جەر شارى ۇلكەن قاتەردىڭ الدىندا تۇر

 دۋبايدا كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قارسى ءىس-قيمىلعا ارنالعان كەزەكتى سامميت باستالدى.

ەكى اپتاعا جۋىق ۋاقىتقا سوزىلاتىن ىرگەلى جيىندا كوپتەگەن ماسەلە تالقىلانباق. بيىل شارتاراپتىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن كەلگەن ەل باسشىلارى 28 مارتە باس قوسىپ وتىر.

ءىس- شارا 30-قاراشا كۇنى باستالدى. ونىڭ تۇپكى ماقساتى-جاھاندىق جىلىنۋدى باسەڭدەتۋ ءھام توقتاتۋ ماسەلەلەرىن تالقىلاۋ. ءسامميتتىڭ COP، ياعني «Conference of the Parties» دەپ اتالۋى 1992-جىلى ب ۇ ۇ اياسىندا قابىلدانعان كليمات كەلىسىمىنە بايلانىستى.

COP28 جيىنى جاھاندىق تەمپەراتۋرانىڭ جىلىنۋىن 1,5 گرادۋستان اسىرماۋدى كوزدەيدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، 2015-جىلى پاريجدە 200 گە جۋىق مەملەكەت وسىنداي ۋاعدالاستىق جاساسقان- تۇعىن. ب ۇ ۇ-نىڭ كليماتتىڭ وزگەرۋى جونىندەگى ۇكىمەتارالىق پانەل (IPCC) ۇيىمىنا سۇيەنسەك، جاھاندىق جىلىنۋدى 1,5 گرادۋستان اسىرماۋ جەر شارى ءۇشىن دە، ادامزات ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى.

قازىرگى تاڭدا الەمنىڭ جىلىنۋى 1,1 نە 1,2 سەلسي گرادۋس دەڭگەيىندە تۇر. بۇل ونەركاسىپتىك ريەۆوليۋتسياعا دەيىنگى، ياعني ادامزات قازبا وتىندارىن جاپپاي قولدانعان كەزەڭنەن جوعارى. سوڭعى بولجامدارعا سۇيەنسەك، 2100 جىلعا قاراي جەر جارى 2,4-2,7 گرادۋسقا دەيىن ىسىنىپ كەتۋى ىقتيمال.

سامميت اياسىندا پاريج كەلىسىمىنە قول جەتكىزۋدەگى اتقارىلىپ جاتقان شارالار ورتاعا سالىنادى. سونداي- اق COP28 جيىنى تازا ەنەرگيا كوزدەرىنە كوشۋدىڭ بارىسىن تالقىلاماق. 2030-جىلعا دەيىن پارنيكتى گازدار شىعارىلىمىن ازايتۋدى دا ماقسات ەتەدى. بۇدان بولەك، باقۋاتتى مەملەكەتتەر بولگەن قاراجاتتى كەدەي ەلدەرگە بەرۋ بويىنشا جۇمىستى جان-جاقتى قاراستىرادى. تابيعات پەن ادامزاتقا كوڭىل بولە وتىرىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، قارجى، ازىق- تۇلىك جانە تابيعات ماسەلەلەرى دە نازارعا الىنادى.

سالتاناتتى جيىننىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا رەسمي تۇردە COP28 ءسامميتىنىڭ ءتوراعالىعىن قابىلداعان «Adnoc» كومپانياسىنىڭ باسشىسى سۇلتان ءال- جابەر، ب ۇ ۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريش ءسوز سويلەدى. جاھاندىق ۇيىمنىڭ باسشىسى بيىل ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ىستىق جىل ەكەنىنە توقتالدى. ونىڭ ايتۋىنشا، جەر- جاھان ناقتى كليماتتىڭ قۇلدىراۋىن باستان كەشىرىپ جاتىر.

ب ۇ ۇ باس حاتشىسى حالىقارالىق قوعامداستىقتى كليمات بويىنشا مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋعا شاقىردى. سونداي-اق بيىلعى اۋا رايى الەم كوشباسشىلارىن مازالاۋعا ءتيىس ەكەنىن اتاپ ءوتتى. ا. گۋتەرريشتىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. دۇنيەجۇزىلىك مەتەورولوگيالىق ۇيىم كەلتىرگەن دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 2023-جىلى جاھاندىق تەمپەراتۋرا رەكوردتىق دەڭگەيگە دەيىن ىسىنادى. ال ەل- نينو اعىنى اۋا رايى جۇيەسىنە بايلانىستى 2024-جىلى قالپىندا قالۋى مۇمكىن دەگەن قاۋىپ بار.

ا. گۋتەرريش تەڭىز دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاۋى مەن ونداعى تەمپەراتۋرا رەكوردتىق دەڭگەيگە جەتكەنىن اتاپ ءوتتى. سونىمەن قاتار انتاركتيداداعى مۇز جابىندارى كۇرت ازايىپ كەتكەنىنە ەكپىن بەردى.

«بيىل دۇنيەجۇزى ورتتەن، سۋ تاسقىنىنان جانە قاتتى تەمپەراتۋرادان زارداپ شەكتى. رەكوردتىق جاھاندىق جىلىنۋ الەم كوشباسشىلارىن مازالاۋعا ءتيىس. ءسويتىپ، ارەكەت ەتۋگە قۇلشىنا كىرىسۋى قاجەت»، دەدى انتونيۋ گۋتەرريش.

ساراپشىلار COP28 ءتوراعاسى سۇلتان ءال- جابەردىڭ جىگەرلى ءسوز سويلەگەنىنە نازار اۋدارىپ وتىر. مۇنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، ول-بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندەگى ءىرى مەملەكەتتىك مۇناي كومپانياسىنىڭ باسشىسى. سونداي- اق اتالعان ەل شارتاراپتاعى «قارا التىندى» كوپ وندىرەتىن ساناۋلى ەلدىڭ قاتارىنا كىرەدى.

ءوز سوزىندە ءال- جابەر عىلىمعا يەك ارتاتىنىن، 1,5 گرادۋس ماقساتى ادامزاتتىڭ تەمىرقازىعىنا اينالۋعا ءتيىس ەكەنىن جەتكىزدى. ونىڭ ايتۋىنشا، الەم ەلدەرى پارنيكتى گازدار شىعارىلىمىن كۇرت ازايتۋى كەرەك. جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا قۋاتىن ءۇش ەسەگە، ونىڭ تيىمدىلىگىن ەكى ەسەگە ارتتىرۋعا بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋگە ۋادە بەرۋى قاجەت.

مۇنىمەن قوسا، كەيبىر ءىرى مۇناي-گاز كومپانياسى 2030-جىلعا قاراي مەتان شىعارىلىمىن نولگە دەيىن تومەندەتۋگە ۋادە بەرمەك. بۇل-وتە ماڭىزدى ماسەلە. ويتكەنى مەتان كومىرقىشقىل گازىنا قاراعاندا اۋانى 28 ەسە جوعارى دەڭگەيدە ىسىتادى.

تاعى ءبىر نازار اۋدارارلىق ماسەلە مىناۋ. ءال-جابەر دامۋشى ەلدەرگە قولما-قول اقشا بەرۋگە قاتىستى پىكىر ءبىلدىردى. ونىڭ ايتۋىنشا، ب ا ءا جاھاندىق وڭتۇستىكتىڭ دامۋىنا قارجى ءبولىپ، جاھاندىق جىلىنۋعا ىقپال ەتەتىن ءوندىرىستى تەجەۋگە كۇش سالادى. بۇل ماقساتتا جۇزدەگەن ميلليارد دوللار قاراستىرىلماق. وسىلايشا، جيىننىڭ العاشقى كۇنىندە الەم كوشباسشىلارى دامۋشى مەملەكەتتەرگە كليماتتىڭ وزگەرۋىنەن كەلەتىن زارداپتارمەن كۇرەسۋگە قارجى بولۋگە كەلىستى.

COP28 ءدىڭ ەكىنشى كۇنى الەم كوشباسشىلارى تۇڭعىش رەت كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى ازىق-تۇلىك پەن اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتىستى ماسەلەلەردى شەشۋگە ۋاعدالاستى. ءسويتىپ، 130 دان اسا ەل ازىق- تۇلىك تۋرالى دەكلاراتسياعا قول قويدى. بۇل - وتە ماڭىزدى كەلىسىم. ويتكەنى ازىق- تۇلىك وندىرۋدەن شىعاتىن پارنيكتى گازدار جاھاندىق تەمپەراتۋراعا اسەر ەتەتىن زياندى شىعارىلىمنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىن قۇرايدى.

جيىندا سويلەگەن سوزدەرىندە كوشباسشىلار جەر شارى ۇلكەن قاتەردىڭ الدىندا تۇرعانىن، ەندى جاھاندىق جىلىنۋعا بەيجاي قاراۋعا بولمايتىنىنا نازار اۋداردى. بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى تاراپىنان ازىرلەنگەن «تۇراقتى اۋىل شارۋاشىلىعى، يكەمدى ازىق- تۇلىك جۇيەسى جانە كليماتتىق ءىس-قيمىل تۋرالى» دەكلاراتسيانى ساراپشىلار مەن قايىرىمدىلىق ۇيىمدارى جوعارى باعالاپ وتىر. دەگەنمەن مۇنداي كەلىسىمگە ەرتەرەك قول جەتكىزۋ كەرەك ەكەنىن العا تارتادى.

مامىلەگە كەلگەن مەملەكەتتەردە شارتاراپتىڭ 5,7 ميلليارد تۇرعىنى مەكەندەيدى. ال زياندى گازدار شىعارىلىمى 75 پايىزدى قۇرايدى. ەندىگى جەردە دەكلاراتسياعا قول قويعان ەلدەر پارنيكتى گازدار شىعارىلىمىن ازايتۋ جونىندەگى جۇمىس جوسپارى اياسىندا ازىق-تۇلىك ماسەلەسىنە دە نازار اۋدارۋعا ءتيىس. قۇجاتقا ا ق ش، قىتاي، ەۋروپالىق وداق جانە ۇلىبريتانيا سەكىلدى جان باسىنا شاققاندا ازىق-تۇلىكتەن بولىنەتىن پارنيكتىك گازدار شىعارىلىمى ەڭ كوپ ەلدەر قول قويدى.

«دەكلاراتسيا الەم ەلدەرىنە ساۋىن ايتىپ وتىر. جاھاندىق ازىق- تۇلىك جۇيەسىن تۇراقتىلىق پەن يكەمدىلىك باعىتىنا اۋىستىرۋ جولىندا جىلدام ارەكەت ەتكەندە عانا 1,5 گرادۋستىق ماقساتتى ساقتاي الامىز»، دەيدى ۇلىبريتانياداعى «World Resources Institute» زەرتتەۋ توبىنىڭ باسشىسى ەدۆارد دەۆي.

جالپى، قازىرگى تاڭدا ادامزات جاھاندىق جىلىنۋمەن كۇرەس جولىندا ەت پەن ءسۇت ونىمدەرىن از تۇتىنۋ قاجەت پە دەگەن ساۋال كۇن تارتىبىندە تۇر. زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، ەتكە قۇمار ءبىر ادامدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كۇنىنە 10,24 ك گ پارنيكتى گازدار بولىنەدى. ساراپشىلار ازىرگە دەكلاراتسيانىڭ ناقتى قالاي جۇمىس ىستەۋى مۇمكىن ەكەنىن ءدوپ باسىپ ايتا الماي وتىر. گەوساياسي جاعدايلاردىڭ تۇراقسىزدىعى، كوروناۆيرۋس پاندەمياسىنىڭ سالدارىنا بايلانىستى دۇنيەجۇزىندە ازىق- تۇلىك باعاسى كوتەرىلگەن. ەندەشە، مۇنداي جاعدايدا دۇكەن سورەسىندەگى تاۋاردىڭ قۇنى قالاي وزگەرەدى؟ بۇل جاعى تۇسىنىكسىز. الايدا ساراپشىلار، ەڭ باستىسى، سەڭ قوزعالعانىنا نازار اۋدارىپ وتىر.

سامميتتەگى تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە-دامىعان ەلدەر مەن مۇناي كومپانيالارى ەنەرگەتيكا سالاسىنا قاتىستى ۇلكەن ۋادە بەرىپ وتىر. سوعان سايكەس 100 گە جۋىق مەملەكەت 2030-جىلعا قاراي جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا پايدالانۋدى ءۇش ەسەگە ارتتىرادى. «قارا التىن» وندىرۋدەن كوشباسشى سانالاتىن ساۋد ارابياسىنىڭ «Aramco» كورپوراتسياسى باستاعان 50 كومپانيا 2050-جىلعا قاراي زياندى گازدار شىعارىلىمىن مۇلدەم توقتاتۋعا مىندەتتەمە الدى.

دەگەنمەن بۇل كەلىسىمگە كۇمانمەن قارايتىندار بار. ويتكەنى مۇناي ءوندىرۋشى كومپانيالار ءوندىرىس كەزىندەگى شىعارىلىمدى عانا ازايتادى. قازبا وتىنداردى تۇتىنۋ كەزىندە بولىنەتىن زياندى گازدارعا قاتىستى ەمەس. سول سەبەپتى ساراپشىلار جاھاندىق جىلىنۋعا اسا ىقپال ەتپەيتىنىن العا تارتادى. ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋ ءۇشىن پارنيكتى گازدى كوپ بولەتىن ءوندىرىستىڭ ءبارىن توقتاتۋ قاجەت دەپ سانايدى.

ىرگەلى ءىس-شارانىڭ ەكىنشى كۇنىندە دە الەم كوشباسشىلارى ءسوز سويلەدى. بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى پرەزيدەنتى مۇحاممەد بەن زايد ءال ناحايان قاتىسۋشىلارعا ۇندەۋ جاريالاپ، جاھاندىق جىلىنۋمەن كۇرەسۋ جولىندا ءوز ەلى 30 ميلليارد دوللار قاراجات بولەتىنىن مالىمدەدى.

ۇلى بريتانيا كورولى چارلز III تە ءسامميتتىڭ قۇرمەتتى قوناقتارى قاتارىنان تابىلدى. مونارح ءوز سوزىندە جەر ادامزاتقا ەمەس، ادامزات جەرگە تيەسىلى ەكەنىنە ەكپىن بەردى. سونداي-اق كليماتتىڭ وزگەرۋى شالعايداعى قاۋىپ ەمەس، جار استىندا تۇرعانىنا توقتالدى. ونىڭ ايتۋىنشا، تابيعي اپاتتار كوپتەگەن ارالعا زيانىن تيگىزىپ، ءۇندىستاندا، بانگلادەش پەن پاكىستاندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان سۋ تاسقىنى ءجۇرىپ جاتىر.

سونىمەن قاتار جيىندا ءۇندىستاننىڭ پرەمەر-ءمينيسترى نارەندرا مودي، ەۋروپالىق كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى ۋرسۋلا فون دەر لەيەن جانە تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايپ ەردوعان سەكىلدى كوپتەگەن ساياسي قايراتكەر ءسوز سويلەدى.

اباي اسانكەلدى ۇلى

egemen.kz