جەمقورلار ءتىزىمى، اكتيۆتەردى قايتارۋ، زاڭسىز كۋالىكتەر - اسحات جۇماعاليمەن سۇحبات

استانا. KAZINFORM - قازىر قوعام قايتارىلعان اكتيۆتەردى ءتيىمدى يگەرۋ، جەمقورلىق ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتۋ، الەۋمەتتىك نىسانداردىڭ قۇرىلىسى ماسەلەلەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىر. وسى ورايدا، ق ر سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگىنىڭ ءتوراعاسى اسحات جۇماعالي Kazinform تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا جەمقورلىققا ىقپال ەتەتىن جۇيەلى سەبەپتەر مەن سالادا ءتيىمدى ستاندارتتاردى ەنگىزۋ جايىن ايتتى.

- اسحات جۇماعالي ۇلى، جەمقورلىق دەرتى - ەلىمىزدە وتە وزەكتى ماسەلە. مەملەكەت باسشىسى سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس سالاسىندا ناقتى تاپسىرمالاردى جۇكتەگەن ەدى. وسى ورايدا، اگەنتتىكتىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىس باعىتى جايىندا تۇسىنىك بەرسەڭىز...

- جەمقورلىق - ادىلەتتى قوعام نەگىزىن بۇزاتىن ىندەت. سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس- قيمىل اگەنتتىگى جەمقورلىققا ىقپال ەتەتىن جۇيەلى سەبەپتەر مەن جاعدايلاردى جويۋ بويىنشا كەشەندى شارالاردى جۇزەگە اسىرىپ جاتىر. جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر اراسىنداعى، اسىرەسە، حالىقتىڭ ءال- اۋقاتىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن سالالاردا جەمقورلىقتى انىقتاۋ جانە ونىڭ جولىن كەسۋ بويىنشا ءپرينتسيپتى كوزقاراس ۇستانىلادى. سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ساياسات ءۇش نەگىزگى باعىتتا جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. ولار - قوعامدىق سانانى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ، جەمقورلىقتىڭ العىشارتتارىن جۇيەلى تۇردە جويۋ جانە جەمقورلىق ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ بۇلتارتپاستىعىن قامتاماسىز ەتۋ. وسى قاعيدا بويىنشا 2026 -جىلعا دەيىنگى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ساياسات تۇجىرىمداماسى ازىرلەندى. ستراتەگيالىق قۇجات جەمقورلىق العىشارتتارىن جويۋ، قوعامدا جەمقورلىققا قارسى مىقتى يممۋنيتەت قالىپتاستىرۋ جانە بارلىق باعىتتا ىمىراسىز كۇرەسۋ بويىنشا كەشەندى ءارى تۇبەگەيلى جۇمىسقا باعىتتالعان. مۇندا ازاماتتارىمىزدىڭ پىكىرىمەن قاتار، وزىق شەتەلدىك تاجىريبە، حالىقارالىق ستاندارتتار مەن ءوز تاجىريبەمىز ەسكەرىلدى. ەڭ وزەكتى جاڭاشىلدىقتاردىڭ ءبىرى - نەگىزسىز بايىعانى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى ەنگىزۋ.

شىعىنداردىڭ تابىستان اسۋى قارجى سالاسىندا تەكسەرۋ نەمەسە تەرگەۋ باستاۋعا بەلگى بولادى. بۇل «follow the money»، ياعني «اقشانى قاداعالاۋ» قاعيداتىمەن تىعىز بايلانىستى. سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ساياسات تۇجىرىمداماسىنا سايكەس، اگەنتتىك پاراساتتىلىققا نەمەسە جەمقورلىققا بەرىكتىكتى تەكسەرۋ «Integrity check» تەتىكتەرىن ازىرلەدى. ەڭ الدىمەن، حالىقارالىق تاجىريبەنى مۇقيات زەردەلەدىك. مۇنداي تەستىلەۋ ا ق ش، ۇلى بريتانيا، اۋستراليا، رۋمىنيا، گرۋزيا، مولدوۆادا قۇقىق قورعاۋ سالاسىندا جەكە قۇرام اراسىنداعى زاڭ بۇزۋدى الدىن الۋ شاراسى رەتىندە قولدانىلادى.

اتالعان ينستيتۋتتى ەنگىزۋ ناتيجەسىندە مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ ساپالى قۇرامى جاقسارىپ، ازاماتتاردىڭ سەنىمى ارتا تۇسەدى. سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىستارىنىڭ جاسالۋىنا جانە مەملەكەتكە كەلتىرىلگەن زالال تۇرىندەگى زارداپتارعا جول بەرمەۋ ماڭىزدى ەكەنىن ەرەكشە اتاپ وتەمىن. سوندىقتان، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەتتە نەگىزگى ءرول جەمقورلىقتىڭ الدىن الۋعا بەرىلگەن. ەلىمىزدىڭ ءاربىر وڭىرىندە اكىمشىلىك كەدەرگىلەرى مەن اشىقتىعى جوق پروتسەستەرى بار الەۋمەتتىك سالالار ايقىندالىپ، سىبايلاس جەمقورلىق تاۋەكەلدەرىنىڭ كارتاسىنا بىرىكتىرىلگەن. مۇندا ءبىز نەگىزگى الدىن الۋ قۇرالدارىن - سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى مونيتورينگ پەن جەمقورلىق تاۋەكەلدەرىن تالداۋدى پايدالانامىز. ماسەلەن، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى جەمقورلىق تاۋەكەلدەرىنە سىرتقى تالداۋ جۇرگىزىلدى. اگەنتتىك تەك 2023 -جىلى جانە بيىلدىڭ 1-توقسانىندا ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا 206 قىلمىستىق ءىس تىركەدى.

ولار بويىنشا كەلتىرىلگەن زالال 14 ميلليارد تەڭگەدەن استى. جىمقىرۋدىڭ ەڭ كوپ سوماسى جەتىسۋ (5,3 ميلليارد تەڭگە)، تۇركىستان (4,4 ميلليارد تەڭگە)، قىزىلوردا (1,2 ميلليارد تەڭگە)، الماتى (1,1 ميلليارد تەڭگە)، اقتوبە (437 ميلليون تەڭگە) وبلىستارى مەن الماتى قالاسىندا (457 ميلليون تەڭگە) انىقتالدى. قىلمىس جاساعانى ءۇشىن 267 ادام اشكەرەلەندى، ونىڭ ىشىندە 118 ادام سوتتالىپ، ءتۇرلى جازاعا تارتىلدى.

بيۋدجەت قاراجاتىن جىمقىرۋدىڭ كوپتەگەن فاكتىسى بيۋدجەتتىك وتىنىمدەردى قالىپتاستىرۋ پروتسەستەرىن اۆتوماتتاندىرۋدىڭ، الدىن الۋ تەتىكتەرىنىڭ جانە بۋحالتەرلىك ەسەپتىڭ اقپاراتتىق جۇيەلەرى مەن مەملەكەتتىك دەرەكتەر بازاسىنىڭ ينتەگراتسيالىق بايلانىستارىنىڭ بولماۋىنان ورىن العان. قازىردىڭ وزىندە بيۋدجەتتى جوسپارلاۋ ءراسىمىن سيفرلاندىرۋ جانە ءبىلىم بەرۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ بيومەتريا بويىنشا كەلىپ-كەتۋلەرىن تىركەۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ ءۇشىن قۇقىقتىق جاعدايلار جاسالدى. بۇل قارجاتقا سۇرانىستى اسىرا باعالاۋ تاۋەكەلدەرىن بولدىرمايدى.

«ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ دەرەكتەر بازاسىن» جاڭعىرتۋ اياسىندا مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، دەنساۋلىق ساقتاۋ (medinfo.kz) جانە ەڭبەك (enbek.kz) مينيسترلىكتەرىنىڭ دەرەكقورلارىمەن ينتەگراتسيا جاسالىپ، ءار مۇعالىمگە قاتىستى قۇجاتتار سيفرلاندىرىلدى. 2023 -جىلدىڭ 4-توقسانىندا اگەنتتىكتىڭ باستاماسىمەن ەلىمىزدىڭ ءۇش وڭىرىندە (پاۆلودار، اقمولا جانە تۇركىستان وبلىستارى) قولدانىستاعى بۋحالتەرلىك جۇيەلەر بازاسىندا سيفرلىق شەشىمدەردى ەنگىزۋ بويىنشا قاناتقاقتى جوبا ىسكە قوسىلدى. جالپى، جوبا ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتتى، ال جاڭا سيفرلىق شەشىمدەر كەڭ اۋقىمدى پايدالانۋعا دايىن. تۇجىرىمدامانى ودان ءارى ىسكە اسىرۋ تۇرعىسىندا پارا بەرۋ ۋادەسى مەن ۇسىنىسىن كريميناليزاتسيالاۋ، زاڭدى تۇلعالاردىڭ جەمقورلىق ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتۋ، سىبايلاس جەمقورلاردىڭ جاريا ءتىزىلىمىن ەنگىزۋ بويىنشا زاڭنامالىق شارالار توپتاماسى ازىرلەندى.

- جەمقورلىق مەملەكەتكە زور زالال كەلتىرەتىنى انىق. كەيىنگى جىلدارى مۇلىك تۇرىندەگى اكتيۆتەر مەن قاراجاتتى مەملەكەتكە قايتارۋ قانشالىقتى قامتاماسىز ەتىلدى؟

- 2022 -جىلدان بەرى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەت مەملەكەتكە جانە كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور سۋبەكتىلەرىنە 1,03 تريلليون تەڭگەدەن استام سوماعا مۇلىك اكتيۆتەرى مەن اقشالاي قاراجاتتىڭ قايتارىلۋىن قامتاماسىز ەتتى. بۇل جۇمىستىڭ ناتيجەلەرى ءبىرقاتار جوعارى لاۋازىمدى ادامدارعا، وليگوپوليا سۋبەكتىلەرىنە جانە باسقا دا شەنەۋنىكتەرگە قاتىستى قىلمىستىق ىستەردى تەرگەپ- تەكسەرۋمەن قورىتىندىلاندى. مىسالى، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەتتىڭ اياقتاعان قىلمىستىق ىستەرى بويىنشا «و ك م «وپەراتورى» ج ش س بويىنشا قوستاناي جانە قاراعاندى وبلىستارىندا ورنالاسقان، جالپى قۇنى 20 ميلليارد تەڭگەگە جۋىق 2 زاۋىت مەملەكەت مەنشىگىنە بەرىلدى. تاعى ءبىر مىسال رەتىندە قوستاناي وبلىسىنداعى نيكەل مەن كوبالتتىڭ ءىرى قورلارى بار بىرەگەي «شيەۆچەنكوۆسكوە» كەن ورنىنىڭ ۇلەستەس تۇلعالارىنا زاڭسىز بەرۋ تۇرىندە اۋىر زارداپتارعا اكەپ سوققان لاۋازىمدىق وكىلەتتىكتەرىن تەرىس پايدالانعانى ءۇشىن سوتتالعان يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ مينيسترلىگىنىڭ بۇرىنعى ۆيتسە- ءمينيسترى توقتابايەۆتىڭ ءىسى بولدى.

سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەت قابىلداعان شارالارعا ساي، سوتقا دەيىنگى تەرگەۋ ساتىسىنىڭ وزىندە قۇنى 5,6 تريلليون تەڭگەدەن اساتىن پايدالى قازبالار قورى بار كەن ورنى مەملەكەتكە بەرىلدى.

مەملەكەتكە قايتارىلعان اكتيۆتەردىڭ ەداۋىر بولىگى قايرات ساتىبالدى ۇلىنا قاتىستى قىلمىستىق ىستەرگە تيەسىلى. ماسەلەن، بيىلدىڭ العاشقى ەكى ايىندا عانا ول بيۋدجەتكە 185 ميلليون ا ق ش دوللارىن قايتاردى. بۇل رەتتە، 82,6 ميلليارد تەڭگەدەن اسادى.

نەبارى ەكى جىلدىڭ ىشىندە ول سوماسى 732,8 ميلليارد تەڭگەدەن اساتىن اكتيۆتەردى قايتاردى. نەگىزگى بولىگى - اقشالاي قاراجات، ونىڭ ىشىندە 661 ميلليون ا ق ش دوللارى شەتەلدەن جانە 70 ميلليون ا ق ش دوللارى قازاقستاندىق شوتتاردان. بۇلاردىڭ بارلىعى تىكەلەي بيۋدجەتكە ءتۇستى. ول قايتارعان اكتيۆتەردىڭ قالعان بولىگىن اكىمشىلىك عيماراتتار، قىمبات باعالى ۇيلەر، پاتەرلەر، اۆتوكولىكتەر، كوممەرتسيالىق ءۇي- جايلار، زەرگەرلىك بۇيىمدار، اكتسيالار مەن كومپانيالارداعى ۇلەستەر، تەمىرجول تەلىمدەرى جانە باسقا نىساندار قۇرادى.

ءبىز قايتاراتىن بارلىق مۇلىك پەن اقشا تەك مەملەكەتتىڭ پايداسىنا تۇسەدى. ءتيىستى راستايتىن قۇجاتتار بار. پرەزيدەنت جەمقورلىقتان الىنعان قاراجاتتى مەكتەپ قۇرىلىسىنا جىبەرۋ تۋرالى تاپسىرما بەردى. وسى باعىتتا سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەت قارجى مينيسترلىگىمەن جانە باسقا دا مۇددەلى ورگاندارمەن بىرلەسىپ، بيۋدجەت كودەكسىنە ءتيىستى تۇزەتۋلەر ازىرلەپ، ەنگىزدى. ناتيجەسىندە، ءبىلىم بەرۋ ينفراقۇرىلىمىن قولداۋدىڭ ارنايى قورى قۇرىلدى، وندا قازىر مەكتەپتەردى سالۋعا ءارى جوندەۋگە پايدالانىلاتىن شامامەن 153 ميلليارد تەڭگە بار. قور قاراجاتىنان 43 مەكتەپ سالىنىپ، پايدالانۋعا بەرىلدى، 19 مەكتەپتىڭ قۇرلىسىاياقتالۋ ساتىسىندا، 2025 -جىلعا تاعى 20 مەكتەپ جوسپارلانعان.

- ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىككە قولداۋ كورسەتۋ بويىنشا ءبىرقاتار تاپسىرمالار بەرگەن بولاتىن. ەلىمىزدەگى كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا جانە بيزنەس قاۋىمداستىقتىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋدا اگەنتتىكتىڭ ءرولى قانداي؟

- پرەزيدەنتتىڭ بيزنەستى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ زاڭسىز ارالاسۋىنان قورعاۋ جونىندەگى تاپسىرماسىنا ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى. بيزنەس تەك تەكسەرۋلەر مەن مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ اكىمشىلىك قىسىمىنان عانا زارداپ شەكپەيدى. بيزنەس جىلۋعا، جەر تەلىمىنە، ەلەكتر ەنەرگياسىنا، جەڭىلدەتىلگەن مەملەكەتتىك قارجىلاندىرۋعا اشىق جانە ءادىل قول جەتكىزۋدى قاجەت ەتەدى. وسى تۇيتكىلدەردىڭ باسىم بولىگى جەمقورلىق فاكتىلەرىمەن بايلانىستى. بۇل ءوز كەزەگىندە سەبەپتەرىمەن ەمەس، سالدارىمەن كۇرەسۋ دەگەندى بىلدىرەدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋ ماقساتىندا 2023 -جىلعى 23-قاڭتاردان باستاپ اگەنتتىك «بيزنەسكە جول» جوباسىن ىسكە اسىرىپ كەلەدى. جوبا اياسىندا اكىمشىلىك كەدەرگىلەر مەن قۇجاتتاردى رەسىمدەۋ كەزىندە اۋرە- سارساڭعا تاپ بولعان كاسىپكەرلەرگە كۇن سايىن كومەك كورسەتۋدەمىز، وسىعان قاتىستى جەمقورلىق تاۋەكەلدەرىن جويىپ جاتىرمىز. بۇل تۇرعىدا تۇراقتى تۇردە بىلىكتى زاڭگەرلەردى شتاتتا قامتي المايتىن شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە ەكپىن قويىلعان.

ءاربىر انىقتالعان ماسەلە بويىنشا تۇپكىلىكتى شەشىمىن تاپقانعا دەيىن تولىق سۇيەمەلدەيمىز. قازىر كەز كەلگەن كاسىپكەر ءاربىر اۋماقتىق دەپارتامەنت جانىندا جانە اگەنتتىكتىڭ وزىندە اشىلعان انتيكور- ورتالىقتارىنا جۇگىنە الادى. بۇل رەتتە، 618 پروبلەمالى كەيس شەشىلدى، 30000 عا جۋىق كاسىپكەرگە كومەك كورسەتىلدى، 1300 كەزدەسۋ وتكىزىلىپ، وعان 17 مىڭ كاسىپكەر قاتىستى، 34 جۇيەلىك پروبلەما جويىلدى.

مىسالى، بۇرىن مەملەكەتىمىز بويىنشا اكىمدىكتەر ازاماتتار مەن بيزنەستىڭ وتىنىشتەرىن جەر كوميسسيالارىنا جىبەرىپ، جەردى جالعا الۋدى ۇزارتۋدى جاساندى تۇردە كەشىكتىرىپ وتىرعان. 2020-2022 -جىلدارى ولاردىڭ سانى 15 مىڭعا جۋىق بولدى. زاڭدا مۇنداي ءراسىم كوزدەلمەگەن، ال جەر كوميسسيالارىنىڭ ءتيىستى وكىلەتتىلىكتەرى جوق. ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز بويىنشا مۇنداي تاجىريبە توقتاتىلدى. قاراپايىم كاسىپكەر ءۇشىن راسىمدەردى جەڭىلدەتۋ، بيزنەستى جۇرگىزۋدىڭ تەڭ جانە ءادىل شارتتارىنىڭ بولۋى ماڭىزدى.

- سىبايلاس جەمقورلىق ارەكەتتەرى قوعامنىڭ ءاربىر سالاسىندا تامىرىن جايعان. قوعام بەلسەندىلەرى مەن جۇرتشىلىق وسىنداي ىندەتپەن كۇرەسكە قانشالىقتى بەلسەندى ارالاسىپ ءجۇر؟ حالىقتىڭ جەمقورلىققا قارسى ءىس- قيمىلعا قوسقان ۇلەسى بويىنشا ناقتى مىسالدار كەلتىرە الاسىز با؟

- بۇعان دەيىنگى تاجىريبە كورسەتكەندەي، قىلمىسكەرلەردى جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ جانە جازالاۋ ءتاسىلى ارقىلى جەمقورلىققا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋدىڭ ءداستۇرلى ادىستەرى ازدىق ەتەدى. ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق سانا دەڭگەيىن ارتتىرۋ بويىنشا ساپالى الدىن الۋ جۇمىستارى قاجەت.

بۇل رەتتە، بىلتىر تامىز ايىندا اگەنتتىك «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ۆولونتەرلىك» جوباسىن ىسكە قوستى. جوبا اياسىندا ازاماتتار بيۋدجەت قاراجاتىن جۇمساۋ تيىمدىلىگىنە جانە وڭىرلەردىڭ پروبلەمالارىنا مونيتورينگ جۇرگىزەدى، جەمقورلىققا قارسى ءىس-شارالاردى ۇيىمداستىرۋ مەن وسى تاقىرىپتاعى الەۋمەتتىك روليكتەردى ازىرلەۋگە اتسالىسادى. قازىرگى كەزدە ەرىكتىلەر قاتارىنا 2,5 مىڭنان استام ادام قوسىلدى. ولاردىڭ اتقارعان جۇمىسىنىڭ ارقاسىندا 3 ميلليارد تەڭگەدەن استام سوماعا مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ باعاسىنىڭ نەگىزسىز ارتۋىنا جول بەرىلمەدى. مىسالى، «وركەن» شىعىس قازاقستان وڭىرلىك عىلىمي- ادىستەمەلىك ءبىلىم بەرۋ ورتالىعى 2024 -جىلعا ينتەرنەتكە قول جەتكىزۋ قىزمەتىن 303 ميلليون تەڭگە سوماسىنا ساتىپ الۋ بويىنشا كونكۋرس جاريالادى. بۇل قىزمەت باسقا تاپسىرىس بەرۋشىلەردە 3-5 ميلليون تەڭگە شەگىندە بەكىتىلگەن. قابىلدانعان شارالار ناتيجەسىندە 300 ميلليون تەڭگە ۇنەمدەلدى.

سونىمەن قاتار، ماڭعىستاۋ وبلىسى ەنەرگەتيكا جانە ت ك ش باسقارماسىنىڭ «كاسپي جىلۋ، سۋ ارناسى» م ك ك بيۋدجەتكە 200 ميلليون تەڭگەگە جۋىق قوماقتى سومانى قايتاردى. ناقتىراق ايتقاندا، 2023 -جىلعا ارنالعان ساتىپ الۋ جوسپارىندا 247,7 ميلليون تەڭگە سوماسىنا «ءۇش تىزبەكتى ستانسيانىڭ» بىرەۋىن ساتىپ الۋ جوسپارلانعان بولاتىن، ال تاۋاردىڭ بىرەۋىنە نارىقتىق باعاسى 45-50 ميلليون قۇرايدى. جۇرگىزىلگەن جۇمىستىڭ ناتيجەسىندە ونىڭ قۇنى 49,6 ميلليون تەڭگەگە دەيىن تومەندەتىلدى.

بۇدان بولەك، اقتوبە وبلىسىنىڭ ەرىكتىلەرى قالدىقتاردى شىعارۋعا بايلانىستى تاريفتەردى نەگىزسىز كوتەرۋ فاكتىسىن انىقتادى. ماسەلەن، حالىق ءۇشىن تۇرمىستىق قالدىقتاردى جيناۋ مەن سۇرىپتاۋ تاريفتەرى بىلتىردىڭ تامىز ايىنىڭ سوڭىنان باستاپ ۇلعايدى، ءبىراق حالىققا قايتا ەسەپتەۋ 2023 -جىلدىڭ شىلدەسىنەن باستاپ زاڭسىز جۇرگىزىلگەنى بەلگىلى بولدى. وسى ماسەلە بويىنشا اۋماقتىق دەپارتامەنت اكىمدىككە ۇسىنىسحات جولدادى. ناتيجەسىندە، 42 ميلليون تەڭگەدەن استام سوماعا 170 مىڭداي ابونەنت تولەمى قايتا ەسەپتەلدى.

بارلىق وڭىردە ەرىكتىلەر تۇرعىن ۇيلەردى، بالالار ويىن الاڭدارىن، اۆتوكولىك جولدارىن، ستۋدەنتتىك جاتاقحانالاردى، ت ك ش وبەكتىلەرىن اباتتاندىرۋ ساپاسىنا مونيتورينگ جاسايدى، سونىڭ ناتيجەسىمەن مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۇيىمدار زاڭ بۇزۋ دەرەكتەرىنە قاتىستى كەمشىلىكتەردى جويىپ جاتىر.

الماتى وبلىسىندا ەرىكتىلەردىڭ جەمقورلىققا قارسى موبيلدى توپپەن بىرگە ادامدار كوپ شوعىرلاناتىن ورىندارعا بارۋ تاجىريبەسى ەنگىزىلدى. ولار قازپوشتا پۋنكتتەرى، اكىمدىكتەر، ح ق ك و-لار، مەكتەپتەر، بازارلار مەن ءىرى ساۋدا ورتالىقتارىندا حالىقپەن كەزدەسىپ تۇرادى. ءموبيلدى توپ جالپى 30 ەلدى مەكەندى ارالاپ، 570 تەن استام سۇراعى بار 1250 گە جۋىق ادامدى قابىلدادى. ءوز كەزەگىندە، سۇراقتاردىڭ تەڭ جارتىسى بىردەن شەشىمىن تاپتى. سونىمەن قاتار، ءوتىنىش بىلدىرۋشىلەر تەگىن قۇقىقتىق كەڭەس الدى. ايماقتارداعى كورپوراتيۆتىك ۆولونتەرلىك اياسىندا 186 بيزنەس سۋبەكتىسى وسى جوبانى قولداپ، ءوز وبەكتىلەرى مەن ونىمدەرىنە جەمقورلىققا قارسى مالىمەتتى ورنالاستىردى. اتالعان ناتيجەلەر جوبانىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتەدى. سول سەبەپتى، ازاماتتاردى جەمقورلىققا قارسى ۆولونتەرلىكتى ودان ءارى دامىتۋعا ۇلەس قوسۋعا شاقىرامىز. ويتكەنى جەمقورلىقپەن ىمىراسىز كۇرەستە كوبى قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ بەلسەندى بولۋىنا بايلانىستى.

- بىلتىر كۇزدە مەملەكەت باسشىسىنا جەمقورلىق تاۋەكەلدەرى كارتاسىنا ەنگەن، قۇرىلىسى ۇزاققا سوزىلعان 150 دەن استام نىساننىڭ جاعدايى تۋرالى بايانداعان بولاتىنسىز. قازىر سول وبەكتىلەردىڭ قۇرىلىسى قاي دەڭگەيدە؟

- سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەت وڭىرلەردە جەمقورلىق تاۋەكەلدەرىنىڭ كارتالارىن ىسكە اسىرۋ اياسىندا قۇرىلىسى تىم كەشىكتىرىلگەن 156 الەۋمەتتىك نىساندى باقىلاۋعا الدى. اۋماقتىق دەپارتامەنتتەرىمىز جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارمەن بىرلەسىپ زاڭ بۇزۋعا جول بەرمەۋ جانە نىسانداردىڭ قۇرىلىسىن اياقتاۋ بويىنشا شارالار جوسپارلارىن ازىرلەدى. جىمقىرۋعا جول بەرمەۋ ماقساتىندا كەشەندى الدىن الۋ شارالارى قولدانىلادى. اتاپ ايتقاندا، مونيتورينگ، اقپاراتتىق حاتتار، كوميسسيا وتىرىستارى جانە ت. ب. قاجەت بولعان جاعدايدا، اۋديتورلىق تەكسەرۋلەر تاعايىندالىپ، ولاردىڭ نەگىزىندە ءتيىستى پروتسەستىك شەشىم قابىلدانادى.

پروبلەمالى وبەكتىلەردى سالۋ ماسەلەلەرى جەرگىلىكتى اكىمدەر جانىنداعى جەمقورلىققا قارسى ءىس- قيمىل ماسەلەلەرى جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيالاردىڭ وتىرىستارىنا شىعارىلادى، سونداي- اق قوعامدىق كەڭەستەردە قارالادى.

«سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ۆولونتەرلىك» جوباسى شەڭبەرىندە وسى وبەكتىلەردىڭ قۇرىلىس بارىسىنا قوعامدىق مونيتورينگتەر جۇرگىزىلەدى.

جۇرگىزىلگەن جۇمىستىڭ ناتيجەسى بويىنشا 38 نىساننىڭ قۇرىلىسى اياقتالدى. ولاردىڭ ىشىندە سۋمەن جابدىقتاۋ نىساندارى، دەنە شىنىقتىرۋ- ساۋىقتىرۋ كەشەندەرى، مەكتەپتەر، مەديتسينالىق وبەكتىلەر، تۇرعىن ۇيلەر، سپورت زالى، كوپىردى، جولداردى جانە كوشەلەردى جوندەۋ، قازاندىقتار مەن بوگەتتىك گيدروتوراپتى قايتا جاڭارتۋ جانە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنا ارنالعان ينجەنەرلىك- كوممۋنيكاتسيالىق ينفراقۇرىلىم بار.

اتاپ ايتقاندا، پاۆلودار قالاسىنداعى اۆياقالاشىق شاعىن اۋدانىنداعى ەكى تۇرعىن ءۇي بار، ولاردىڭ قۇرىلىسىنا بيۋدجەتتەن شامامەن 755 ميلليون تەڭگە بولىنگەن. بۇل نىساندار ءبىر جىل ىشىندە سالىنۋى كەرەك ەدى. الايدا ولاردىڭ قۇرىلىسى 5 جىلعا سوزىلدى. مۇنىڭ سەبەبى – ج س ق-داعى كەمشىلىكتەر جانە جەر جۇمىستارىنداعى ىرگەتاس قۇرىلىسى ەسەبىندەگى قاتەلىكتەر. بيىلدىڭ اقپان ايىنىڭ سوڭىندا بۇل نىساندار پايدالانۋعا بەرىلدى.

وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، ءالى دە جەكەلەگەن ايماقتاردىڭ مەكتەپتەرىندە وقۋشى ورىندارى جەتىسپەيدى، بالالار لىق تولى سىنىپتاردا وقيدى. اتقارىلعان جۇمىس ناتيجەلەرى بويىنشا استانا قالاسىندا، اقتوبە، باتىس قازاقستان، قىزىلوردا جانە تۇركىستان وبلىستارىندا 9 مەكتەپتىڭ قۇرىلىسى اياقتالدى. مىسالى، قىزىلوردا وبلىسى جاڭاقورعان اۋدانىنىڭ كەنتىندە 300 ورىندىق مەكتەپ كەلىسىمشارتتىق مىندەتتەمەلەردىڭ ورىندالماۋىنا بايلانىستى 2 جىلدان استام ۋاقىت بويى سالىنىپ كەلگەن. وسى ۋاقىت ىشىندە بۇل اۋىلدىڭ تۇرعىندارى بالالاردى كورشى اۋداندارعا وقۋعا اپارۋعا ءماجبۇر بولدى.

سونىمەن قاتار، پاۆلودار، شىعىس قازاقستان، قوستاناي، باتىس قازاقستان جانە جامبىل وبلىستارىنىڭ 14 ەلدى مەكەنىندە سۋ قۇبىرلارىنىڭ قۇرىلىسى اياقتالدى. ولاردىڭ قۇرىلىسى ءبىر جىلدان ءۇش جىلعا دەيىن سوزىلعان. سونداي-اق، 6 سپورت كەشەنىنىڭ قۇرىلىسىن اياقتاۋدى قامتاماسىز ەتتىك. 2 جىلدان استام ۋاقىت بويى ش ق و ۇلان اۋدانى بوزانباي اۋىلىندا دەنە شىنىقتىرۋ-ساۋىقتىرۋ كەشەنىنىڭ قۇرىلىس نىسانى سالىندى.

ءتيىستى ءىس-شارالار ناتيجەسىندە تالاپتارعا سايكەس كەلمەيتىن ءارى ورىندالماعان جۇمىس ءۇشىن 20 ميلليون تەڭگە بيۋدجەت قاراجاتىن ۇتىمسىز پايدالانۋدىڭ الدىن الدىق. بۇل نىسانداردىڭ ءارقايسىسى وڭىرلەردىڭ تۇرعىندارى ءۇشىن الەۋمەتتىك ماڭىزعا يە، ولاردىڭ ۋاقتىلى اياقتالۋى ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنا اسەر ەتەدى.

- اسحات جۇماعالي ۇلى، ءوزىڭىز اتاپ وتكەن باعىتتار بويىنشا جۇمىستاردان بولەك، جەمقورلىقپەن كۇرەس ەڭ الدىمەن زاڭنامالىق دەڭگەيدە جۇرگىزىلۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. وسى رەتتە، سىبايلاس جەمقورلىق ماسەلەسى بويىنشا قانداي نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر قابىلدانباق؟

- اگەنتتىك جەمقورلىققا قارسى ساياساتتى قالىپتاستىرۋدى جانە ىسكە اسىرۋدى جۇزەگە اسىراتىن ۋاكىلەتتى ورگان رەتىندە جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىلدىڭ ءتيىمدى جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ باعىتىندا دايەكتى شارالاردى قابىلداپ جاتىر. زاڭنامانى جەتىلدىرۋ جونىندەگى نەگىزگى باعدارىمىز - قوعامنىڭ پىكىرى، قۇقىق قولدانۋ تاجىريبەسى جانە حالىقارالىق جەمقورلىققا قارسى ستاندارتتار. اگەنتتىكتىڭ 2019 -جىلى قۇرىلعان ساتىنەن باستاپ جەمقورلىققا قارسى تۇزەتۋلەردىڭ ءتورت توپتاماسى ىسكە اسىرىلدى، ال قازىرگى كەزدە زاڭنامالىق باستامالاردىڭ بەسىنشى توپتاماسى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ قاراۋىندا. ونىڭ اياسىندا حالىقارالىق ارەنادا قولداۋ تاپقان جەمقورلىققا قارسى كۇرەستىڭ ءتيىمدى ستاندارتتارى ەنگىزىلەدى.

قابىلدانعان جانە ىسكە اسىرىلىپ جاتقان زاڭنامالىق باستامالارعا قىسقاشا توقتالىپ وتەيىن. 2019 -جىلدىڭ قاراشاسىندا سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ساراپتاما ينستيتۋتى ەنگىزىلدى. زاڭدار مەن زاڭعا تاۋەلدى اكتىلەردىڭ بارلىق جوبالارى «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ەلەكتەن» وتەدى. باسشىلار قاراماعىنداعى ادامداردىڭ جەمقورلىعى ءۇشىن دەربەس جاۋاپتى بولدى. 2020 -جىلى جەمقورلىق فاكتىلەرى تۋرالى حابارلاعان ازاماتتاردى كوتەرمەلەۋ جۇيەسى جەتىلدىرىلدى، سونداي-اق لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ سىيلىقتار بەرۋىنە جانە الۋىنا مۇلدەم تىيىم سالىندى. مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جاقىن تۋىستاردىڭ بىرگە جۇمىس ىستەۋى ايتارلىقتاي شەكتەلدى. كۆازيمەملەكەتتىك سەكتورداعى سىبايلاس جەمقورلىق ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك كۇشەيتىلىپ، كومپلاەنس- قىزمەتتەر ەنگىزىلدى (06.10.2020 زاڭ).

سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كومپلاەنس ينستيتۋتىن ءادىسنامالىق قولداۋ مەن تيىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا اگەنتتىكتىڭ (2023 -جىلعى 31-ناۋرىزداعى №112) بۇيرىعىمەن كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور سۋبەكتىلەرىندەگى جەمقورلىققا قارسى كومپلاەنس- قىزمەتتەر تۋرالى ۇلگى ەرەجە بەكىتىلدى. ۇلگىلىك ەرەجە جەمقورلىققا قارسى كومپلاەنس- قىزمەتتەردىڭ ماقساتتارىن، مىندەتتەرىن، قاعيداتتارىن، فۋنكسيالارىن جانە ەسەپتى اقپاراتتى بەرۋ ءتارتىبىن ايقىندايدى. 2021 -جىلى جەمقورلىق قىلمىستار ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك ەداۋىر قاتاڭداتىلدى. اۋىر جانە اسا اۋىر جەمقورلىق قىلمىستار بويىنشا سوتتالعاندار ءۇشىن ەڭ تومەنگى قاۋىپسىزدىكتەگى ق ا ج مەكەمەلەرىندە (كولونيا-قونىستارى دەپ اتالاتىن) جازاسىن وتەۋ جانە مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتۋدى قولدانۋ مۇمكىندىگى الىنىپ تاستالدى.

قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى مەن سۋديالارعا جەمقورلىق ءۇشىن جازا قاتاڭداتىلدى. پاراقورلىقتىڭ سانكسياسى 15 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا اپارادى. بۇدان كوپ مەرزىم تەك ادام ولتىرگەندەر مەن زورلىق-زومبىلىققا بەرىلەدى.

مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە، پارلامەنت دەپۋتاتتارىنا، سۋديالارعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنان تىس جەرلەردە ورنالاسقان شەتەلدىك بانكتەردە شوتتار اشۋ جانە يەلەنۋ بويىنشا جەمقورلىققا قارسى جاڭا شەكتەۋ ەنگىزىلدى ( 19.12.2020. زاڭ). مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ تابىستارى مەن مۇلكىن كەزەڭ- كەزەڭىمەن جالپىعا بىردەي دەكلاراتسيالاۋ ەنگىزىلدى، ال 2025 -جىلدان باستاپ بۇل بارلىق ازاماتتاردى قامتيدى.

2022 -جىلعى اقپاندا مەملەكەت باسشىسى 2022-2026 -جىلدارعا ارنالعان سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ساياساتىنىڭ تۇجىرىمداماسىن ناقتى ءىس-شارالار جوسپارىمەن بەكىتتى. جوسپار 3 نەگىزگى باعىتتى قامتيتىن الداعى بەس جىلدا جۇزەگە اسىرىلاتىن 60 تان استام جۇيەلىك شارانى كوزدەيدى:

سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ؛

سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ العىشارتتارىن جويۋ؛

سىبايلاس جەمقورلىق ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ بۇلتارتپاستىعىن قامتاماسىز ەتۋ.

قاراپايىم سوزبەن ايتقاندا، ادام جەمقور بولعىسى كەلمەۋ كەرەك، ونىڭ جەمقورلىققا مۇمكىندىگى بولماۋ كەرەك جانە ول جەمقور بولۋدان قورقۋ كەرەك. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز وسى اتالعان ءۇش باعىتتى قامتىپ وتىر. ە ى د ۇ ەلدەرىنىڭ دامۋ دەڭگەيىنە جەتۋ ماقساتىندا اگەنتتىك تۇجىرىمدامانى ازىرلەۋ كەزىندە ازاماتتاردىڭ پىكىرىن جانە وزىق حالىقارالىق ستاندارتتاردى بارىنشا ەسەپكە الۋعا كوڭىل ءبولدى.

2023 -جىلعى قاڭتاردا اقپارات بەرۋشىلەردى قورعاۋ جانە نەگىزسىز بايىعاندارعا جاۋاپكەرشىلىك زاڭنامالىق دەڭگەيدە ەنگىزىلدى. مۇنىڭ ءمانىسى، ەگەر شەنەۋنىك كىرىستەر مەن شىعىستاردىڭ ايىرماشىلىعىن تۇسىندىرە الماسا، ول بيۋدجەتكە الىنادى. ەگەر سايكەسسىزدىكتەردە ەداۋىر الشاقتىق بولسا، ول تەرىس سەبەپتەرمەن مەملەكەتتىك قىزمەتتەن شىعارىلادى. مۇنداي جاۋاپكەرشىلىكتى ەنگىزۋ جالپىعا بىردەي دەكلاراتسيالاۋ پروتسەسىندە شەشۋشى ءرول اتقارادى.

وسى زاڭدا جەمقورلىق فاكتىلەرى تۋرالى حابارلاعان ادامداردى قورعاۋ شارالارى دا بەلگىلەنگەن. جەمقورلىق فاكتىلەرى تۋرالى حابارلاعان ادامداردى تارتىپتىك كوميسسيانىڭ نەمەسە وزگە القالى ورگاننىڭ ۇسىنىمدارىنسىز تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋعا، لاۋازىمىنان بوساتۋعا نەمەسە باسقا لاۋازىمعا اۋىستىرۋعا بولمايدى. بۇل رەتتە، مەملەكەتتىك ورگان نەمەسە ۇيىم القالى ورگاننىڭ وتىرىسىنا قاتىسۋ ءۇشىن سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەتتىڭ وكىلىن شاقىرۋعا مىندەتتى.

قازىرگى كەزدە اگەنتتىك ازىرلەگەن ەكى زاڭ جوباسى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ قاراۋىندا. بىرىنشىدەن، جەمقورلاردىڭ جاريا ءتىزىلىمىن ەنگىزۋ ەسكەرىلگەن. تىزىلىمگە اۋىر جانە اسا اۋىر سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىستار جاساعانى ءۇشىن سوتتالعاندار تۋرالى مالىمەتتەر ەنگىزىلەدى. وعان ەنگىزۋگە سوتتىڭ زاڭدى كۇشىنە ەنگەن ايىپتاۋ ۇكىمى نەگىز بولادى. ال، تىزىلىمنەن شىعارۋ اقتاۋ ۇكىمىنىڭ زاڭدى كۇشىنە ەنۋى جانە سوتتىلىقتىڭ وتەلۋى نەگىزىندە مۇمكىن بولادى. بۇل رەەستر اگەنتتىكتىڭ سايتىندا ورنالاستىرىلادى. جەمقورلاردىڭ جاريا ءتىزىلىمى ءتيىمدى پروفيلاكتيكالىق تەتىك بولاتىنىنا سەنىمدىمىن. مۇنداي ءتىزىلىمدى ەنگىزۋ قوعامدا سىبايلاس جەمقورلىققا توزبەۋشىلىكتى ادامنىڭ جەمقورلىق جاساعانى تۋرالى اقپاراتتىڭ جاريا بولۋى جانە قىلمىس فاكتىسىنىڭ ۇياتتى ءىس-ارەكەت بولۋى ارقىلى قالىپتاستىرادى.

ەكىنشىدەن، پارانى ۇسىنۋ نەمەسە پارا بەرۋدى ۋادە ەتۋگە جازانى كۇشەيتۋ قاراستىرىلعان. قولدانىستاعى حالىقارالىق تاجىريبەنى ەسكەرە وتىرىپ جانە جۇرگىزىلگەن كەلىسىمدەردىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا قىلمىستىق كودەكستى 366-1 («پارا الۋعا كەلىسىم بەرۋ، پارا سۇراۋ نەمەسە تالاپ ەتۋ»)، 367-1 («پارانى ۇسىنۋ جانە ۋادە ەتۋ») جاڭا باپتارمەن تولىقتىرۋ ۇسىنىلدى.

366-1-باپتىڭ ءبىرىنشى بولىگى مەملەكەتتىك قىزمەتشىنىڭ پارا الۋعا كەلىسىم بەرگەنى ءۇشىن ونىڭ 1000 ا ە ك- كە (3 ميلليون 692 مىڭ تەڭگە) دەيىنگى ايىپپۇل تۇرىندەگى نەمەسە 1 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىن شەكتەۋ بويىنشا قىلمىستىق جاۋاپتىلىعىنا اكەپ سوعادى.

ەكىنشى بولىگى بويىنشا پارا سۇراعانى نەمەسە تالاپ ەتكەنى ءۇشىن 2000 ا ە ك-كە (7 ميلليون 384 مىڭ تەڭگە) دەيىنگى ايىپپۇل تۇرىندەگى نەمەسە 2 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋ سانكسياسى كوزدەلگەن.

پارا ۇسىنۋدى/ۋادە ەتۋدى قىلمىس دەپ تانۋ قوعامدا پارا تۋرالى اڭگىمەنىڭ ءوزى قولايسىز بولاتىنداي ءتيىستى مادەنيەتتى قالىپتاستىرادى، بۇل مەملەكەتكە زيان كەلتىرىلگەنگە دەيىن پاراقورلىقتىڭ جولىن كەسۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سونداي-اق، زاڭدى تۇلعالاردىڭ جەمقورلىق ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتۋ جونىندەگى زاڭ جوباسىن اتاپ وتكىم كەلەدى. جاسالعان قىلمىسقا پروپورتسيونالدى سانكتسيالارى كوزدەلگەن زاڭدى تۇلعالاردىڭ جەمقورلىق قىلمىستارى ءۇشىن ءتيىمدى جاۋاپكەرشىلىن ەنگىزۋ گ ر ە ك و مەن ە ى د ۇ-نىڭ نەگىزگى ۇسىنىمدارىنىڭ ءبىرى سانالادى.

وسىلايشا، اتقارىلىپ جاتقان زاڭ شىعارۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەلەرى جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى جۇمىسقا، ونىڭ ىشىندە اكتيۆتەردى ۋاقتىلى ءارى تولىق قايتارۋعا وڭ اسەر ەتەدى. ءبىز حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى بەلسەندى دامىتىپ، وزىق تاجىريبەنى زەردەلەۋ جانە ەنگىزۋ ءۇشىن ءوز ماماندارىمىزدى شەت ەلدەردە ءبىلىمىن شىڭداۋعا ۇنەمى جىبەرەمىز. سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس- قيمىلدىڭ تيىمدىلىگى ۇيلەستىرىلگەن قىزمەتتى، ونىڭ ىشىندە حالىقارالىق دەڭگەيدەگى جۇمىستى تالاپ ەتەدى.

- بىلتىر اقپان ايىندا سوڭعى ءۇش جىلدا ارنايى ح ق ك و قىزمەتىندەگى جەمقورلىق تۋرالى 23 قىلمىستىق ءىس تەرگەلگەنى حابارلاندى. بۇل ىستەر بويىنشا جۇرگىزۋشى كۋالىگىن بەرۋ كەزىندە زاڭسىز ءىس-ارەكەتتەر جاسالعان. وسى رەتتە، زاڭسىز بەرىلگەن جۇرگىزۋشى كۋالىكتەرىن كەرى قايتارۋ بويىنشا شارالار قابىلداندى ما؟ جالپى، بيىل جۇرگىزۋشى كۋالىگىن الۋ، اۆتوكولىكتى تىركەۋ سالاسىندا زاڭسىز ارەكەتتەر انىقتالدى ما؟

- ارينە، بۇل باعىتتا اۋقىمدى ءىس-شارالار اتقارىلدى. اگەنتتىك تاراپىنان اتالعان قىلمىستىق ىستەر اياسىندا انىقتالعان زاڭسىز ارەكەتتەر بويىنشا ىشكى ىستەر ورگاندارىنا ءتيىستى جۇرگىزۋشى كۋالىكتەرىنىڭ كۇشىن جويۋ تۋرالى حاتتار جولداندى. سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەت ح ق ك و- لاردا اۆتوكولىكتى تىركەۋ كەزىندەگى مانيپۋلياتسيالاردى انىقتادى. سونىمەن، جىلدىڭ باسىندا ارنايى حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارىنا قاتىستى تەرگەپ-تەكسەرۋدى اياقتادى.

قىلمىستىق توپ 2022 -جىلدىڭ قاڭتار- مامىر ايلارى ارالىعىندا زاڭنامادا كوزدەلگەن الىمدار مەن تولەمدەردى تولەمەي، شەتەلدەن اكەلىنگەن 475 اۆتوكولىكتى زاڭسىز تىركەگەن. بۇل ارەكەتتەر مەملەكەتكە اسا ءىرى مولشەردە - 1,4 ميلليارد تەڭگە سوماسىندا زالال كەلتىردى. اقپاراتتىق جۇيەلەر جۇمىسىنداعى ولقىلىقتاردىڭ سەبەبىنەن اۆتوكولىكتەردى تىركەۋگە بايلانىستى مەملەكەتتىك باجدار مەن تولەمدەردىڭ كوپ بولىگى بيۋدجەتكە تۇسپەدى. مۇنداي كەمشىلىكتەردى جويۋدىڭ ارقاسىندا 2023 -جىلى تىركەلگەن كولىكتىڭ وسىعان ۇقساس سانىمەن بيۋدجەت تۇسىمدەرى (2022 -جىلمەن سالىستىرعاندا) 9 ەسەگە ۇلعايىپ، 91,4 ميلليارد تەڭگەنى قۇرادى.

سونداي-اق، بيىلعى 25-ساۋىردە استانا قالاسىنىڭ قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق سوتى ارنايى ح ق ك و مەن پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنە جانە ازاماتتىق تۇلعالارعا قاتىستى ۇكىمدى جاريالادى. سوت ۇكىمىمەن 32 ادام سوتتالدى، ونىڭ ىشىندە قىلمىستىق توپتىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى - استانا قالاسىنىڭ №2-مامانداندىرىلعان ح ق ك و باسشىسى ش. بوكەبايەۆ پەن استانا قالاسىنىڭ ارنايى ح ق ك و ماماندارى ا. تام-وگلى مەن ح. تام-وگلى 9 جىلعا، 5 توپ مۇشەسى 6 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. ال ح ق ك و ماڭىندا ءجۇرىپ، ءوز كومەكتەرىن ۇسىناتىن 17 ادامعا ءارتۇرلى مەرزىمدەر بويىنشا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جانە شەكتەۋ تۇرىندەگى جازا بەرىلدى.

بۇدان بولەك، اگەنتتىك ىشكى ىستەر مينيسترلىگىمەن بىرلەسىپ، ارنايى ح ق ك و قىزمەتىنە مونيتورينگ جۇرگىزدى. شارا بارىسىندا زاڭعا قايشى تۇردە اۆتوكولىكتەردى تىركەۋ مەن جۇرگىزۋشى كۋالىكتەرىن بەرۋ شارتتارى انىقتالدى. اتاپ ايتقاندا، اقپاراتتىق جۇيەلەردىڭ قورعالماعانى، پروتسەستەردى سيفرلاندىرۋدىڭ جەتكىلىكسىزدىگى، اۆتوكولىكتى تىركەۋ ءراسىمىنىڭ جەتىلمەگەندىگى، ەمتيحانداردى قابىلداۋدىڭ قۇقىقتىق ولقىلىقتارى، اۆتومەكتەپتەردە فورمالدى وقىتىلۋى بەلگىلى بولدى. وسى فاكتورلاردىڭ بارلىعى زاڭسىز دەلدالدىق قىزمەتتەردىڭ پايدا بولۋىنا ىقپال ەتتى. مونيتورينگ ناتيجەلەرى بويىنشا سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگى ۋاكىلەتتى مەملەكەتتىك ورگاندارعا ءبىرقاتار ۇسىنىستار جولدادى. ءبىزدىڭ ۇسىنىستارىمىزدان كەيىن ارنايى ح ق ك و مەن ءى ءى م-دە اۆتوكولىكتى تىركەۋ بويىنشا جاڭا اقپاراتتىق جۇيەلەر ىسكە قوسىلدى. وتىنىمدەردى رەسىمدەۋ جانە قاراۋ كەزىندەگى دەرەكتەردى تۇزەتۋ مۇمكىندىكتەرى الىنىپ تاستالدى. ەندى وزگەرىستەردى تەك اكىمشىلىك پوليتسيا كوميتەتى ەنگىزە الادى.

تەرگەۋ بارىسىندا «ازاماتتارعا ارنالعان ۇكىمەت» مەملەكەتتىك كورپوراتسياسى» ك ە ا ق-عا اۆتوكولىكتەردى تىركەۋ تارتىبىنەن مامىلەنىڭ جازباشا ءتۇرىن الىپ تاستاۋ تۋرالى ۇسىنىس ەنگىزىلدى. ناتيجەسىندە، بيىلعى 10-ساۋىردەن باستاپ بۇل مامىلەلەر اۆتوكولىك يەسىنىڭ ەتسق كىلتىن مىندەتتى تۇردە پايدالانا وتىرىپ (قاعيدالارعا ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزىلدى) ەلەكتروندىق نىساندا رەسىمدەلەدى.

بۇل شارا مىڭداعان قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋ ارەكەتەرىن الدىن الىپ، ارنايى ح ق ك و قىزمەتكەرلەرى جاعىنان ايلا-ءتاسىل جاساۋدىڭ جولىن كەستى. سونداي- اق، وتىنىمدەردى تىركەۋ ءراسىمى جەڭىلدەتىلدى. ەندى بۇل ءۇشىن تەك ج س ن ەنگىزۋ قاجەت، ال قالعان دەرەكتەر باسقا اقپاراتتىق جۇيەلەردەن اۆتوماتتى تۇردە تولتىرىلادى. بۇل رەتتە، جۇيەنىڭ ءوزى مىندەتتى تولەمدەردىڭ، ايىپپۇلداردىڭ جانە ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ تۇبىرتەكتەرىن تەكسەرەدى.

جۇرگىزۋشى كۋالىگىنە ەمتيحان تاپسىرۋ ەرەجەسى وزگەرتىلدى. سونىمەن قاتار، ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ بۇيرىعىمەن جۇرگىزۋشى كۋالىكتەرىن بەرۋ راسىمىنە مىنالار ەنگىزىلدى: ەمتيحان تاپسىرۋشىلاردىڭ مىندەتتى بيومەترياسى، تەستىلەۋ پروتسەسىن تولىق بەينە جازباعا ءتۇسىرۋ، ەمتيحانداردى قايتا تاپسىرۋ رەگلامەنتى وزگەرتىلدى. ياعني، تالاپتاردى كۇشەيتۋ ارقىلى ءوز قىزمەتىن ۇسىنىپ جۇرگەن ءتۇرلى «كومەكشىلەردىڭ» قىزمەتى توقتاتىلدى.

بۇدان بولەك، 2023 -جىلعى جەلتوقساندا ح ق ك و قىزمەتكەرلەرىن جەمقورلىق قۇقىق بۇزۋشىلىق سۋبەكتىلەرىنە جاتقىزۋعا قاتىستى زاڭناماعا ماڭىزدى تۇزەتۋلەر ەنگىزىلگەنىن ەسكە سالامىن. بۇل وزگەرىستەر 2025 -جىلعى قاڭتاردان باستاپ كۇشىنە ەنەدى. تۇزەتۋلەر قىزمەتكەرلەرگە تەرىس ءىس-قيمىلدار مەن قۇقىق بۇزۋ ارەكەتتەرىن جاساۋعا جول بەرمەۋگە جانە ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋعا باعىتتالعان.

اۆتور

رۋسلان عابباسوۆ