جەراستى جارىلىس جۇرگىزىلگەن سىناق الاڭدارىنىڭ ءبارى وتە ۋلى تۇزدىقتارعا تولىپ تۇر - تابىلدى قايساعالي ۇلى

يادرولىق سىناق الاڭدارىمەن جاقسى تانىس عالىم، تەحنيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى، ونەرتاپقىش تابىلدى قايساعالي ۇلىمەن سۇحبات.

- تابىلدى قايساعالي ۇلى، ءسىزدى ەل-جۇرت ونەرتاپقىش-عالىم رەتىندە جاقسى تانيدى. تەحنيكا عىلىمىنىڭ بەلدى مامانى رەتىندە، يادرولىق سىناق الاڭدارىمەن جاقسى تانىس عالىم رەتىندە قازاق دالاسىندا قانشا يادرولىق جارىلىس بولعانىن ناقتى ايتا الاسىز با؟ اڭگىمەمىزدىڭ ءالقيسساسىن وسىدان باستاساق...

- نەگىزى، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا 715 يادرولىق جارىلىس بولعان. سونىڭ 490 ى قازاقستاندا جارىلعان. بايقاپ وتىرعانىڭىزداي، جارىلىستاردىڭ 68 پايىزى قازاق دالاسىنا تيەسىلى. ونىڭ ىشىندە ارنايى سوعىس قارۋىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا جارىلعان جارىلىستارعا قاراعاندا بەيبىت ماقساتتاعى جارىلىستاردىڭ زاردابى اۋقىمدى بولايىن دەپ تۇر.

ەڭ العاش يادرولىق قارۋ شىققان كەزدە ساۋلەنىڭ ادامعا قانشالىقتى اسەر ەتەتىنىن ەشكىم ناقتى بىلە المادى. سول سەبەپتى يادرولىق پوليگونداردا قىزمەت ەتكەن اسكەري ادامداردىڭ كوپشىلىگىندە بەيمالىم اۋرۋلار پايدا بولا باستادى. ءبىراق ءبىزدىڭ ايتقىمىز كەلىپ وتىرعانى ول ەمەس. يادرولىق قارۋدى بەيبىت ماقساتتا قولدانۋ دەگەن ۇعىم پايدا بولعالى اعىلشىندار بىلمەستىكپەن مىناداي دوگمالىق پىكىردى العا تارتقان:

ماسەلەن، جەر استىندا قۋاتتى يادرولىق جارىلىس جاسايتىن بولسا، ادامدارعا قاجەتسىز دۇنيەنىڭ بارلىعىن ساقتاۋعا بولاتىن الىپ قويما جاساۋ وتە قولايلى. ويتكەنى جەردىڭ استىندا جارىلعان جارىلىس ورنىندا، شىنىمەن دە، شىنى سەكىلدى قابىرشاقپەن قاپتالعان وتە ۇلكەن شار تۇزىلەتىن. داۋرىقپا دابىراعا قۇمار بولعان كەڭەس وكىمەتى دە امەريكامەن اراداعى قىرعيقاباق سوعىستان قالىپ قويمايىن دەپ، سونداي جارىلىس سالدارىنان پايدا بولعان جاساندى شارلارمەن توپىراق قاباتىن «بايىتا» باستادى.

وسىنداي سىناقتاردىڭ العاشقىلارى اتىراۋ وبلىسىنا قاراستى ازعىر دەگەن پوليگوندا وتكەن. ناتيجەسىندە جەراستى دۇمپۋىنەن تۋىنداعان 10 جاساندى شار تارىزدەس كەڭىستىك قالىپ قويدى. ول كەڭىستىكتەردىڭ ءارقايسىسىنىڭ كولەمى 100 دەن 250-300 مىڭ تەكشە مەترگە دەيىن جەتەدى. وسىدان-اق ولاردىڭ كولەمىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتە بەرىڭىز.

كەزىندە سىناق الاڭدارىن زەرتتەۋ جۇمىسى بارىسىندا ءبىر ساتسىزدىك ورىن الىپ، سونداي قۋىس كەڭىستىكتەردىڭ ءبىرى قۇلاعان. سونىڭ اسەرىنەن جەردىڭ بەتىندە ديامەترى - 500 مەتر، تەرەڭدىگى 18 مەتر بولاتىن ۇلكەن ويىق قالدى. سول ويىقتى ءالى كۇنگە دەيىن جاۋىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس بولىپ تۇر. ويتكەنى ءدال ونداي كولەمدەگى ويىقتى جابۋ ءۇشىن تاۋدىڭ ءبىر بوكتەرىن كوشىرىپ الىپ كەلمەسەڭ، باسقاشا شارا جوق. ءبىراق ول ويىقتىڭ ءدال قازىرگى كۇنى ەشقانداي زيانى جوق. سەبەبى جارىلىس بارىسىندا جينالعان گاز اۋاعا تاراپ كەتكەن. ال شۇڭقىرعا سۋ جينالىپ ۇلگەرمەگەن. ول شاردىڭ قۇلاعانىنا 50 جىلعا جۋىق ۋاقىت بولدى. ال قۇلاماعاندارى قانشاما.

- ءسوز اراسىندا قۇلاعان جەراستى شارىنىڭ ىشىندە، ابىروي بولعاندا، سۋ جوق دەپ قالدىڭىز. ەگەر ونىڭ ىشىنە سۋ تولسا، نە بولۋى مۇمكىن؟ جالپى، سۋدىڭ بۇل شارلارعا قاتىسى قانداي؟

- وعان سۋدىڭ تىكەلەي قاتىسى بار. سەبەبى بۇل شارلاردىڭ بارلىعى جەردىڭ تۇزدى قاباتىندا جارىلعان بولاتىن. ءوزىڭىز بىلەتىندەي، جەردىڭ تۇزدى قاباتىندا ادامنىڭ قان تامىرلارى ىسپەتتى جەراستى سۋ جولدارى وتە كوپ. سول جەراستى سۋ ارنالارى وزىنە ۇنەمى جاڭا جول ىزدەيتىنى بەلگىلى. شاردىڭ اينالاسىنداعى سۋ تۇزدى قابىرعانىڭ ءالسىز تۇسىن ەرىتۋ ارقىلى شار ىشىنە ەنەتىن كىشكەنە ساڭىلاۋدان جول جاساپ العان. جارىلىستان كەيىنگى 50 جىل ارالىعىندا پايدا بولعان شارلاردىڭ بارلىعىنىڭ قابىرعالارى توزعان. قازاقشالاپ ايتقاندا، جەراستى جارىلىس جۇرگىزىلگەن سىناق الاڭدارىنىڭ بارلىعى وتە ۋلى تۇزدىقتارعا تولىپ تۇر.

ونىڭ زياندى تۇسىنا توقتالاتىن بولساق، تۇزدىقتاردىڭ بارلىعىندا راديواكتيۆتى يادرولىق قالدىقتار شامادان تىس كوپ. قۇداي ساقتاسىن، ەگەر ول شارلار قۇلايتىن بولسا، ونىڭ زاردابى ءتىپتى اقىلعا سىيمايتىن دەڭگەيدە بولادى. ۇستىندەگى جەردىڭ سالماعى تومەن شوگىپ، توپىراق قۇلاعان جاعدايدا سونشاما ماسسا سۋدى قىسىممەن جەر بەتىنە شىعارىپ جىبەرەدى. ول - فيزيكانىڭ نەگىزگى زاڭدىلىعى. سۋ جەر بەتىنە شىقپاعان كۇننىڭ وزىندە جەراستى سۋ ارنالارى ارقىلى ۋلى تۇزدىقتار توڭىرەكتەگى شارۋالار مەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تۇتىنىپ وتىرعان تۇششى سۋ قورىن لاستايتىنى انىق. ەگەر سول لاستانعان سۋ جان-جاققا تارايتىن بولسا، وندا ورنى تولماس ەكولوگيالىق اپاتقا ۇرىندىق دەي بەرىڭىز. بولعان جارىلىستاردى ەسەپتەپ وتىرساق، 490 جارىلىستىڭ 421 ى جەر استىندا جارىلعان. ءاربىر جارىلىستان كەيىن جەر استىندا، جوعارىدا اتاپ وتكەندەي، الىپ شارلار قالىپ قويعان.

شار قابىرعالارىنىڭ ەڭ العاش جارىلىس بولعان ۋاقىتتا بەرىك بولعانى راس. يادرولىق جارىلىس كەزىندە ميلليونداعان گرادۋسپەن تۇز قاباتى كۇيىپ، وتە ۇلكەن قىسىممەن سىعىمدالۋدىڭ ناتيجەسىندە 50 جىلعا جارامدى ماتەريال پايدا بولدى. ءبىراق ول مەرزىم دە كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ءوتىپ كەتتى. ەندى بۇگىنگى كۇنى بارلىق شارلاردىڭ قابىرعالارى اينالاسىنداعى جەراستى سۋ قويمالارىنىڭ اسەرىنەن ىدىراعان. سىناق جۇرگىزۋگە بەلسەنە قاتىسقاندار، جارىلىس سالدارىن ەسەپتەگەن ماماندار تەك يادرولىق ءدۇمپۋدىڭ قۋاتىن ەسەپتەۋمەن عانا شەكتەلگەن. الايدا ولار قۋاتتى جارىلىس نەگىزىندە الىپ شارلار پايدا بولعانىمەن، جان-جاعىنداعى توپىراق قاباتى جارىقشاقتانىپ كەتەتىنىن ەسكەرمەگەن. بىزدەگى يادرولىق سىناق الاڭدارى بولعان جەردىڭ بارلىعىندا توپىراق قاباتى جارىقشاقتانىپ كەتكەن. توپىراق قاباتىنىڭ جارىقشاقتانۋى ءوز كەزەگىندە جەر استىنداعى باعالى مينەرالدار قورىن ەرىكسىز اۋاعا ىدىراتادى.

- تابىلدى قايساعالي ۇلى، ءسىزدىڭ سوزىڭىزدەن وسىنداي قاۋىپتى شارلاردىڭ جانە الىپ ويىقتاردىڭ بار ەكەنىن بىلدىك. ال ودان قالاي قۇتىلۋعا بولادى؟ قانداي دا ءبىر شەشىمدى جولدارى بار ما؟

- ازىرگە ول شارلاردان نەمەسە جاساندى ويىقتاردان تۇبەگەيلى قۇتىلۋدىڭ جولىن كورىپ تۇرعان جوقپىن. اتالمىش شارلاردىڭ ورنىن جابۋ ءۇشىن كوپ كولەمدە توپىراق قاجەت بولادى. ءبىراق ونداي توپىراق قورىن قايدان تابامىز؟ دەگەنمەن توپىراقتىڭ ورنىن قاراعاندىدا، ەكىباستۇزدا جاتقان جاعىلعان كومىردىڭ كۇلىمەن تولتىرۋعا بولادى. ءبىراق ونىڭ بارلىعى قىپ-قىزىل شىعىن ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون. ەگەر كومىر ءوندىرۋشى كومپانيالار قورشاعان ورتاعا تيگىزگەن زيانىنىڭ وتەمى رەتىندە ءوز قاراجاتىنا قوقىس ەسەبىندەگى كەرەكسىز كۇلدى پوليگوندارعا جەتكىزىپ بەرسە، وندا قانداي دا ءبىر ارەكەت جاساۋعا بولۋشى ەدى. ءبىراق بىزدە ونداي ادامي ارەكەتكە بارا قوياتىن اقىلدى كاسىپورىن يەلەرى جوق قوي...

«وتكەلدەن وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانى دا سىندىرماي» وتكىزۋ ءۇشىن تۇزىلگەن جەراستى شارلارىنىڭ جاي-كۇيىن قازىردەن باستاپ زەرتتەپ، جوندەۋ جۇمىستارىن قولعا الماساق، ونىڭ زاردابىنا كەتەتىن شىعىن ءتىپتى كوپ بولارى ءسوزسىز. استىمىزداعى «بومبا» قاشان جارىلادى ەكەن دەپ كۇتىپ وتىرماي، كەرىسىنشە، الدىن الۋ شارالارىن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىسپىز. ودان قورقاتىن ەشتەڭە جوق. دەر كەزىندە اپاتتىڭ الدىن الاتىن بولساق، ەرتەڭگى كۇنىمىزگە دەگەن قادامىمىز نىق ءارى سەنىمدى بولادى.

- عالىمدار تاراپىنان وسى ماسەلەنى بىرلەسىپ شەشەيىك، ورتاق مامىلەگە كەلىپ، بىرىگىپ زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەيىك دەگەن سەكىلدى ۇسىنىستار مەن جوبالار بار ما؟

- ءبىز وسى ماسەلەنى ەسكەرە وتىرىپ، ۇكىمەتكە ءوز جوبامىزدى ۇسىنعانبىز. ارينە، بۇل - ءبىز قالاساق بولدى بارلىعى بىردەن شەشىلە سالاتىن وڭاي شارۋا ەمەس. ونى جان-جاقتى سارالاۋعا ءبىرتالاي جىل كەرەك. شەشىم قابىلداماس بۇرىن قالىپتاسقان جاعدايعا تولىققاندى باعا بەرىپ، سودان كەيىن كەڭەسىپ وتىرىپ ىمىرالاسقانىمىز دۇرىس دەپ ويلايمىن. ازىرگە قولىمىزدان كەلگەن ەسەپتەۋلەردى شىعارىپ وتىرمىز. ءارى قاراي جاسايتىن ارەكەتتەردىڭ زياندى-زيانسىز تۇستارىن شامالاۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ۇكىمەت تە قال-قادەرىنشە قولداۋعا دايىن بولسا...

جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، 421 شاردىڭ كەيبىرەۋى قۇلاپ قالعان بولۋى مۇمكىن. ءبىراق ازىرگە ول تەك بولجام عانا. ءبىز ويلاعانداي، شارلاردىڭ كوپ بولىگى جارىلىس بولعاننان كەيىن جەر قىسىمىنىڭ اسەرىنەن قۇلاپ كەتسە، ەشقانداي قاۋىپ جوق. ال ەگەر شار ءوزىنىڭ ءپىشىمىن وسى ۋاقىتقا دەيىن ساقتاپ قالعان بولسا، وندا ولاردىڭ بارلىعى تۇزدىقتارعا تولىپ تۇر دەگەن ءسوز.

- جەراستى شارلارىنىڭ ىشىندەگى مەرزىمى جەتكەن سۋدى رادياسيالىق قالدىقتاردان اجىراتىپ الۋعا مۇمكىندىك بار ما؟ ونداي مۇمكىندىكتى وتاندىق عالىمدار جاساي الا ما؟

- ونى اجىراتۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار. «سۋدى تازارتۋدىڭ نانو تەحنولوگيالىق جولدارى» اتتى ۇكىمەت ۇيىمداستىرعان كورمەدە وسىنى ايتقان ەدىك. الايدا ول سوزىمىزگە قۇلاق اسا قويعان ەشكىم بولعان جوق. ءبىزدىڭ ويىمىز نانو تەحنولوگيالىق تۇتىكشەلەردەن جاسالعان مەمبرانالىق سۇزگى ارقىلى سۋدى رادياسيالىق قالدىقتاردان تازارتىپ سىرتقا شىعارۋ بولاتىن. ەگەر سولاي جاساي الساق، ۇلكەن ەكولوگيالىق اپاتتان قۇتىلار ەدىك. كوپتەگەن عالىم «ول سۋدىڭ قۇرامىندا ءتۇرلى حيميالىق ەلەمەنتتەر بولۋى مۇمكىن. ول اۋاعا جايىلسا دا قاۋىپتى» دەگەن پىكىردى العا تارتادى. ءبىراق بۇگىنگى عىلىمنىڭ جەتىستىگىنە سۇيەنسەك، نانوتۇتىكشەلەردەن جاسالعان مەمبرانالىق سۇزگى تەسىگىن تەك قانا سۋدىڭ مولەكۋلاسى وتەتىندەي ەتىپ جاساۋعا تولىق مۇمكىندىك بار. سوندا سۋ مولەكۋلاسى قانشا ميكرون بولسا، مەمبرانا تەسىگى دە سونشا بولادى.

سول ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، ءاربىر شاردىڭ ورنالاسقان ورنىن، كولەمىن انىقتاپ العاننان كەيىن، شاردى تەسىپ، ىشىنە قۇلتەمىر ءتۇسىرىپ، سۋدىڭ مولشەرىن ءبىلۋ كەرەك. سوندا ءبىز ناقتى دەرەكتەرمەن سويلەي الامىز.

- ءسىز ويلاعانداي، مەمبرانالىق سۇزگىلەردى جاساۋعا قازاق مەملەكەتىنىڭ ەكونوميكالىق مۇمكىندىگى جەتە مە؟

- نەگە جەتپەسىن، جەتەدى. ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق ءال-اۋقاتى بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا كوش ىلگەرى عوي. تۇتاس شاردى زالالسىزداندىرۋعا شاماسى جەتپەگەن كۇننىڭ وزىندە بىزدە رادياسيالىق قالدىقتى سۋدان اجىراتۋعا مۇمكىندىك بار عوي. ەسەسىنە، تازارتىلعان شارلار ارقىلى مەملەكەت قازىناسىنا قوماقتى پايدا تۇسىرۋگە بولادى. مىسالى، جەر استىندا تۇزىلگەن شارلاردىڭ ىشىندەگى سۋدى تازارتىپ بەرسەك، شەتەلدىك الىپ زاۋىتتارعا قالدىقتارىن ساقتاۋ ءۇشىن جالعا بەرۋگە بولادى. سول ارقىلى كومىلمەي قالعان جاساندى ويىقتاردىڭ ماسەلەسى دە شەشىلەر ەدى. ال شارلاردى قويما رەتىندە جالعا العان ادام تىكەلەي سول شارلاردىڭ جىمىپ قالماۋىنا مۇددەلى بولادى جانە شار قابىرعالارىن جوندەۋ جۇمىستارىن دا موينىنا الار ەدى. بۇل جۇمىستاردىڭ بارلىعى مەگا زاۋىتتار ءۇشىن ۇلكەن شىعىن بولا قويماس. سەبەبى ولاردىڭ جىل سايىن «جاسىلدارعا» تولەيتىن ايىپپۇل مولشەرى وتە قوماقتى.

ەگەر جەر استىنداعى شارلاردىڭ ورنالاسۋ تەرەڭدىگى 2 شاقىرىم بولسا، وندا ونىڭ ىشىندەگى سۋدىڭ تەمپەراتۋراسى 100 گرادۋس شاماسىندا بولادى. ال ودان جەر بەتىنە جاقىنىراق ورنالاسقان شار ىشىندەگى سۋ تەمپەراتۋراسى 100 گرادۋسقا جەتپەسە، وندا سۋ بۋلانا قويمايدى. كوپ جاعدايدا شاردىڭ ورنىنان قوزعالۋىنا سەبەپشى بولىپ وتىرعان - بۋلانۋ پروسەسى. سول سەبەپتى قايتكەن كۇندە دە سۋدى زياندى قالدىقتاردان اجىراتىپ العانىمىز ءتيىمدى. ورىس عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنسەك، جەر استىنداعى 421 شاردىڭ بارلىعىندا سۋ دەڭگەيى 70-75 پايىزعا كوتەرىلگەن. ەڭ ءارىسى ورىستاردىڭ گاز ساقتاۋ قويماسى رەتىندە پايدالانعان شارلارىنىڭ ءوزى ىستەن شىعىپ، سۋعا تولىپ كەتكەن.

ەگەر سۋ دەڭگەيى شار كۇمبەزىنە دەيىن جەتەتىن بولسا، تەرەڭدەي بەرەدى. شار تەرەڭدىگى ارتقان سايىن سىرتتان اسەر ەتەتىن قىسىم دا ارتا تۇسەدى. ناتيجەسىندە شار جارىلىپ كەتۋى مۇمكىن. ماسەلەن، ازعىرداعى تۇز قاباتىنىڭ قالىڭدىعى - 70 مەتر. ونداي قالىڭدىقتى قۇراۋ ءۇشىن تۇز ميللونداعان جىل بويى ديففۋزياعا ۇشىراۋى كەرەك. وسىنشا ۋاقىت تابيعي پروسەستەن وتكەن مينەرال قورىنان ايىرىلىپ قالاتىن بولساق، توپىراق قاباتى ەشتەڭەگە جارامسىز بولىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. ويتكەنى تۇز قاباتىندا جينالعان سۋدىڭ مەرزىمى جەتكەن.

جەر استىنداعى جاساندى قۋىس كەڭىستىككە جينالعان سۋدى رادياسيالىق قالدىقتان اجىراتۋ جۇمىسىنا ەلىمىزدەگى جوعارى بىلىكتى ماتەماتيكتەر، مەحانيكتەر، گەولوگتەر، راديوفيزيكتەر مەن يادرولىق فيزيكانىڭ ماماندارى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ىرگەلى عىلىمداردىڭ بارلىق وكىلدەرى قاتىسۋ كەرەك شىعار دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ولاردىڭ ىشىندە قانداي باكتەريالار تۇزىلگەنىن ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا المايدى.

- وزەكتى پىكىر ءبىلدىرىپ، ەركىن وي بولىسكەنىڭىز ءۇشىن العىس بىلدىرەمىز. اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

الاشقا ايتار داتىم...

قازاق دالاسىنىڭ ەلسىز ايماقتارىنىڭ دەنى كەڭەس وكىمەتىنىڭ نەگىزگى سىناق الاڭدارى بولعان. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە بالليستيكالىق زىمىرانداردى ۇشىرۋعا ارنالعان تەرەڭدىگى 50-100 م ارالىعىنداعى ديامەترى 5-10 م بولاتىن شاحتالار جاساعان. اسكەري كۇش ءوزىنىڭ قۇپياسىن جاسىرۋ ماقساتىندا سول شاحتالاردى كومۋسىز قالدىرىپ كەتكەن. اتا جاۋى امەريكانىڭ قولىنا قولاقپانداي ەتىپ بار قۇپياسىن ۇستاتا سالۋدى قالاماعان كەڭەستىكتەر قالعان زىمىراندارىن جەر استىنداعى شاحتالاردا جارىپ جىبەرگەن. ءدال قازىرگى كۇنى قاراۋسىز قالعان سونداي جۇزدەگەن شاحتانىڭ جاعدايى دا ءماز ەمەس.

ءبىزدىڭ اسكەريلەر وسىنداي اقپاراتتى عالىمداردىڭ قولىنا بەرۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىنىڭ اسكەري كۇشى كوپشىلىكتىڭ قالتاسىنان سالىققا تولەگەن قاراجات ەسەبىنەن نان جەپ وتىرىپ، كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇپياسىن نەگە قورعاۋى كەرەك؟ وتان، مەملەكەت، تىنىشتىق، بەيبىتشىلىك بارىمىزگە كەرەك. ءبىز دە وسى ەلدىڭ ازاماتىمىز. كەلەر ۇرپاقتىڭ الدىندا ءجۇزىمىز جارقىن، جانىمىز تىنىش بولۋى ءۇشىن بابامىزدان ميراس بولعان اتاجۇرتتى مۇراگەرلەرىمىزگە مەيلىنشە تازا كۇيىندە تاپسىرۋعا مىندەتتىمىز!

اۆتور: ۇلاعات حانزادا

«الاش ايناسى» گازەتى. 2013- جىل