربوردا وتكەن وتىرىسىندا پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆ رەسەي- قازاقستان- يران باعىتىندا تالشىقتى- وپتيكالىق بايلانىس جەلىسىن قۇرۋدى ۇسىندى. ول جوبا تۋرالى يراننىڭ ۇستانىمى قانداي؟
- پرەزيدەنت توقايەۆتىڭ ۇزاق مەرزىمدى كوزدەيتىن جوسپارىنىڭ ءبارى ويداعىداي ىسكە اسسا، ەكى تاراپ ءۇشىن دە وتە پايدالى بولاتىنىن ايتقىم كەلەدى. پرەزيدەنت ق. توقايەۆ وڭىردەگى جانە جالپى الەمدەگى احۋالدى جاقسى بىلەدى. قازىر الەمدە كوممۋنيكاتسيا جانە سيفرلىق ىنتىماقتاستىق سالالارى قارقىندى دامىپ كەلەدى. سوندىقتان بايلانىس جىلدامدىعىن ارتتىرىپ، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتەتىن جوبالاردىڭ پايداسى مول. مەن بۇل وتە جاقسى يدەيا دەپ ەسەپتەيمىن جانە ول ورىندالادى دەپ ۇمىتتەنەمىن.
وتكەن اپتادا يراننىڭ تەلەكوممۋنيكاتسيا جانە اقپاراتتىق تەحنولوگيالار ءمينيسترى الماتىعا بارىپ، شىۇ ەلدەرى سيفرلاندىرۋ مينيسترلەرىنىڭ بىرلەسكەن كەزدەسۋىنە قاتىستى. وسى ساپار بارىسىندا ول مينيستر باعدات مۋسينمەن جەمىستى كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى.
- ماڭعىستاۋ وبلىسى مەن يراننىڭ مازانداران، گيلان جانە گۇلىستان پروۆينسيالارى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق قالاي دامىپ كەلەدى؟ ايماقتا يران كاپيتالىنىڭ قاتىسۋىمەن قانداي كاسىپورىندار جۇمىس ىستەيدى؟
- سوڭعى ەكى جىلدا ماڭعىستاۋ وبلىسى مەن يراننىڭ پروۆينسيالارى اراسىندا وتە جاقسى قارىم- قاتىناس قالىپتاستى. مۇنىڭ ءبارى - اقتاۋ مەن مازانداران جانە گۇلىستان پروۆينسيالارى اراسىنداعى تىكەلەي رەيستىڭ ارقاسى. ۇشۋ ۋاقىتى بار بولعانى 1 ساعات 20 مينۋت بولادى. ايتا كەتۋ كەرەك، اقتاۋ حالىقارالىق پورتىنا كىرەتىن كەمەلەردىڭ كوپشىلىگى يراندىكى. سونىمەن قاتار، ماڭعىستاۋ وبلىسىندا يراننىڭ كولىك كومپانيالارى، قۇرىلىس ماتەريالدارىمەن جانە ازىق- تۇلىك يمپورتىمەن اينالىساتىن كومپانيالار جۇمىس ىستەيدى.
تاياۋدا ماڭعىستاۋ وبلىسىنان مازانداران پروۆينسياسىنا 30 ادامنان تۇراتىن دەلەگاتسيا اۋقىمدى ساپارمەن باردى. وسى دەلەگاتسيانىڭ ساپار ەسەبىمەن ارنايى تانىستىم. ساپار قورىتىندىسىندا ىنتىماقتاستىقتىڭ باسىم سالالارى انىقتالدى.
- جاقىندا ب ا ق يراننىڭ بىرنەشە اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ جوسپارى بار ەكەنىن حابارلادى. قازاقستان دا وسى سالاداعى مۇمكىندىكتەردى زەرتتەپ جاتقانىن بىلەسىز. ەكى ەلدىڭ ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىعىنىڭ بولاشاعى قانداي دەپ ويلايسىز؟
- ءبىز ەنەرگەتيكا سالاسىندا، تەك يادرولىق قانا ەمەس، جىلۋ ەلەكتر ستانسيالارىن سالۋ ماسەلەلەرىندە وتە جاقسى ىنتىماقتاسىپ، پىكىر الماسا الامىز. يراننىڭ جىلۋ ەلەكتر ستانسيالارى مەن سۋ ەلەكتر ستانسيالارىن سالۋدا مول تاجىريبەسى بار. ونداي ستانسيالاردى قولايلى باعامەن ۇسىنا الامىز.
بىلسەڭىز، يسلام رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن ا ە س سالۋ جوسپارىمىز بولعان جوق. الايدا، رەۆوليۋتسيادان كەيىن گەرمانيامەن، جاپونيامەن ارىپتەستىك ورناتتىق. اقىرى رەسەيمەن ىنتىماقتاسا وتىرىپ بۋشەردە اەس سالىپ بىتىردىك. ەندى تاعى 4 اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ جوسپاردا بار. ول جوبالار زەرتتەۋ ساتىسىندا تۇر. قازاقستانمەن بۇل باعىتتاعى ءبىلىمىمىز بەن تاجىريبەمىزدى بولىسۋگە دايىنبىز.
- 2022 -جىلى ەكى ەلدىڭ باسشىلارى 14 كۇندىك ۆيزاسىز رەجيم تۋرالى كەلىسىمگە قول قويعان ەدى. ونى كەيىن 1 ايعا ۇزارتۋ جوسپاردا بار ەكەنى ايتىلدى. قازىر بۇل كەلىسسوز قانداي ساتىدا؟
- 14 كۇندىك ۆيزاسىز رەجيم قازاقستانعا يراننان جانە كەرى باعىتتا كەلەتىن تۋريستەردىڭ كوبەيۋىنە ىقپال ەتتى. اقتاۋدان يراننىڭ ساري قالاسىنا تىكەلەي رەيس بار ەكەنىن بىلەسىز.
ۆيزاسىز رەجيمدى 30 كۇنگە ۇزارتۋ كەلىسسوزى ءالى ءجۇرىپ جاتىر. قازاقستان تاراپى تۇپكىلىكتى شەشىم شىعارعان جوق. يران تاراپى مەرزىمدى ۇزارتۋعا دايىن. قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى وزگە مەملەكەتتىك ورگاندارمەن وسى باعىتتا قىزۋ جۇمىس ىستەپ جاتىر. ەكى ەل كونسۋلدارىنىڭ كەزەكتى كەڭەسىندە ول كەلىسىم قابىلدانادى دەپ ۇمىتتەنەمىن.
- كەيىنگى جىلدارى يرانعا قانشا قازاقستاندىق بارعانى تۋرالى مالىمەت بار ما؟ يران قازاقستان تۋريستەرى ءۇشىن قاي قىرىمەن قىزىقتى بولۋى مۇمكىن دەپ ويلايسىز؟
- قازاقستاننىڭ مالىمەتى بويىنشا، جىل سايىن 3 مىڭداي قازاقستاندىق يرانعا بارادى. يران قازاقستاندىق تۋريستەر ءۇشىن ءتۇرلى قىرىمەن قىزىقتى بولۋى مۇمكىن. مىسالى، تاريحقا قىزىعاتىن تۋريستەر ءۇشىن شيراز، يسفاحان، تەبريز قالالارىنىڭ بەرەرى مول. يراننىڭ ءىرى قالالارى دا قازاقستاندىقتارعا قىزىقتى دەپ ويلايمىن.
گۇلىستان پروۆينسياسىندا يران قازاقتارى تۇرىپ جاتىر. بۇل دا قىزىق باعىت بولا الادى. قازاقستاندا قىس بولىپ جاتقاندا پارسى شىعاناعىنىڭ جاعالاۋىندا دەمالۋدىڭ ءوز ارتىقشىلىعى بار. كيش، كەشم ارالدارى مەن بۋشير قالاسىنىڭ جۇمساق كليماتى دا تۋريستەر ءۇشىن تارتىمدى دەپ سانالادى.
يراننىڭ ەمدىك تۋريزمى دە جولعا قويىلعان. ۆاليۋتا ايىرماشىلىعىن پايدالانعان شەتەلدىكتەر يرانعا كەلىپ ەمدەلىپ جاتادى. ولاردىڭ سانى قازىر كوپ. ءبىزدىڭ مەديتسينا ماماندارىنىڭ اراسىندا ا ق ش-تان، گەرمانيادان ءبىلىم العاندار بارشىلىق.
- ەلشى مىرزا، يران مەن قازاقستان اراسىنداعى مادەني، ءبىلىم بايلانىسىن نىعايتۋ ءۇشىن نە ىستەپ جاتىرسىزدار؟
- ەكى ەلدىڭ بايلانىسىنىڭ نەگىزىندە مادەني قارىم-قاتىناس جاتقانىن ايتا كەتۋ كەرەك. ءبىزدىڭ حالىقتاردا ورتاق دۇنيە كوپ. ءبىراق سونى نىعايتۋ باعىتىنداعى ناقتى شارالار جەتكىلىكسىز. عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىمەن ارىپتەستىك ورناتىپ، اكادەميالىق ىنتىماقتى دامىتۋعا ۋاعدالاسىپ وتىرمىز.
يران قازاقستاندىق ستۋدەنتتەرگە فيزيكا، ماتەماتيكا، شەت ءتىلى سياقتى ماماندىقتار بويىنشا 20 گرانت ۇسىنباق.
مادەني بايلانىسىمىز مۇنداي دەڭگەيدە دەۋگە كەلمەيدى. مىسالى، قازاقستان وكىلدەرى يراندا وتەتىن ءتۇرلى كينو، تەاتر، مۋزىكا فەستيۆالدەرىنە قاتىسا بەرمەيدى. ال امەريكا، وڭتۇستىك ازيا، وڭتۇستىك- شىعىس ازيا ەلدەرىنەن كەلۋشىلەر كوپ. قازاقستاندىقتاردىڭ قاتىسپاۋى قاعازباستىلىقپەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. بۇل سالاداعى بايلانىسىمىزدى دا نىعايتۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك.
بيىل قازاقستاندا دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىنى وتەدى. ءبىز وسىندا وتەتىن باسقا دا ءتۇرلى شارالارعا قاتىسا الامىز.
- 2023 -جىلدىڭ قاراشاسىندا يراننىڭ جوعارى باسشىسى ءالي حامەنەي مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ يزرايلمەن تىعىز ساۋدا جاساپ جۇرگەنىن سىنادى. ونىڭ ىشىندە قازاقستان دا بار. جوعارى باسشىلارىڭىزدىڭ وسى سىنى تۋرالى تۇسىنىك بەرە كەتسەڭىز.
- بۇل مالىمەتتى تۇزەي كەتسەم دەپ ەدىم. سىن ايتقانىمەن، قازاقستاندى نەمەسە باسقا دا ناقتى ەلدەردىڭ اتىن اتاعان جوق.
گازادا بولىپ جاتقان جاعداي - جەكە وڭىردەگى كيكىلجىڭ عانا ەمەس، زور گۋمانيتارلىق اپات. ول جەردە اسكەري قىلمىس بولىپ جاتىر. سوندىقتان، مەملەكەتتەر ساياسي ۇستانىمىنا قاراماستان، مۇنداي ناۋبەتتەرگە قارسى ناقتى شارالار قابىلداۋ كەرەك.
قازىر 10 مىڭنان استام بالا بومبانىڭ استىندا قالعان. الەمدەگى ەلدەردىڭ ءبارى ءۇنسىز وتىر. ونداي جاعداي وسى وڭىردەگى ەلدىڭ كەز كەلگەنىندە بولمايتىنىنا ەشقانداي كەپىلدىك جوق. پالەستينا حالقىنىڭ ەشقانداي قۇقىعى، مۇمكىندىگى بولماي، سونىڭ كەسىرىنەن باستارىن قۇربان ەتىپ جاتىر.
اتاپ ءوتۋ كەرەك، وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسى ب ۇ ۇ-نىڭ حالىقارالىق سوتىنا يزرايلدىڭ ارەكەتىن گەنوتسيد دەپ مويىنداۋ تۋرالى تالاپ ارىز ءتۇسىردى. وسىدان كەيىن بارىپ قانا يزرايل اتىستى توقتاتىپ، سوت الدىندا ەسەپ بەرۋ كەرەك دەگەن ۋاقىتشا رەزوليۋتسيا قابىلداندى. بۇل ماسەلە مۇسىلمان ەلدەرىنە عانا ەمەس، بۇكىل الەم جۇرتشىلىعىنا قاتىستى.
ءبىزدىڭ رۋحاني كوسەمىمىز بارلىق ەلدى وسى گەنوتسيدتىڭ جولىن كەسۋگە، يزرايلمەن ساۋدا- ەكونوميكالىق بايلانىستى ۋاقىتشا توقتاتا تۇرۋعا شاقىردى.
- سۇحباتقا ۋاقىت بولگەنىڭىزگە راحمەت!
اۆتور
ەسىمجان ناقتىباي
