جۇمباق جاندار

استانا. قازاقپارات - تاريحتىڭ تالاي سىرى بار. سول تاريحتى جاسايتىن، وزگەرتەتىن تۇلعالاردىڭ دا قۇپياسى جەتەرلىك. كەيدە حالىق الدىندا جۇرگەن اتاقتى ادامداردىڭ دا جاسىراتىن جۇمباعى بولادى.

بۇل جۇمباقتىڭ كىلتى ءتىپتى ومىردەن وتكەن سوڭ دا تابىلماۋى مۇمكىن.

مۇنداي جاعدايلار ءجيى بولىپ تۇرادى ەكەن. انتونيو ستراديۆاريدىڭ ەسىمى سىزگە تانىس شىعار.

ءيا، 1644-1737 - جىلدار ارالىعىندا يتاليادا ءومىر سۇرگەن بەلگىلى شەبەردىڭ ەسىمىن بۇگىندە بۇكىل الەم تانيدى.

ونىڭ جاساعان سكريپكالارى ءۇن ۇيلەسىمدىلىگى جانە كەرەمەت ساپاسىمەن ەرەكشەلەنگەن. اتاقتى سريپكاشىلاردىڭ ارمانىنا اينالعان بۇل اسپاپتار ارادا ءۇش عاسىر وتسە دە، ءالى كۇنگە دەيىن پايدالانىپ كەلەدى. 1100 گە جۋىق اسپاپ جاساپ ۇلگەرگەن شەبەردىڭ سكريپكاسىن قايتالاپ ەشكىم جاساي الماعان. ونىڭ اسپاپ جاساۋ ءادىسىن بۇگىنگى كۇننىڭ عالىمدارى مەن شەبەرلەرى دە اشا الماي دال.

شۋشاني ەسىمى دە وقىرمانعا تانىس بولار. ەۆرەي ۇلتىنان شىققان ۇستازدى شاكىرتتەرى ەرەكشە سىيلاپ، ءپىر تۇتقان. الايدا قانشا اتاقتى بولسا دا، شۋشانيدىڭ قايدا تۋىپ، قايدا وسكەنى، ءتىپتى شىن ەسىمىنىڭ قالاي ەكەنىن ەشكىم دە بىلمەگەن. كيگەن كيىمى جۇپىنى، ءومىربايانى بۇلىڭعىر جان ماتەماتيكا، فيلوسوفيا سالاسىنداعى ءبىلىمىنىڭ تەرەڭدىگىمەن، دانالىعىمەن ەرەكشەلەنگەن. تاريحتا اتى قالعان تالاي مىقتى عالىمداردى تاربيەلەپ، ەلگە تانىلعان ۇستاز ءومىرىنىڭ قۇپياسىن اشپاستان ومىردەن وتكەن.

19-عاسىردا ءومىر سۇرگەن الحيميك فۋلكانەللي دە جۇمباق جان. تاريحقا سەنسەك، بۇل عالىمنىڭ شاكىرتى ەجەن كانسەلە 100 گرام سىناپتى قۇپيا ۇنتاقتىڭ كومەگىمەن التىنعا اينالدىرا بىلگەن-مىس. قۇرامى قانداي قوسپالاردان تۇراتىنى بەلگىسىز بۇل عاجايىپ ۇنتاقتى ءوز شاكىرتىنە فۋلكانەللي بەرگەن ەكەن. قۇپيا تۇلعانىڭ كىم ەكەنىن انىقتاۋعا تىرىسقان زەرتتەۋشىلەر مىناداي قورىتىندىعا كەلىپتى. فۋلكانەللي - قانداي دا ءبىر عالىمنىڭ لاقاپ اتى. ول سول عاسىردا ءومىر سۇرگەن جان-جيۋلەن شامپان، پەر ديۋجول، رەنە شۆاللە سىندى عالىمداردىڭ ءبىرى بولۋى ابدەن مۇمكىن. ال كەيبىر ماماندار وسى ءۇش عالىمنىڭ دا بىرگە جۇمىس ىستەپ، فۋلكانەللي لاقاپ اتىن پايدالانعانىن العا تارتادى. ول دا عاجاپ ەمەس.

ءيا، ناقتى دەرەككوزدەردىڭ جوقتىعى عالىمداردىڭ وسىلايشا ءتۇرلى بولجامدار مەن جورامالدار قۇرۋىنا سەبەپ بولىپ وتىر. سوڭعى جورامالعا سەنۋگە بولاتىن سەكىلدى. سەبەبى قولىندا بۇكىل الەم بايلىعىنىڭ كىلتىن ۇستاعان عالىمدار اتىنىڭ ەلگە ءماشهۇر بولعانىن راسىمەن دە، قالاماعان شىعار.

ءدال وسىلايشا جاۋهار تاستاردىڭ ساپاسىن جاقسارتۋمەن اينالىسىپ ءارى الحيميالىق تاسىلمەن التىن تابا بىلگەن گراف سەن-جەرمەن - فرانسيانىڭ ەڭ اتاقتى، ءبىراق جۇمباعى اشىلماعان تۇلعاسى. كوپتى بىلەتىن گراف - ديپلومات، الحيميك، ساياحاتشى بولعان. سول كوپ ساياحاتتاعانىنا وراي، ەۋروپانىڭ بارلىق تىلدەرىندە مۇدىرمەي سويلەگەن جانە ەجەلگى ەۆرەي، اراب تىلدەرىن دە بىلگەن. ونىڭ قايدان شىققانى، شىن ەسىمى كىم ەكەنى بەلگىسىز. كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىعا بىلگەن ول ءوزىن جۇرتقا گراف رەتىندە تانىستىرعان. تاريح پەن حيميا سالاسىن تەرەڭ بىلگەن گرافتى حالىق تا جاقسى قۇرمەتتەدى. ءتىپتى ХV ليۋدوۆيكتىڭ سەنىمىنە كىرىپ، ديپلوماتيالىق ۋاكىل رەتىندە ەل اراسىندا كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋگە دە قاتىستى. وتكەن تاريحتا ءوز ورنى بار ءارى ەلەۋلى ىستەر اتقارعان تۇلعانىڭ كىم ەكەنى جانە قايدان شىققانى بەلگىسىز.

جوعارىدا اتى اتالعان ليۋدوۆيكتىڭ اكەسى XIV ليۋدوۆيكتىڭ دە جان بالاسى بىلمەيتىن قۇپياسى بار كورىنەدى. ول بيلىك ەتكەن تۇستا باستيليا تۇرمەسىندە بەتپەردەلى تۇتقىن جاتقان. بۇل ادام كورول ءۋازىرىنىڭ بۇيرىعىمەن قاماۋعا الىندى.

بايقۇس تۇتقىنعا ارتىق اۋىز سويلەۋگە رۇقسات بەرىلمەگەن. تىس جارعان جاعدايدا ءولىم جازاسىنا كەسىلەتىن بولعان. بەتىندەگى بەتپەردەسىن دە شەشۋگە جول بەرىلمەدى. ونىڭ بەينەسىن تۇرمە باسشىسى عانا كورە العان ەكەن. ال اقيقاتىندا كىم ەكەنىن سول بۇيرىقتى بەرگەن كورول مەن ءۋازىر بىلگەن بولۋى كەرەك. كەيىنگى تابىلعان جازبالاردان تۇتقىننىڭ ەسىمى ەستاش دوگەر ەكەنى بەلگىلى بولدى. ءبىراق ونىڭ قانداي كۇناسى ءۇشىن تۇرمەگە توعىتىلعانى بەلگىسىز. تۇتقىن 1703 - جىلى قايتىس بولعان سوڭ، بارلىق زاتتارى جويىلۋعا جىبەرىلگەن. بيلىكتەگىلەر سونشا قورىققان بۇل قۇپيا جاننىڭ كىم ەكەنى بەلگىسىز. ول تۇتقىن بەتپەردەسىمەن بىرگە كورولدىڭ دە قۇپياسى جاسىرىلدى. وكىنىشكە قاراي، بۇل وقيعالاردىڭ استارىندا نەندەي سىر جاتقانىن ادامزات بىلە المايدى.

بۇل جۇمباق تاريح قويناۋىندا قالىپ قوياتىنى انىق. ءبىراق كەيىنگى ءبىزدىڭ عاسىرىمىزدا بولعان وقيعالاردىڭ دا بەتپەردەسى اشىلماعان ەكەن. ماسەلەن، سوعىس تۇسىندا سوعىسۋشى جاقتاردىڭ قۇپيا جازبالاردى پايدالانعانى انىق.

ءبىراق سول قۇپيا جازبالاردى كىلتسىز وڭاي تاۋىپ الۋ قيىنعا سوعاتىن. دەسە دە، ولاردى مۇدىرمەستەن اشاتىن ءبىر ادام بولىپتى. ول - شۆەد ماتەماتيگى ارنە بەرلينگ. 1940 - جىلى عالىم فاشيستەردىڭ قيتۇرقى ساياساتى جاسىرىنعان قۇپيا جازبانى نەبارى ەكى اپتانىڭ ىشىندە اشىپ العان. نەمىستەردىڭ تالاي مىقتى ماماندارى دايىنداعان كۇردەلى شيفردى قالاي اشقانىن عالىم ەشكىمگە ايتپاعان. ءادىسىن جاريا ەتپەگەن ماتەماتيك: «سيقىرشىلار سىرىن اشپايدى» دەگەنمەن عانا شەكتەلەتىن بولىپتى.

سول جىلدارى ءومىر سۇرگەن ەدۆارد ليندسكالنينش اتتى لاتۆييالىق ءمۇسىنشى مىسىر پيراميدالارىنىڭ قۇپياسىن اشقان جان. الايدا ول اقيقاتتى اشقانمەن، سىرىن ەشكىمگە جاريا ەتپەي، ءوز يگىلىگى ءۇشىن عانا پايدالاندى. سالماعى بىرنەشە تونناعا جەتەتىن الىپ ەسكەرتكىشتەر تۇرعىزىپ، ونى باعىنا ەشكىمنىڭ كومەگىنسىز-اق ءوز ىڭعايىنا قاراي قويىپ الاتىن ەدۆاردتى الىپ كۇش يەسى دەپ ايتۋ قيىن.

بويى ءبىر جارىم مەتردەن اسپايتىن ايلاكەر قۇپياسىن جان بالاسىنا بىلدىرمەۋ ءۇشىن تۇندە جۇمىس ىستەگەن. قونىسىن اۋىستارسا دا، جالپى سالماعى 100 تونناعا جەتەتىن الىپ ەسكەرتكىشتەرىن كولىككە ءوزى تيەپ، ءوزى ءتۇسىرىپ الاتىن بولعان. كوپشىلىكتىڭ تاڭدانىسپەن قوياتىن ساۋالىنا: «ەگەر ءادىسىن بىلسەڭ، ەش قيىندىعى جوق. قولىڭىزدان كەلمەسە، ودان ەشتەڭە دە شىقپايدى» دەپ جاۋاپ بەرەتىن بولعان. ءوز ءىسىنىڭ بىلگىرى سول كۇيى جۇمباعىن اشپاستان ومىردەن ءوتتى.

جۇمىسىن ەل كوزىنەن تاسادا تىندىراتىنداردىڭ ءبىرى - الەكس ەرلاندسون. باعباندىقپەن اينالىسقان ول ءتىرى اعاشتارعا كەرەمەت ءپىشىن بەرەتىن بولعان. ايلاسىن تاپقان باعبان اعاشتاردى جۇرەك نەمەسە ءتورتبۇرىشتى ەتىپ وسىرە بىلگەن ول اعاشتاردىڭ ءتىلىن قالاي تاپقانى بەلگىسىز. ناتيجەسىندە، «اعاشتار سيركى» اتتى پارك اشتى. 1964 - جىلدان باستاپ جۇمىس ىستەگەن.

بۇل پارككە ساياحاتشىلار ءجيى كەلەتىن بولعان. 1985 - جىلى «اعاشتار سيركىن» ءبىر ميلليونەر ساتىپ الىپ، ءوزىنىڭ پاركىنە كوشىرگەن. الەكس ەرلاندسون سول كۇيى قۇپياسىن اشپاستان ومىردەن ءوتتى.

ال 1963 - جىلى 22 - قاراشادا دجونن كەننەدي وققا ۇشادى. ءالى دە قۇپياسى اشىلماعان بۇل وقيعادا ادامدى ەلەڭ ەتكىزەر ءبىر جايت بار. سول كۇنى تۇسىرىلگەن سۋرەتتەرگە قوڭىر جامىلعىداعى ايەل ءتۇسىپ قالعان. قولىنا قانداي دا ءبىر قۇرىلعى ۇستاعان بۇل ايەلدىڭ كىم ەكەنى وسى كۇنگە دەيىن انىقتالمادى. كوپشىلىك مامانداردىڭ پىكىرىنە سەنسەك، بۇل ايەلدىڭ سول كۇنگى وقيعادان حابارى بار بولعان.

كۋپەر دەگەن ەسىممەن بەلگىلى اتاقتى ۇشاق ۇرىسىنىڭ كىم ەكەنىن وسى كۇنگە دەيىن ەشكىم تاپپاعان. ول 1971 - جىلى ا ق ش-تىڭ جولاۋشىلار ۇشاعىن ءوز قاراماعىنا الىپ، بيلىكتەن 000 200 دوللار تالاپ ەتەدى. ا ق ش ونىڭ شارتتارىمەن كەلىسىپ، اقشاسىن بەرىپ، جولاۋشىلار مەن ۇشقىشتاردى امان الىپ قالادى. ءىزىن سۋىتقان بۇل ۇرىنىڭ 10 جىلعا جۋىق كىم ەكەنى بەلگىسىز بولىپ كەلدى.

تەك 1980 - جىلى كولۋمبيا وزەنىنىڭ جاعالاۋىنان تابىلعان سومكەدەگى قۇجاتتار مەن تاڭبالانعان اقشانىڭ ارقاسىندا ونىڭ كۋپەر دەگەن ەسىمى بەلگىلى بولدى. ويىن ساتتى ىسكە اسىرا بىلگەن ول ميىعىنان كۇلىپ قويىپ، ءالى دە ورتامىزدا جۇرگەن بولار.

ءيا، مۇنداي قۇپيا وقيعالار بۇگىنگى قوعامدا دا ورىن الىپ جاتقانى ءسوزسىز. تەك ءبىز ودان حابارسىزبىز. ءيا، بۇل ءومىر زاڭدىلىعى. قوعام قۇپياسىز بولمايدى.

سابينا زاكىرجان قىزى