ەجەلگى ەرتوقىم

جۋىردا ەۋروپاداعى كونە ءبىلىم ورداسى كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنان شىعاتىن «Antiquity Journal» اتتى انتيكالىق جادىگەرلەردى ناسيحاتتايتىن بەدەلدى باسىلىم بىرنەشە جىل بۇرىن موڭعوليانىڭ باتىس ولكەسى - قوبدا ايماعى جەرىنەن تابىلعان «ەجەلگى ەردى» قازىرگى تاڭداعى الەم ارحەولوگياسىنىڭ زور جاڭالىعى دەپ جاريالاپ، سۋرەتشى پ. لوپەس كاللە ونىڭ سىزبا رەكونسترۋكسياسىن جاساپتى.

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، ماتەريالى اعاشتان (قايىڭ) قۇراستىرىلىپ جاسالعان ەردىڭ ءتۇر- سيپاتى مەن پوشىم-بەينەسى ەجەلدەن تانىس قازاقى ەردەن اۋمايدى. الدىڭعى جانە ارتقى قاسى اسقان شەبەرلىكپەن قيۋلاستىرىلعان ءھام فورماسى جارتى اي پىشىندەس. قوس قاپتالى، بەلدىك اعاشى - كادىمگى ءوزىمىزدىڭ كۇندە كورىپ جۇرگەن دۇنيە. ۇزەڭگىلىگى قالتالانعان، سالبىراڭقى، بەلاعاشى قايقى، قانجىعالىق بولىگى ءۇش نوقاتتى.. .

بۇل ەردىڭ قاي كەزەڭگە ءتان جادىگەر ەكەنىن جاپونيا ەلىنىڭ اكسەلەراتورلىق ينستيتۋت زەرتحاناسى راديوكاربوندىق (س 14) ءتاسىل ارقىلى انىقتاپتى. جاپون ماماندارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل بۇيىم ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ 243- 357-جىلدارىنا ءتان ەكەندىگى 91,1 پايىز ناقتىلىقپەن دالەلدەنگەن. بۇل كەزەڭ - سيانبي ۇلىسىنىڭ (93- 234 ج. ج) سوڭعى، جۋجان (نيرۋن) مەملەكەتىنىڭ العاشقى داۋىرىنە ءتان. ودان كەيىن ءدال وسى ولكەدە 550 -جىلدارى جۋجان مەملەكەتىن قۇلاتىپ، كوك تۇركىلەر قاعاناتى ورناعانى بەلگىلى.

كاسىبي تاريحشىلار جاقسى بىلەدى، سيانبي- جۋجان- تۇركى ۇلىستارىنىڭ قاي- قايسىسى - ب. ز. د 145- 86 -جىلدارى ءومىر سۇرگەن عۇن يمپەرياسىنىڭ قۇرساعىنان شىققان ۇلىستار. ال عۇندار ءتىلى ەجەلگى تۇركى ءتىلى ەكەنى جانە ەل باسقارۋ مادەنيەتى مەن اسكەري- شارۋاشىلىعى ەشقانداي وزگەرىسسىز بىرىنەن بىرىنە كوشىپ وتىرعانى - كۇللى الەم وقىمىستىلارى مويىنداعان شىندىق. ونىڭ بەر جاعىندا جادىگەر (ەر) تابىلعان ولكە - X-Ⅺ عاسىرلاردا تايان حان بيلەگەن نايمان ۇلىسىنىڭ ۇيىق مەكەنى بولعانى ايدان انىق.

بۇل ارادا ايتا كەتەرلىك جاڭالىق - ەجەلگى ەردى ستيلدىك جانە جاسالۋ مازمۇنىنا بايلانىستى ءبىراز زەرتتەۋشى بۇتىندەي «تۇركى مۇراسى» دەگەندى ايتا باستاپتى.

جالپى، ادامزاتتىڭ وتكەن ءومىر تاريحىنا قاتىستى جادىگەرلەر ماڭگى مۇزداقتا نەمەسە سۋىق رايلى ۇڭگىردە ساقتالعان (جەرلەنگەن) جاعدايدا بۇزىلماي، ءبۇتىن تابىلارى انىق. مىسالى، تاۋلى التاي جەرىندەگى «پازىرىق قورعاندارى» مەن ۇكوك دالاسىنان تابىلعان «التاي حانشايىمى». وسى جادىگەرلەردىڭ ارقاسىندا، الەم رۋحانياتىنا «پازىرىق مادەنيەتى» دەگەن تىركەس قوسىلىپ، جيناقتالعان دەرەكتەر ەۋرازيالىق اۋماقتا ءىرى قۇبىلىسقا بالانسا، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ەرمەن بىرگە تابىلعان جىلقى سۇيەگىنە گەنەتيكالىق ساراپتاما جاساۋ ارقىلى، ونىڭ ءتۇر- ءتۇسىن، جاسىن، سول داۋىردەگى اتقا ءمىنۋ مادەنيەتىن بىلۋگە تولىق نەگىز بار دەيدى ماماندار.

 

بەكەن قايرات ۇلى

 egemen.kz