جازۋشى دۋمان رامازاننىڭ «جىنى» قالاي جازىلدى؟

استانا. قازاقپارات - استانا. قازاقپارات - دۋمان تۇركى ادەبيەتىندەگى تىلسىمدىققا جاڭا لەپ، سونى ءۇردىس قوسىپ، بۇرىن كەڭەستىك داۋىردەگى وتارشىلدىقتان ۇلتىن ورەلىلىكپەن ازات ەتەتىن ەگەمەن ادەبيەتتىڭ العاشقى تالپىنىسىن سەزدىردى.

Радиофобия
Фото: Midjourney

 باشەري عىلىمنىڭ (گۋمانيتارلىق) قاراستىراتىن اياسى حاتتىڭ قايىرا جاڭعىراتىن ماتىندەمەلىك كەڭىستىگىنىڭ شەگىمەن انىقتالادى. 1990 - جىلداردىڭ اياعىنا دەيىن قازاق ادەبي كەڭىستىگىنە جەلىلىك قاعيداتى ۇستەمدىك ەتتى.

باتىستىق جانە كوممۋنيستىك قۇندىلىقتارعا قۇرىلعان «الەمدىك كىتاپحانا» رەسمي قىزىل بيلىك قۇپ كورگەن ونەر يەلەرىنىڭ قۇزىرىندا بولدى. وسى باتىستىق ماركسيستىك يدەيالىق قاعيداتتى قازىر الدى ەلۋ، ارتى قىرىقتاعى ءسوز زەرگەرلەرى بۇزدى. ميلەتشىلدىكتەن ادا ماتىندەمەلىك تابيعاتىنىڭ كورىنىس تابۋىنا باعىتتالعان اڭگىمەلەۋ باشەري حاتتىڭ ناراتيۆتىگىن جالاڭاشتاپ، قالامگەر مەن وقىرماندى باتىستىق ويلاردىڭ جەتەگىنە كەتۋگە ماجبۇرلەيدى.

الەم دەگەنىمىز - ءسوز. وسى ءسوزدى ۇلتى ءۇشىن ومىرگە اكەلۋشىلەر - جارتىقۇداي، ياعني تاڭىرشەلەر. اقىندىققا ءار قازاقتىڭ تالاسى بار. پروزاعا نيەت ەتكەندەر كوبىنە اقىندىقتىڭ ايدىنىنان قايراڭعا شىعىپ قالعاندارداي كورىنىپ كەتەدى. شىنىمەن سولاي ما!؟

بىزدە بۇنى ادەبي اۋىتقۋعا بالاسا، باتىستا بۇعان كەرىسىنشە، ءداستۇرلى اقىندىقتان الشاقتاپ، جاڭا باعىت پەن اعىمنىڭ جەتەگىندە كەتۋدى جاتقىزادى. قازاق پروزاسىنىڭ ادام تانىماستاي وزگەرىپ، تۇركى الەمىنە ونەگە بولۋدى ۇردىسكە اينالدىرۋى ءبارىمىزدى قۋانتادى.

جانە الەمدىك دەڭگەيدەگى تۋىندىلاردىڭ ومىرگە كەلىپ، بۇرىنعى بۋىن تابىنعان كافكانى قاپقا قاماعانى توبەڭدى كوككە جەتكىزەدى. قازاق پروزاسى ءوزىنىڭ شاكىرتتىك كەزەڭىن ارتقا تاستاپ، وزگەلەر ۇيرەنەر جاڭا جوسىقتاعى، سونى اڭىستاعى شىعارمالار لەگىن ومىرگە اكەلە باستادى. بۇل اسىرەسە، اڭگىمە جانرىندا مول ورىن الىپ وتىر. جانە وسى جانردا ءدۇيىم جۇرتقا تانىلعان، جادىلارىندا حاتتالعان بارشا پروزاشىلاردىڭ وزىندىك اۆتورلىق جەتىستىكتەرى جەتىپ ارتىلادى. سولاردىڭ ءبارىن جىپكە تىزبەسەك تە، ت.كەڭەسبايەۆتىڭ «قاندەن» اڭگىمەسى، ت.نۇرماعانبەتوۆتىڭ «كەنە» اڭگىمەسى وكشەسىن باسقان بۋىنعا زور سەرپىن، تىڭ سەرپىلىس جانە شىعارماشىلىق بۋىرقانعان شابىت سىيلادى.
اتىستىڭ ادەبي بايانداۋىن ۇلگى تۇتۋ ۇلتتىق بايانداۋدى تارك ەتەدى. ۇلتتىق ناراتيۆتىك قۇرىلىم تەك قازاقي اڭگىمەلەۋ الپەتىندە عانا دۇنيەگە كەلەدى. ويتكەنى، ونىڭ بويىندا الاشتىق پوەتيكا مەن ريتوريكانىڭ زاڭدىلىقتارى ورنىققان. سوندىقتان جازۋشىلارىمىز باتىس الەمى تاڭاتىن «ۇلى كىتاپحانانىڭ» شىرعالاڭىنان وزدەرىنشە جول ىزدەيدى.

كەڭەستىك داۋىردەن قالعان كوركەم تىلدىك سيمپليسيزمگە (جايداقتىققا) پروزاداعى اسىرا قۇشتارلىق ەش وپا اپەرمەيدى. پروزاشىلارىمىزدىڭ ءبىلىم كوگجيەگىنىڭ كوممۋنيستىك ماڭگۇرتتىكتەن ارىلۋى كوپ ويلىلىقتى ومىرگە اكەلدى. بۇل ادەبي سىن مەن ادەبيەت تەورياسىندا بالاما تۇسىندىرۋلەردى، وزگەشە وي جۇگىرتۋلەردى تۋدىردى. ر.بارت ءتاپسىرلەۋدىڭ سان الۋاندىعىن العا تارتىپ، ونىڭ ءارقايسىسى وزىنشە دۇرىستى ەكەندىگىن سانامىزعا قۇيىپ كەتتى. تالداۋ ەركىندىگى ارقاسىندا كوزگە تۇسپەگەندەر كوزگە ءتۇسىپ، ايالانىپ، ارداقتالعاندار سىن ساداعىنا ىلىنە بەرەدى.

Думан Рамазан
Фото: жеке мұрағат

ءبىز دۋمان رامازاننان داستۇرلىكتى ءجيى بايقاساق، اسقار التاي مەن ءديدار امانتايدان بەيداستۇرلىكتى ءجيى اڭعارامىز. بۇل ادەبي قۇبىلىس بۇرىنعى ادەبي امبەباپتىقتىڭ كەلمەسكە كەتكەندىگىن تانىتادى. ءارى اتالعان جازۋشىلاردى ءتۇرلى ىڭعايدا تاپسىرلەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇنى ءبىز كلاسسيكتەرىمىز ءسابيت مۇقانوۆ پەن عابيت مۇسىرەپوۆكە قاتىستى قولدانا المايمىز. ولاردىڭ باسىن ادەبي امبەباپتىق بىرىكتىرسە، دۋمان رامازان، اسقار التاي مەن ءديدار امانتايلاردى ادەبي سان الۋاندىق الشاقتاتادى.

دۋماندا بەلگىلى جانە ويدان شىعارىلعان كەيىپكەرلەردىڭ ءومىرباياندىق اڭگىمەلەنۋى بار، سونىمەن بىرگە ادەتتەن تىس اڭگىمەلەۋ ءۇردىسى دە بار. مىنە، وسى ادەتتەن تىس اڭگىمەلەۋ الەمىنە اياق باسقان كەزدە رەاليست دۋمان رامازان پوستمودەرنيست جازۋشىعا اينالىپ قۇبىلىپ شىعا كەلەدى.

جازۋشىنىڭ اڭگىمە تىلىمەن ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە بولمايتىندى تۇسىندىرۋگە تالپىنىسى قۇشپايتىن دۇنيەڭدى قۇشاقتاتقانمەن بىردەي تىرلىك. دۋمانداعى پوستمودەرندىك تۇس ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە بولمايتىندى ءتۇسىندىرىپ، وقىرمان رەتىندە قۇشپايتىن دۇنيەنى قاۋىشتىرا قۇشقىزىپ قۇشاعىڭا العىزۋىمەن قۇندى.

ءبىزدىڭ «جىندى» تالداۋىمىز قازىرگى قازاق ادەبيەتتانۋىنداعى ەندى بوي كوتەرىپ كەلە جاتقان جاڭاشىل ءادىسناما بويىنشا اۆتورلىق ماتىندىك كونسەپسيانىڭ بويىنان الدەبىر ويعا تۇشىنىپ، سونى قايىرا جازىپ شىعۋ بولىپ تابىلادى. ول ءۇشىن ءبىز اۆتوردىڭ ويلاعان ويى جانە العا قويعان ماقساتىن ەسكەرىپ، نە ايتپاق بولعاندىعىمەن تەوريالىق جاقتان قابىسۋعا ءتيىسپىز. قازىر قازاق پروزايكتەرى ادامدى ىشكى شايتانى بار - جىن-پەرىگە نەمەسە ىشكى شايتانى جوق - پەرىشتەگە اينالدىرىپ، وزىندىك ۇستانىمدارىن پەرسونداندىرىپ ءجۇر. «جىن» - وسى باعىتتا جازىلعان ۇزدىك تۋىندىلاردىڭ ءبىرى.

وسى جولداعى بار ماقسات، اۆتورلىق ويدى جۇرتقا تۇسىنىكتى وقىرمان تىلىنە اۋدارىپ شىعۋدىڭ وزىندىك تۇسىندىرمە نۇسقاسىن ومىرگە اكەلىپ، ونىڭ سانسىز مول تاپسىرلەۋىنىڭ ءبىر ۇلگىسىن عانا جاريا ەتىپ وتىرمىز. ونىمەن كەلىسەتىندەر دە بار، مۇلدەم كەلىسپەيتىندەر دە بار.

بۇرىنعى قازاق اڭگىمەلەرى ءبىر عانا جەلىلى بولىپ كەلىپ، ءبىر عانا تالداۋدىڭ توقپاعىنا كونسە، قازىرگى قازاق پروزاسىن ءبىر قازىققا بايلاپ قويىپ، داعدىلى ادىسپەن ءسوز ءبارىن كوتەرەدى دەپ، اعىل-تەگىل ەسىلىپ، كەڭىنەن كوسىلە المايتىندىعىڭ ومىرلىك فاكتىگە اينالدى. «جىن» سىندى اڭگىمەلەر ءبىر عانا تالداۋمەن شەكتەلمەيدى، تاپسىرلەۋشىسىنىڭ ۇستانعان كوزقاراسى مەن تۇتىنعان دۇنيەتانىمىنا بايلانىستى سانسىز تالداۋلار لەگىن تۋعىزادى. بۇنداي اڭگىمەلەر سونىسىمەن قۇندى، ءارى وسىنىسىمەن باعالى.

ۇلتتىق سىن مەن ميلەت وقىرماندارى وسى وقيعانىڭ ورىن العاندىعىنا نىق سەنىمدىلىكپەن اۆتوردىڭ كۋالىك جاساۋى جاعىنا قادام باسقاندا، ىلۋدە ءبىر ورىن الاتىن، كەيبىر قانداستارىمىز زارداپ شەگىپ جۇرگەن، كەيبىرى ازەر قۇتىلعان قالىپتى وقيعاعا جولىعىسادى. ءبىر قاراعاندا، سارى باسىلىمداردا جىن-شايتان تۋرالى ءبىرىن-ءبىرى قايتالاپ، جوقتان بار جاساپ دۇركىندەپ شىعىپ جاتقان، اياقتالىپ بولمايتىن ءوزارا تاقىرىپتاس دۇمبىلەز اڭگىمەلەردىڭ الىپ بارا جاتقان تۇگى جوق سياقتى كورىنگەنىمەن، ەگەر دە ءسوز ءوز يەسىن، تاقىرىپ ءوز ءجونىن تاپقاندا تاتىمسىز دۇنيەنىڭ ماندەنىپ، پوەتيكالىق ارايلانىپ شىعا كەلەتىنى بار. دۋمان سارى باسىلىمدار جاۋىر قىلعان تاقىرىپتى وزىنشە يگەرىپ، كەسەك تۋىندى تۋدىرىپ وتىر. اۆتوردىڭ وسى تىلسىمدى دۇنيەنى تىم قاراپايىمداپ، ءبىراق، ءوزىنىڭ جازۋ مانەرىمەن تاماشا ميستيكالىق اڭگىمەگە اينالدىرا بىلگەندىگىنىڭ شەبەرلىگىن اداميلىقپەن مويىنداۋعا ءتيىسپىز.

جىن-شايتان سەكىلدى سارى ادەبيەتتىڭ باۋىرىنا باسقان تاقىرىبىن ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ ايدىنىنا اسەم اققۋداي ءجۇزدىرۋ وڭاي دۇنيە ەمەس. ءارى جۇرتتىڭ بارىنە بەلگىلى بىرەۋلەر ءوزى كۋا بولعان، بىرەۋلەر جاقىندارىنان ەستىگەن جايتتى جازىپ وتىرسىڭ. دوستوەۆسكيدىڭ «قىلمىس پەن جازاسى» جانە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «اداسقاندارىنا» دەيىن قىلمىس وقيعاسى تەك بۇقارالىق كوپشىلىك قولدى ادەبيەتتىڭ يگىلىگى بولىپ كەلگەنى جاسىرىن ەمەس. قوس اۆتور وزىندىك پوزيسياسى تۇرعىسىنان تاماشا كلاسسيكالىق دۇنيەنى ومىرگە اكەلە بىلگەندىگىن ادەبيەت تاريحىنان جاقسى بىلەمىز. مىنە، اراعا جىلدار سالىپ، دۋمان رامازان ۇلت ادەبيەتىندە بۇقارالىق كوپشىلىك قولدى ادەبيەتتىڭ جاۋىر بولعان تاقىرىبىن جاڭا قىرىنان تانىتا ءبىلىپ وتىر.

دۋمانداعى ءتۇس كورۋدى ز.فرەيدشە عىلىميلاساق، قازاقى مانەردە ادەبيلەندىرسەك، وندا ءۇش ساتىدان تۇراتىن ءتۇس كورۋ اۋەلى جاسىرىن الماعايىپتىقتان بەلگىسىزدىك پەن بەلگىلىكتىڭ تۇتاسقان قوسپاسىنان تۇرادى. ءوڭ مەن ءتۇس ميداي ارالاسىپ كەتەدى دە، شىندىق پەن قيالدىڭ ءبىرىن-ءبىرى الماستىرۋى ورىن الادى. ەڭ سوڭىنان وقىرمان ساناسىنا وبرازدانعان وي قوناقتايدى. دۋمان قالامى فرەيدتىك پسيحواناليزدى قالامگەرلىك پوەتيكالىق تىلگە اينالدىرادى. ناقتىلاي ايتساق، الماعايىپتىق - گيپەربولاعا، الماستىرۋ - مەتافورا، مەتونيمياعا، ال، وقىرمان ساناسىنا وبرازدانعان وي - اللەگورياعا اينالادى.

ءتۇن قاراڭعىلىعىن جامىلىپ، جالبىر شاشتى بىرەۋلەر توي جاساپ جاتىر. ادامدارعا ۇقسامايدى. ەرگەجەيلىلەر ەلىنەن كەلگەن ەلشىلەر سياقتى: بويلارى ءبىر-اق تۇتام. وزدەرىنشە ءان ايتىپ، ءبي بيلەپ، توي كورىگىن قىزدىرا تۇسكەن. ورتاداعى لاۋلاي جانعان وتتى اينالا قورشاي، باقاداي بالپاڭ باسىپ، سەركەدەي سەكەڭ قاعىپ، سەكىرىپ ءجۇر. ءماز-مايرام. قويشا ماڭىراپ، قوزىداي جامىراپ، دۋ-دۋ، گۋ-گۋ ەتەدى. ءۇستى-باستارىن تۇك باسقان قىز كەيپىندەگى ەكى الباستى بولاتبەكتى قوس قاپتالداي قۇشاقتاپ العان، سيىرشا جالانىپ، كەنەشە جابىسا تۇسەدى. ول سىتىلىپ شىقپاق بوپ، العا قاراي ۇمسىنسا، قاسىنداعى قاندىقول قاراقشى يىعىنان باسىپ، تىرپ ەتكىزەر ەمەس. ءبىر كەزدە ءسال بوسانىپ، ورنىنان تۇرا بەرگەنى سول ەدى، ساقال-شاشى جالبىراعان بادىراق كوز بىرەۋى بار داۋىسىمەن اۋزى-باسىن قيسايتا باج ەتە قالدى.

- ...ا ا ا !

نەگە جازۋشى جىن ارالاسقان فانتوستوگرمونيالىقتان اڭگىمەسىن باستاپ وتىر. ءتۇس كورۋگە قالامگەر نەگە بارىپ وتىر دەگەن سىندى زاڭدى سۇراق الدىمىزدى كەسكەستەيدى. قالامگەر ۇلت ادەبيەتىندە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، عىلىمدا ءالى سارالانىپ، تولىق قۇپياسى اشىلىپ بىتپەگەن ءتۇس كورۋ فەنومەنىن شىعارماشىلىقپەن يگەرىپ، ۇلتتىق ەستەتيكا اياسىندا ونىڭ ءمانىن اشۋعا تالپىنىس جاساۋدا ءۇش نارسەگە كۇش تۇسىرەدى: ءتۇس كورۋدىڭ، الماعايىپتانىپ بارىپ، قيال مەن شىندىقتىڭ ءبىرىن-ءبىرى الماستىرۋى ناتيجەسىندە الاشتىق دۇنيەتانىمعا سايكەسىمدى وقىرماندىق وبرازدىڭ سانامىزدا جاندانۋى. اۆتور وسىنى ساتىمەن شىعارا العان. قالامگەر دەرەكسىز نارسەنى دەرەكتەندىرە العان. شىن مانىسىندە، كوبىمىز جىن-سايتانعا سەنبەيمىز. ەسكىنىڭ سارقىنشاعى دەپ قارايتىن باتىستىق دۇنيەتانىمنىڭ ۇشپاعى دا سانامىزدا قىلاڭدايدى. ءبىراق، جازۋشى ءوز اڭگىمەسىن تاپ وسى تۇستەن باستاۋ ارقىلى بىزگە بۇرىن بەلگىسىزدى ناقتىلاندىرىپ بەرە العان.

كوركەم تۋىندىنىڭ كەيىپكەرلەرى ەرىكتى، ال، ناعىز سوز زەرگەرى ءوز كەيىپكەرىنە باعىنىشتى ەمەس. وسىنداي جاعدايات ءبىز تالداعالى وتىرعان اڭگىمەدە ورىن الادى.

جىنىنان ارىلۋ، نەمەسە ارىلماۋ بولاتبەكتىڭ ءوز ەركىندەگى دۇنيە وسىنى اۆتور قالاي بەرگەن:

- نە ىستەسەم ەكەن، ا؟! - قابىرعاسىمەن كەڭەسكەندەي، ويلانا تەرەزە جاققا كوز سالدى.

- نە ىستەسەم ەكەنى نەسى! بارامىز! كەشە ءوزىڭ عوي، «بارىپ-قايتايىق» دەگەن. ايتپەسە، بۇگىن... كوپ ءسوزدى قوي! ءجۇر، جينال! جانىڭدى الادى دەيسىڭ بە، جولىڭدى اشىپ بەرەدى، - دەدى ەركىن باستىرمالاتىپ.

- جارايدى، بولمادىڭ عوي! جالپى وسى ەمشى، مولدا، باقسى-بالگەر دەگەندەرگە سەنبەۋشى ەم. مۇمكىن...

- نە مۇمكىن؟

- مۇمكىن، سەنىكى دە دۇرىس شىعار!..

- ارينە، دۇرىس!.. مەن ساعان جامانشىلىق ويلايدى دەيسىڭ بە؟!

- بىلەم عوي! كەتتىك وندا!..

ەكەۋى اڭگىمەلەسە ءجۇرىپ سىرتقا شىقتى. دالا قاپىرىق، كۇن مي اينالىپ جەرگە تۇسەردەي شىجىپ تۇر. جازۋشى نەگە قىتىمىر قىستى ەمەس، قاپىرىق جازدى الىپ وتىر. قىستا جىن جانىمەن قايعى بولىپ كەتسە، شىجىعان ىستىقتا ميىڭدى قاعىپ قولىڭا بەرەرى انىق. جازۋشى ۇلتتىق ارحيپسيحولوگيانى تامىرشىداي تاپ باسىپ وتىر.

ادەبيەت تاريحىندا «اليسا عاجايىپتار ەلىندە» كىتابىنىڭ اۆتورى ليۋيس كەرول ءوزىنىڭ جۇرتتى دال قىلعان «سنارككە جاسالعان اڭشىلىق» تۋىندىسى جايىندا: «ۋاقىت وتكەن سايىن ماعان سىپايىگەرشىلىك اڭىستاعى «سنارككە جاسالعان اڭشىلىق» اللەگوريا ما، الدە جاسىرىن ءمورال نەمەسە ساياسي ساتيرا بويىنا بۇققان تۋىندى ما دەپ سۇرايدى. وسىنداي ساۋالداردىڭ بارشاسىنا ءوز باسىم «ەشتەڭكەنى بىلمەيمىن» دەگەن ءبىر عانا جاۋاپ قاتۋدامىن» دەگەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. دۋماننىڭ جىنعا جاسالار اڭشىلىقتى بەرۋى باتىستىق ادەبيەتكە كوزى ۇيرەنگەن، ولاردى اۋىزعا الماي سويلەسە ۇرتى كۇيەتىندەر ءۇشىن تۇرپىدەي كورىنۋى دە مۇمكىن. سونىمەن جىندى قۋۋ جورىعىنىڭ قالاي وتكەنىنە ءماتىن بويىنشا وي جۇگىرتەيىك:

مولدا ونىڭ قارسى الدىنا جۇرەلەي وتىردى دا:

- اازۋ بيل-لاهي ميناش شاي-تا-نير-راجيم.

بيس-ميل-لا هير-راحما نير-راحيم، - دەپ قۇران وقي باستادى. داۋىسى سونداي اۋەزدى، قۇلاققا جاعىمدى ەستىلەدى. ماقام-ىرعاعى دا جۇرەككە جىلى تيەدى. ارا-اراسىندا موينىن سوزىپ، باسىن قاقشيتا «سۇف... سۇف...» دەپ جىلانداي ىسىلداپ، بولاتبەكتىڭ بەتىنە تۇشكىرىپ قويادى.

ءسۇت پىسىرىمدەي ۋاقىت وتكەن كەزدە تىزەسى ونسىز دا دىرىلدەپ وتىرعان بولاتبەك كەسكەن تەرەكتەي شالقاسىنان قۇلاپ تۇستى. اۋزىنان اق كوبىك اعىپ، جان تاپسىرعان ادامداي قيمىلسىز قالدى. وسى ءساتتى كۇتىپ وتىرعانداي مولدا قىزىلعا تۇسكەن قىرانداي قومدانىپ ۇستىنە تونە تۇستى. وڭ قولىمەن ونىڭ ماڭدايىنان قاپسىرا ۇستاپ، قۇران وقۋىن جالعاستىرا بەردى. بىر كەزدە وقىس توقتاي قالىپ:

- ءاي، مالعۇن، سويلە جانىڭ بارىندا! ايتپەسە، جانىڭدى جاهاننامعا جىبەرەمىن. قانشا الىپ بولساڭ دا، قۇراننان كۇشتى ەمەسسىڭ! - دەدى داۋىسىن كوتەرىپ. - سويلە، مالعۇن!.. سويلە دەدىم عوي!..

مولدا سويلەگەن سايىن سۇستانىپ، سۇرلانىپ بارادى. قاس-قاباعى ءتۇيىلىپ، تۇندەي تۇنەرىپ العان. شوقتاي جانعان وتتى جانارى جاي وعىنداي جالىن اتىپ، ىزعار شاشادى. وسى ءسات بولار-بولماس، ەستىلەر-ەستىلمەس كۇرسىنگەن دىبىس ءبىلىنىپ:

- نەعىل دەيسىز؟ - دەگەن كۇبىر ەستىلدى. ەركىن جالت قاراپ ەدى، ۇيىقتاپ قالعان دوسىنىڭ اۋىزى وياۋ ادامشا جىبىرلاپ جاتىر ەكەن. دەنەسى ىسىنە باستاعان سياقتى. كيىمىنىڭ ءىشىن جەل كەۋلەپ كەتكەندەي، كوك كويلەگى ۇرلەنگەن شار ءتارىزدى تىرسيا تومپايىپ بارادى. ءبىر مەزەت بولاتبەكتىڭ ەكى يىعى سەلكىلدەپ، دەنەسى وڭدى-سولدى قيمىلداي باستادى. تاپ ءبىر بيلەپ جاتقان سياقتى. جانى توزاق وتىنا كۇيدىرىلىپ جاتقانداي «اه، ۋه... اه، ۋه...» دەپ قينالا ايعايلاپ قويادى.

- سويلە، مالعۇن! - دەدى مولدا زىركىلدەي.

- نە ايتايىن؟!. - داۋىسى جەر استىنان شىعىپ جاتقانداي، قىر-قىر ەتىپ قىرىلدايدى.

- قايدان كەلدىڭ؟

- قارا تۇنەكتەن. - كۇشپەن كۇشەنە سويلەيدى.

- اتىڭ كىم؟

- ساما.

- مۇسىلمانسىڭ با، كاپىرسىڭ بە؟

- مۇسىلمانمىن.

- رەڭىڭ قانداي؟

- قارا.

- ءاي، مالعۇن، كىمدى الداعىڭ كەلەدى. كاپىرسىڭ عوي. مۇسىلمان جىننىڭ رەڭى سارى بولماي ما؟! - دەدى مولدا دولدانىپ. - ەندى وتىرىك ايتساڭ، ءولتىرىپ جىبەرەمىن!

جىن ءۇنسىز قالدى. مولدا داۋىسىن مەيلىنشە كوتەرە قۇران وقي باستادى. ءبىر كەزدە ىڭىرسي ىشقىنعان داۋىس ەستىلدى دە:

- كەشىرىڭىز، كەشىرىڭىز! ەندى وتىرىك ايتپايمىن! - دەگەن جىلاڭقى داۋىس قۇلاققا شالىندى.

- ءاپ، بالەم، يمانعا كەلدىڭ بە؟ كەلمەي قايدا باراسىڭ! - دەدى مولدا ءسال جىميىپ. - ۇرعاشى جىنسىڭ با، ەركەك جىنسىڭ با؟

- قاتىنبىز! - قۇددى بولاتبەك سويلەپ جاتقانداي، اۋىزى جىبىر-جىبىر ەتەدى. ءبىراق داۋىس اۋىزدان ەمەس، كومەكەيدىڭ ار جاعىنان شىعاتىن سياقتى. انىق ەمەس، تالىپ-تالىپ ەستىلەدى. ءار ءسوزدى ساعىزشا سوزىپ، تۇسىنىكسىزدەۋ ايتادى. سويلەگەن سايىن كەۋدە تۇسى بۇلك-بۇلك ەتىپ، بۇلكىلدەپ قويادى.

- قاتىنبىز دەيسىڭ بە؟

- ءيا، قاتىنبىز.

- نەشەۋسىڭدەر؟

- ەكەۋمىز.

- ول نەگە سويلەمەيدى؟

- بۇل ءوزى كوپ سويلەمەيدى. قورقاق. قورىققانىنان ءتىلى بايلانىپ قالعان سياقتى.

- ءوي، سۇرى قۇرسىن، سۇرىڭ قۇرعىردىڭ!.. بۇل جىگىتتىڭ بويىنا نە ماقساتپەن كىردىڭدەر؟

- ءبىز ونى جاقسى كورەمىز!

- باعىن بايلاپ جۇرگەن سەندەر ەكەنسىڭدەر عوي!

- ءبىز بۇنى قاتتى قىزعانامىز.

- قۇداي-اۋ، كىمنەن؟

- قىزداردان.

- نەگە؟

- ەكەۋمىز دە ولەردەي عاشىقپىز!

- ءاي، بۇل جىگىتتىڭ ۇيلەنىپ، ءۇيلى-باراندى بولۋى كەرەك قوي!

- ءبىزدى بۇعان نەكەمىزدى قيىپ، زاڭدى تۇردە قوسقان. ءبىز بۇنىڭ نەكەلى ايەلدەرىمىز.

- كىم قوستى؟

- ولار!..

- ولارىڭ كىم؟

- ءوزىمىزدىڭ اعايىندار.

- ادامدا نەلەرىڭ بار-ەي! وزدەرىڭ سيياقتى جىندار جەتپەي قالدى ما؟!

- جاقسى كورىپ قالعان سوڭ قيىن ەكەن. قىزعانىشتان-اق ولەتىن بولدىق. قىزدارعا جولاپ كەتسە بولدى، كوزىن بايلاپ، ازعىرا باستايمىز. وزىمىزشە دۇعامىزدى وقىپ... سودان ءوزى-اق كەزدەسكەن قىزىنا كوڭىلى تولماي، ءبىر-اق كۇندە اينىپ شىعا كەلەدى. قىسقاسى، ءدام-تۇزى جاراسپاي كەتەدى. ءسويتىپ، وزىمىزشە مەنشىكتەپ العانبىز بۇل جىگىتتى. كەيدە ءتىپتى ءبىر-بىرىمىزدەن قىزعانىپ، قىرىقپىشاق بوپ قالامىز.

- بۇل جىگىتتىڭ ادام سياقتى ءتۇتىن تۇتەتىپ، بالا ءسۇيىپ، ۇرپاق ءوربىتۋى كەرەك قوي!

- ءوزىمىز-اق ءتان ءلاززاتىنا باتىرىپ، قۇمارىن قاندىرىپ، بالا تاۋىپ بەرەمىز!

- ءتايت ءارى، تارت ءتىلىڭدى. ەكىنشى رەت بۇنداي ءسوز ايتساڭ، جەلكەڭدى جەتەڭنەن قيامىن، انتۇرعان!..

- ءبىز..

- بولدى، جەتەر، قىسقارت ءسوزدى!.. وداندا كانە، شىعىڭدار بۇل جىگىتتىڭ بويىنان!.. نەگە ۇندەمەيسىڭدەر؟! شىعىڭدار دەدىم عوي مەن سەندەرگە. ءوز ەرىكتەرىڭمەن شىعىپ كەتىڭدەر كانە. ايتپەسە، جاقسىلىق كۇتپەڭدەر! - دەدى مولدا ايۋداي اقىرىپ. - نە شىققىلارىڭ كەلمەي مە؟!. وندا ءوزدەرىڭ بىلىڭدەر، وڭباي قالاسىڭدار عوي، مالعۇندار!.. ءوز وبالدارىڭ وزدەرىڭە، كوزدەرىڭە كوك شىبىن ۇيمەلەتەمىن!..

- شىققاندا قايدا بارامىز؟!

- مەككەگە بارىڭدار!

- نەگە؟

- ول جاقتا مۇسىلماندار كوپ. يسلام ءدىنىن قابىلداپ، مۇسىلمان بولاسىڭدار! مۇسىلماندىققا تەز بەيىمدەلەسىڭدەر!

- مەككەدە نەمىز بار، بۇندا ءبارى جاقسى. نە كەرەكتىڭ ءبارى بار!.. بىزگە بۇل جىگىتتىڭ دەنەسىندە ءومىر سۇرگەن ۇنايدى. ءبىزدىڭ وسىندا تۇرا بەرگىمىز كەلەدى، - سىلق سىلق ەتىپ، سايقالدانا سىقىلىقتايدى. كۇلكىسى سونداي جاعىمسىز، قۇلاققا تۇرپىدەي تيەدى.

- كوپ ءسوزدى قويىپ، شىعىڭدار! ادامنىڭ دەنەسى جىندار تۇراتىن مەكەن ەمەس! سەندەرگە دەنەدە تۇراقتاۋعا بولمايدى! ەگەر شىقپاساڭدار، ولتىرەمىن! ايامايمىن!..

- شىعامىز، شىقپاي قايدا بارامىز!

باتىستىڭ ادەبيەتىندە كافكانى كوككە كوتەرەدى. ول ءوزى كوزى تىرىسىندە جاريالانۋىن قۇپ كورمەگەن دۇنيەلەرىن دوسى جاريالاپ جىبەردى دە، قالامىنان شىققانىنىڭ ءبارى عاجايىپ دۇنيەگە اينالىپ شىعا كەلدى. شىنىندا سولاي ما!؟ باتىس ءپىر تۇتقان دۇنيەلەردىڭ بارىنە جاپا تارماعاي باس سالماي، قولايىمىزعا قونىمدىسىن ەكشەپ الۋ كەرەكتىگىن دۋماننىڭ وسى اڭگىمەسى تانىتادى. باتىستىڭ ابسۋردتى الەمى مەن الاشتىڭ ابسۋردتى الەمىن ءبىر ارباعا جەگە المايسىڭ. ويتكەنى، باتىس ءۇشىن فانتاستيكالىق سنارك بىردە اكۋلا (shark)، ەندى بىردە جىلان (snake) بولىپ، وزدەرىن دال ەتسە، دۋماننىڭ جىنى - ءارى مۇسىلمان، ءارى كاپىر جىن. ونىڭ سونداي ەكەنىن بابالارىمىز قالاي قابىلداسا، ءبىز دە سولاي قابىلدايمىز. بار ماسەلە جازىلۋى مەن ۇعىنىلۋىندا. فولكلورلانعان جىن مەن ادەبيلەنگەن جىن ەكى باسقا دۇنيە. دۋمان بىزگە وسى ەكى باسقا دۇنيەنىڭ ادەبيلەنگەن اۆتورلىق نۇسقاسىن ۇسىنىپ وتىر.

- شىقپاس بۇرىن يسلام ءدىنىن قابىلداپ، مۇسىلمان بولاسىڭدار! ۇقتىڭدار ما؟ مەن سەندەرگە سوڭعى مۇمكىندىك بەرەمىن! تاڭداڭدار!..

- ءبىز ودان قورقامىز!

- كىمنەن؟

- ودان!.. ول نە بۇيىرسا، ءبىز سونى ىستەيمىز!

- ءاي، ول كۇشتى مە، اللا كۇشتى مە؟

- ول!..

- سەندەر كاپىرسىڭدەر! ىبىلىسكە قىزمەت ەتەسىڭدەر! ادامداردى ازعىرىپ، تەرىس جولعا سالاسىڭدار! سايتاندىق پەن سايقالدىققا جول اشىپ، كۇناعا بەلشەلەرىڭنەن باتاسىڭدار! بۇل ءۇشىن كەيىن اللانىڭ الدىنا بارعاندا ەسەپ بەرەسىڭدەر! اللانىڭ قاهارىنا ۇشىرايسىڭدار! اللانىڭ قۇدىرەتى بارىنەن كۇشتى. ودان دا اقىلعا كەلىپ، مۇسىلماندىق جولدى تاڭداڭدار! اللاعا قۇلشىلىق ەتىڭدەر!

مولدانىڭ ءجۇزى كارلەنىپ، تاعى دا داۋىستاپ قۇران وقي باستاپ ەدى.

- وي، اۋىرىپ كەتتى، اۋىرىپ كەتتى!.. وقىماڭىزشى!.. ايتقانىڭىزدى ەكى ەتپەيمىز! - دەگەن جالىنىشتى ءۇن شىقتى.

- ءاپ، بالەم، قالاي ەكەن؟! يسلام ءدىنىن قابىلداپ، مۇسىلمان بولاسىڭدار ما؟

- قابىلدايمىز! ءسىز ءۇشىن...

- مەن بار-جوعى اللانىڭ قۇلى عانامىن، اللا ءۇشىن قابىلدا!

- ايتقانىڭىزعا قۇلدىق!

- بۇدان بىلاي سەنىڭ ەسىمىڭ زارلىقىز، ال انا كۇندەسىڭدىكى ۇندەمەسكۇل بولادى، جاراي ما؟!

- زارلىقىز... ۇندەمەسكۇل...

- ءيا، تاپ سولاي! ۇمىتپاي، جاتتاپ الىڭدار!

- جاقسى!

- زارلىقىز...

- اۋ؟

تاڭ-تاماشا بولىپ، تاڭداي قاعىپ وتىرعان ەركىن ەرىكسىز ەزۋ تارتىپ، كۇلىپ جىبەردى. مولداعا ءبىر، بولاتبەككە ءبىر كوز سالىپ، قايتا-قايتا باسىن شايقاپ قويادى.

- ەندى شىعىڭدار! - مولدا بۇيىرا سويلەدى.

- قالاي شىعامىز؟

- قالاي كىرسەڭدەر، سولاي شىعىڭدار! قالاي كىرىپ ەدىڭدەر؟

- اۋزىنان.

- ەندەشە اۋزىنان شىعىڭدار!

- قالاي كىرگەنىمىزدى ۇمىتىپ قالىپپىز، قالاي شىعارىمىزدى بىلمەي تۇرمىز!

- ەندەشە ەستەرىڭە تۇسىرەيىن، قۋ قانشىقتار!..

داۋىستاپ قۇران وقي باستادى، تاعى دا ىڭىرسي ىشقىنعان داۋىس ەستىلدى.

- شىعامىز، شىعامىز!..

مولدا توقتالا قالدى دا، داۋىسىن بارىنشا كوتەرىپ:

- شىعىڭدار تەزىرەك! «اسسالاۋماعالەيكۋم!» دەڭدەر دە، شىعىڭدار! - دەدى زىرك-زىرك ەتىپ، - بۇدان بىلاي ادام بالاسىن مازالاۋشى بولماڭدار!

- اسسالاۋماعالەيكۋم!..

سول ءسات مولدا ءوزىنىڭ ءار قيمىلىن قاراۋىلشا ءمىز باقپاي باعىپ وتىرعان ەركىنگە قاراپ:

- قازىر شىعادى. شىعۋعا جينالىپ جاتىر. اۋزىنان شىعادى. - دەدى جايباراقات كەيىپتە. - جىندار شىعىپ كەتكەن كەزدە مىنا قاسقاڭ دا ويانادى.

ەركىن كورىپ قالارمىن با دەگەن ويمەن بولاتبەكتىڭ اۋزىنا قادالا قاراي قالعان. ول ءوزى ەشتەڭە سەزبەيتىن سياقتى. پىس-پىس ەتىپ، پىسىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر. العاشقىداي ەمەس، قىبىر-جىبىرسىز تىنىشتالا قالعان.

- انە، شىعىپ بارادى! - دەدى مولدا. ءبىراق ونىڭ كوزىنە ەشتەڭە كورىنە قويمادى. تەك دوسىنىڭ «اه» دەپ اۋىر كۇرسىنىپ، اۋزىن كەرە اشقانىن عانا بايقاپ قالدى.

- وي، اللا-اي! - دەدى ەركىن تاڭدانعان كەيىپ تانىتىپ، - وسىنى بىرەۋ ايتسا سەنبەس ەم!.. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى-اي!..

ول وسى سوزدەردى ايتىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، بولاتبەك كوزىن اشىپ الدى.

- نە قالعىپ كەتكەم بە؟ - دەدى ورنىنان سىلبىر كوتەرىلىپ. جان-جاعىنا جاۋتاڭداي قاراپ قويادى. نە بولعانىن تۇسىنە الماي تۇرعانى ۇيقى-تۇيقى تۇرىنەن-اق بايقالىپ تۇر.

- ەكەۋى دە شىعىپ كەتتى مە؟ - دەدى ەركىن مولداعا قاراپ.

- ءيا، ەكەۋى دە الدى-ارتىنا قاراماي زىتتى عوي!..

- قايتىپ كىرىپ الماي ما؟

- جوق، ءوز باستارىمەن قايعى بوپ كەتەدى. مەن ولاردى ابدەن قورقىتىپ، زارەلەرىن ۇشىرىپ جىبەردىم! ەندى ادام بالاسىنا جۋي قويمايدى!..

مولدا ەشتەڭە بولماعانداي جايمەن باسىپ، ءوز ورنىنا بارىپ وتىردى. ەركىن تاعى دا بىردەڭەلەردى سۇراعىسى كەلىپ وقتالا بەردى دە، دوسىنىڭ كوڭىلىنە قارايلاپ، ول ويىنان تەز اينىدى. «تاعى بىردە كەلەرمىن!» دەدى ءوزىن-ءوزى جۇباتىپ.

- ال جىگىتىم، ايتا وتىر، نە سەزدىڭ؟ - دەدى مولدا بولاتبەككە قاراي موينىن بۇرىپ.

ول ەشتەڭە ەستىمەگەندەي، مەڭىرەيگەن قالپىندا ءۇن-ءتۇنسىز تۇرا بەردى. كوڭىلىنە كوپ نارسە ۇيالاي قالعان ەركىن دە وعان سىناي قاراپ قويادى. دوسى ەش ساسار ەمەس، تەرەڭ ويدىڭ قۇشاعىندا ماڭگىرىپ تۇرىپ قالعان.

- وۋ، جىگىتىم، مەن ساعان ايتىپ تۇرمىن، نە سەزدىڭ؟ - دەدى مولدا سۇراعىن قايتالاپ. سوندا عانا بولاتبەك وزىنە سويلەپ تۇرعانىن اڭعارىپ، بويىن تەز-اق جيىپ الدى.

- نە دەيسىز؟ - دەدى الاقتاپ.

- ءيا، سەنەن سۇراپ تۇرمىن، نە ءبىلىپ، نە سەزدىڭ؟

- ەشتەڭە دە. كوزىم ءىلىنىپ كەتىپتى عوي!..

- وندا ەسىڭدە بولسىن، بويىڭداعى جىندارىڭدى شىعاردىم! ەندىگى ءومىرىڭ شۇعىلالى دا شۋاقتى بولادى!

- وي، راحمەت... وي، راحمەت، - دەي بەردى بولاتبەك كۇلىمسىرەپ.

ءبىر انىعى قازىرگى قازاق اۆتورى ءلايلى بولسا، ءاربىر قازاق وقىرمانى وعان عاشىق ءماجنۇن، سوندىقتان، ءلايلى مەن ءماجنۇننىڭ ويى ەشقاشان قابىسا بەرمەيدى. ءار ءماجنۇن ءوز ءلايلىسىن وزىنشە ۇعىنادى.

بۇرىنعىشا، اۆتورشا ويلاپ، اۆتورشا ءتۇسىنۋ دەگەن ۇعىمدى تارس ەستەن شىعارعانىمىز ءجون سياقتى. ويتكەنى، ءار قالامگەردى تاريحي جانە ارحيتاريحي ۇلت تاعدىرى تولعاندىرادى دا، بارلىق ومىرلىك قۇبىلىستارعا ميلەتتىك مۇددەنى ۇستانعان جالپى الاشتىق كوزقاراس تۇرعىسىنان كەلەدى. بۇدان شىعاتىنى ءماتىن تەك بۇرىنعىنى تەك وقىلعان شاقتا عانا ۇعىنىلاتىن «سايكەسىمدى ءتۇسىنۋ» فەنومەنى دەگەن كونەرگەن ۇعىمنان ارىلۋعا ءتيىسپىز. ءماتىن بىرەۋدىڭ ۇعىنباعانىن ەكىنشى بىرەۋ اڭعاراتىن، ۇنەمى جاڭارۋ ۇستىندەگى، ءتىپتى كەيدە اۆتور ۇستانىمىمەن ەش قابىسپايتىن دەربەس الەم.

ول دەربەس الەم بولعاندىقتان ءاركىم ءوزى قالاعان، ءوزى ءجون دەپ تاپقان تۇسىنىگىن بەرە الادى. ءماجنۇن مەن ءلايلىنىڭ ماڭگىلىك تاۋسىلمايتىن سۇيىشپەنشىلىگىنىڭ جاڭا قىرىن وقىرماندىق الەمىنە وتاۋ تىككىزۋ - باستى ۇستانىم. ونى جاتىرقاي قابىلداۋ مەن ودان ىرگە اجىراتپاۋ اركىمنىڭ ءوز ەركىندەگى دۇنيە. دۋماننىڭ قالامى بىزدەن تەك وسىنى تالاپ ەتەدى.

ونى بۇرىنعى «اباي جولى»، «اداسقاندار»، «ۇلپان»، «شىراعىڭ سونبەسىن»، «قان مەن تەر»، «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» ت.ب. كەڭەستىك داۋىردىڭ شوقتىقتى تۋىندىلارىنا بەرگەن فورمۋلالىق تۇيىندەۋلەرمەن كەسىپ-پىشۋگە ەش بولمايدى. ءار ءداۋىر «اباي جولى»، «اداسقاندار» ت.ب. كلاسسيكالىق تۋىندىلارعا قيلى اڭسارداعى، ءتۇرلى جاپسارداعى ءوز باعالاۋلارىن سان مارتە جاسايدى. ءارى بۇنداي جاڭاشىل ويلار الدەكىمدەرگە ۇناماۋى دا مۇمكىن.

اۆتوردىڭ كوركەمدىك دەڭگەيى جوعارى بولعان سايىن ونىڭ تۋىندىسىنىڭ سيۋجەتىنىڭ قايتالانباستىعى مەن دەربەستىگى ايشىقتالا كوزگە ۇرىپ تۇرادى. مىنە، سونداي قالامگەردىڭ ءبىرى، ءارى بىرگەيى - دۋمان رامازان.

قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ سيۋجەتتىك رەپەرتۋارى ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا ورىن الىپ جاتقان ادەبي، قوعامدىق جانە تاريحي پروسەستەرگە تىكەلەي بايلانىستى.

ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا قوس شاشتى سايتان جىگىتكە عاشىق. ولەڭگە سىيمايتىن دۇنيە اڭگىمەنىڭ بويىنا سىيسا، اڭگىمەگە سىيمايتىن دۇنيە ولەڭگە سىيادى. بۇل - كەرەعارلىق ەمەس، ادەبي زاڭدىلىق. جىننىڭ ولەڭ بويىندا تەك پوەتيكالىق وبراز بولىپ قالا بەرۋى بار دا، جىننىڭ اڭگىمە ماتىنىندە رومانتيكالىق، گروتەسكىلىك، ميفولوگيالىق اڭىستا سان قۇبىلۋى بار. بۇنى قالامگەر پەرسوناج اۋزىمەن بىلايشا كەستەلەيدى:

- شىنىڭدى ايتشى، ساكەننىڭ بويىندا جىن بولعانى راس پا؟

- راس بولعاندا قانداي! سەن ءالى سەنبەي جۇرسىڭ بە، نە؟

- سەنگىم كەلسە دە، ءبىرءتۇرلى سەنىمسىز سياقتى. جىن ادامنىڭ قاي جەرىندە بولادى ەكەن؟

- مەن ونى قايدان بىلەيىن. بىلگىڭ كەلسە بارعان سوڭ مولدادان انىقتاپ سۇراپ الارسىڭ. ساكەننىڭ بويىندا جىن بولعانى راس. بىرەۋ ەمەس تاعى، ءۇيىرلى جىن يەكتەپ الىپتى. باقانداي بەسەۋ. تورتەۋى العاشقى كۇنى-اق شىعىپ كەتتى. ولاردىڭ دا باسشىسى بولادى ەكەن عوي! مىقتى بولعان سوڭ باسشى بولادى دا. سول سودىر مولدامەن ءۇش كۇن تايتالاسىپ، ارەڭ شىقتى. ساكەن سودان بەرى بويىم دا، ويىم دا جەڭىلدەپ قالدى دەپ قۋانىپ ءجۇر عوي!.. اۋىرۋى دا تاس تيىلدى.

- شىن با؟

- مەن ساعان قاشان وتىرىك ايتىپ ەم؟! مىنە، جول ۇستىندە كەلە جاتىرمىن عوي، وتىرىك ايتسام وڭباي قالايىن. ءتىپتى اللانىڭ اتىمەن ايتايىن، شىن ءسوزىم.

- ولار ادامنىڭ دەنەسىنە قالاي كىرىپ الادى ەكەن؟

- ءدال بىلمەيمىن. يمامنىڭ ايتۋىنشا، ادام قاتتى ەسىنەگەندە، قاتتى قۇمارلانعاندا نەمەسە قاتتى اشۋلانعاندا اۋزىنان كىرىپ كەتەدى ەكەن. كوبىنەسە لاس ورىنداردا، جامان جەرلەردە، كۇل-قوقىستاردا جۇرەدى دەيدى.

- كوردىڭ بە، ءوزى؟

- نەنى؟

- جىندى.

- جوق، كوردىم دەپ وتىرىك ايتا المايمىن. كوزگە كورىنبەسە دە، ادامدارمەن قاباتتاسا، قاپتالداسا ءومىر سۇرەتىن كورىنەدى. كادىمگى ءوزىمىز سياقتى، وزدەرىنشە عۇمىر كەشەدى دەيدى. كەيبىرەۋلەرى ادامدارمەن بىرگە ۇيدە تىرشىلىك ەتسە، كەيبىرەۋلەرى وزدەرىنشە ءۇي-جاي سالىپ، وتباسىن قۇرىپ، ۇرپاق ءوربىتىپ، ەلسىز مەكەندەردە، تاۋ اڭعارلارىندا، ۇڭگىرلەردە تۇرادى ەكەن!.. اللا ولاردى ادامداردان دا بۇرىن وتتان جاراتىپتى. ءتىپتى، ونى ايتاسىڭ، كەيبىر ءدىني كىتاپتاردا جىندار مەن ادامداردىڭ قوسىلىپ، بالالى بولعاندارى تۋرالى دا ايتىلادى! كەرەك دەسەڭ، كەزىندە ادامدار اللاعا قالاي سىيىنسا، جىندارعا دا سولاي باس ۇراتىن بولعان. ولاردىڭ كەسىرلەرىمەن بىرگە، قايىرىمدىلارى دا بولادى دەيدى عوي!.. ءبىزدىڭ اۋىلدا قۇيقاباي ەسىمدى مولدا بولعان. سول كىسى ءبىر كۇنى كەشقۇرىم كوك دونەنىمەن جەلە جورتىپ كەلە جاتسا، ارتىنا شايتان مىنگەسىپ الىپ، تۇسپەي قويىپتى. ابدەن ىزا بولعان اقساقال شايتاندى اعاشقا بايلاپ قويىپ ساباپتى. سودان شايتان جالىنىپ-جالپايىپ، كەشىرىم سۇراپ، ارەڭ قۇتىلعان ەكەن. بۇل وقيعا اۋىلدان-اۋىلعا اڭىز بوپ تاراپ كەتكەن ەدى. ول كەزدە ءبىز بالامىز، ونشا سەنە دە، ءمان دە بەرە قويعان جوقپىز. كەيىن ويلاپ قاراسام، سول شىن با دەيمىن!.. ويتكەنى، ول كىسى اتاعى ەلگە جايىلعان ۇلكەن مولدا بولاتىن.

- قويشى-ەي، قايداعىنى ايتپاي!..

- ءبالى!.. جىن-شايتاندار تۋرالى قۇراندا دا كوپ ايتىلادى عوي!.. ادامدار سياقتى ەكى اياعىمەن جۇرەتىن، قۇستار سەكىلدى اۋەلەپ ۇشاتىن، ءتىپتى جىلان، ءيت كەيپىندە كورىنەتىن جىندار دا بولادى ەكەن. ساكەننىڭ قولتىعىنىڭ استىنداعى كۇلبىلتەلەنىپ تۇرعان جارانى ءوزىڭ دە كوردىڭ ەمەس پە؟!

- ءيا.

- جارانىڭ ورتاسى تەسىك، ماڭايى اعاراڭداپ ءىسىپ تۇرعان ەدى عوي! جىندار سول جەردەن شىعىپتى. ونى مولدا دۇعا وقىپ وتىرعاندا ءوزى ايتتى، جىندار قولتىعىنان شىعادى دەپ...

- ساكەننىڭ ءوزى سەزدى مە ەكەن؟

- جوق، سەزبەيدى-اۋ! ويتكەنى ۇيىقتاتىپ تاستايدى.

- ۇيىقتاتىپ تاستايدى! - بولاتبەكتىڭ ءوڭى قاشىپ، ءتۇسى بۇزىلىپ كەتتى.

- ءيا، ۇيىقتاتىپ تاستايدى!..

- نەگە؟

- بىلمەيمىن. ايتەۋىر، مولدا قۇران وقي باستاعاندا جىنى بار ادام ۇيىقتاپ قالادى دا، جىنى شىققان سوڭ، وزىنەن-وزى ويانىپ كەتەدى. كەيبىر جىندار ءوز ەرىكتەرىمەن شىعىپ كەتەدى دە، كەيبىرەۋلەرىن مولدا شىقپاسىنا قويماي زورلاپ شىعارادى. قازاقتا «جىنىن العان باقسىداي...» دەگەن ءسوز بار ەمەس پە؟! سول شاماسى تەگىن ايتىلماعان-اۋ!

ادام مەكەبايەۆ ۇلتتىق پروزادا «جەزتىرناق» حيكاياتىمەن قازاق ميستيكالىق رەاليزمىنىڭ اتاسى بولىپ تابىلادى. ادام مەكەبايەۆ وسى شىعارماسى ارقىلى جۇرتتىڭ ىستىق ءىلپيتاتىنا بولەندى، ءبىراق، كەڭەستىك سىن ونىڭ ازات ويىن اشىپ ايتقانىن ەش كەشپەدى. سول كەزەڭ تۋرالى، ادام مەكەبايەۆ جۇلدىز ءابدىلداعا بەرگەن سۇحباتىندا ۇلت ادەبيەتىنىڭ تاريحى ءۇشىن ماڭىزى بار ەكى شوقتىقتى وي ايتادى: ونىڭ ءبىرى - «ەگەر نارىقتىق ەكونوميكا سول زاماندا بولعاندا، كاسىبي دەگەن جازۋشىلاردىڭ تالايى ىسكە اسپاي قالار ەدى. مۋراكاميدىڭ تانىمالدىعى جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلەدى.

ونىڭ ءبىر ۇشى جاپون حالقىنىڭ مەنتاليتەتىندە جاتىر. ال بىزدە نە ءبىر توپ قۇرىپ الىپ، سونى قورعان تۇتۋىڭ كەرەك. نە باسقالاردىڭ تالاۋىنا ءتۇسىپ، جەم بولاسىڭ. مەنتاليتەت سولاي. ماسەلەن، مەنىڭ «جەزتىرناق» دەگەن پوۆەسىمدى جۇرتتىڭ ءبارى ماقتادى. ءبىراق، ساعات ءاشىمبايەۆ باستاعان سىنشىلار سونى جاپپاي سىنادى. ءبىزدى وسىرمەگەن دە وسى نارسە. ەكىنشىسى - ءوزىنىڭ ادەبيەتكە قوسقان ۇلەسىن اشىپ ايتا الماۋى جانە بىرەۋلەردىڭ ونىڭ ادەبي اعىمداعى كوشباسشىلىعىن ەلمەۋى. ەندى اعامىزدىڭ سول كۇيىنىشىنە ورىن بەرەيىك: «تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى 22 جىلداعى قازاق ادەبيەتىندەگى شوقتىعى بيىك شىعارما، سىزدىڭشە، قاي شىعارما؟ مىسالى، بىرەۋلەر اسىرا ماقتاپ جۇرگەن ماعاۋيننىڭ «جارماعىن» ەكىنشى بىرەۋلەر جاراتپايدى. ادامنىڭ ەكىگە جارىلۋىن جاڭالىق دەپ قابىلداعاندار بار دا، پلاگياتتىق دەپ قابىلداعاندار بار. بولمىستىڭ ەكىگە ءبولىنۋى اۋىز اشاتىنداي جاڭالىق ەمەس دەيدى...

ول جاڭالىق ەمەس. دوستوەۆسكيدە بار. ءتىپتى، ودان ارىدە بار. مۇنداي بولمىستىڭ ەكىگە جارىلۋى مەنىڭ «جەزتىرناق» دەگەن پوۆەسىمدە بار. ال ونى مەن 30 جاسىمدا جازعانمىن. «جار جاعالاعان قىز» دەگەن پوۆەسىمدە دە ءدال وسى ادامنىڭ بولمىسىنىڭ ەكىگە جارىلۋى بار. 1978 - جىلى «قۇپيا قويمانىڭ» العاشقى نۇسقاسى شىقتى. مۇندا دا بولدى الگى ەكىگە جارىلۋ. ەكىگە جارىلۋ ءۇشىن ادام سونداي كۇيگە جەتۋى كەرەك. امالدىڭ جوعىنان جارىلۋى كەرەك. ماعان سولاي كەرەك بولدى، سوسىن جازدىم.

جازۋشى رەتىندە ايتارىم، شىعارما وقىلۋى كەرەك. ارينە، جارناما دا قاجەت شىعار. ءبىراق، وقىلمايتىن شىعارمانىڭ بەرەرى شامالى. مىسالى، مۋراكاميدىڭ شىعارمالارىن قىزىعا وقىپ شىعامىن. دوستوەۆسكي مەن تولستويدى ەرىكسىز وقيمىن. «اباي جولى» وتە كۇردەلى، قيىن شىعارما. ءبىراق، مەن ونى دا ەرىكسىز وقيمىن. ال شوقتىعى بيىك شىعارما... ونى ايتا المايمىن...». اعامىز دۇرىس ايتادى، قازاقتا بار نارسەنى وزگەنىڭ جازعان-سىزعانى دەڭگەيىندە باعالاۋ بىزگە وپا اپەرمەيدى. قازاقتىڭ ميستيكالىق رەاليزمىندە ادام مەكەبايەۆتان كەيىن وزىندىك ويى مەن وزىندىك جازۋ مانەرىن تانىتا بىلگەن دۋماننىڭ «جىنى» ءوزىنىڭ ءادىل باعالانۋىن كۇتۋدە. ءبىز تەك سونىڭ شىمىلدىعىنىڭ شەتىن عانا تۇردىك.

دۋمان تۇركى ادەبيەتىندەگى تىلسىمدىققا جاڭا لەپ، سونى ءۇردىس قوسىپ، بۇرىن كەڭەستىك داۋىردەگى وتارشىلدىقتان ۇلتىن ءورەلىلىكپەن ازات ەتەتىن ەگەمەن ادەبيەتتىڭ العاشقى تالپىنىسىن سەزدىردى: پوەزيادا - بۇحارلىق مەملەكەتشىلدىكتىڭ جۇبان مولداعاليەۆتاعى، ال، پروزادا - ۇلتتىق پوستمودەرندىكتىڭ ىلكى ۇلگىسىن ادام مەكەبايەۆتا نەوجاڭاشىلىقتا بوي كورسەتكەندىگىن اراعا ۋاقىت سالىپ، اڭگىمە جانرىندا جىن-سايتانعا قاتىستى پوستمودەرندىك سەزىمتالدىقپەن بەرە العان.

ءبىز جوعارىدا دۋماندا بەلگىلى جانە ويدان شىعارىلعان كەيىپكەرلەردىڭ ءومىرباياندىق اڭگىمەلەنۋى بار جانە سونىمەن قاتار، ادەتتەن تىس اڭگىمەلەۋ ءۇردىسى دە بار ەكەندىگىن ءسوز ەتكەن بولاتىنبىز. مىنە، وسى ادەتتەن تىس اڭگىمەلەۋ الەمىنە اياق باسقان دۋمان رامازان پوستمودەرنيست جازۋشى رەتىندە ۇلتىنا ەكى بىردەي عاجايىپ تۋىندى سىيلاپ وتىر.

قازىرگى ادەبي پروسەستە قازاق پروزاشىلارى ءبارىن ەستە ساقتاۋشى مىڭ-مىڭ جىلدىق تاريحى بار مۇراعاتپەن جۇمىس ىستەيدى. وسى جۇمىس ىستەۋ بارىسىندا ادەبيەت پەن مادەنيەت اراسىنداعى شىعۋ تەگى باعزىدان تامىر تارتاتىن ادەبي جادى جاڭعىرىپ، ءبىر-بىرىنەن الشاق جانە كىندىكتەس سيۋجەتتەر ءوزارا داستۇرلىك ايادا توعىسۋعا تۇسەدى. دۋمان رامازاننىڭ «جان» جانە «جىن» اتتى اڭگىمەلەرى وسىنىڭ كۋاسى. جالپى، دۋمان ارحەتيپتىك جادىنى جاڭعىرتۋدى تۋ ەتىپ كوتەرگەن پروزاشىلارىمىزدىڭ ءبىرى. جازۋشىنىڭ ءبىز تالداعان ەكى اڭگىمەسى ەكى ءتۇرلى باعىتتى ۇستانىپ، ەكى ءتۇرلى تۇراقتى موتيۆتى تۇتىنعان تۋىندىلار بولىپ تابىلادى. ونى ويى وزىق ۇلت وقىرمانى جاڭاشا كوزقاراسپەن قابىلداپ ۇلگەردى.

جىنعا ادالدىق ونىڭ قۇلى بولۋ قازاق ادەبيەتىندە بۇرىننان بار موتيۆ وسىنى قازىرگى قازاق ميستيكالىق رەاليزمىندە جانە سيۋررەاليستىك اڭگىمە اڭىسىندا وزىندىك باعىت قالىپتاستىرعان دۋمان رامازاندا قالاي بەرىلىپ ءجۇر سول تۋراسىندا وزىندىك پىكىرىمىزدى بىلدىرە كەتۋدى ءجون دەپ تاپتىق.

اۆتور ءابىل-سەرىك ءابىلقاسىم ۇلى
«ۇلت» پورتالى. 2014-جىل

سوڭعى جاڭالىقتار