جاياۋ مۇسانىڭ كۇيلەرى جايلى بىلەسىز بە؟
بۇگىندە جاياۋ مۇسانىڭ ءۇش كۇيى بار ەكەن. قازاق مۋزىكا تاريحىندا ءوز ورنىن ويىپ تۇرىپ العان انشىلەر از ەمەس. ولاردىڭ ءبىرى - جاياۋ مۇسا. باياناۋىلداعى جاسىبايدىڭ جاعاسىندا دۇنيەگە كەلىپ، بەرىسى ومبى، ارىسى پولشا مەن ليتۆا سەكىلدى مەملەكەتتەردى كورىپ، جەرىن باسقان. ءارى قازاققا اسا تانىمال «اق سيسا» سياقتى ونداعان ءان شىعارىپ، ءوز مۇراسىن كەلەر ۇرپاققا اماناتتاعان. وسى اندەر ىشىندە بىزگە جەتكەن ءۇش كۇيى دە بارىن بىلەسىز بە؟

بۇل كۇيلەر جاياۋ مۇسانىڭ ۇلى سالىقتان جەتتى. سالىق مۋسين (مۇسا ۇلى) 1890 -جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 1970 -جىلى ومىردەن وزدى. الكەي مارعۇلان ول جايلى ءوز زەرتتەۋلەرىندە اتاپ وتەدى. اسىرەسە، اكەسىنىڭ مۇراسىن كەلەر ۇرپاققا اماناتتاۋعا قوسقان ۇلەسى جايلى ارنايى توقتالادى.
جاياۋ مۇسانىڭ جازىپ جۇرگەن كۇندەلىكتەرى جايلى ايتا كەلە، «بەسىنشى داپتەردى 1918-1925 -جىلدارى اراسىندا جازىلعان. مازمۇنى كەڭەس داۋىرىندە جويقىن وزگەرىستى، بالالاردىڭ توبىمەن وقۋ سوڭىنا تۇسكەنىن كورسەتۋگە ارنالعان. بۇل داپتەردى جاياۋ مۇسانىڭ بالاسى سالىق قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى مادەنيەت ءمينيسترى تەمىربەك جۇرگەنوۆكە اكەلىپ تاپسىرعان» دەيدى. ءبىراق ءا. مارعۇلان «ول داپتەردىڭ كەيىنگى تاعدىرى نە بولعانى بەلگىسىز»، - دەپ وكىنىشىن بىلدىرەدى.
ءبىز بۇگىن ۇسىنىپ وتىرعان كۇيلەر 1959 -جىلى جارىققا شىققان جيناققا ەنگەن. ەڭبەك «جاياۋ مۇسا بايجان ۇلى. ءان، كۇيلەر» دەپ اتالادى. نوتاعا تۇسىرگەن - ب. ەرزاكوۆيچ. قۇراستىرعان - م. مايچەكين. اتالعان كىتاپتا ءۇش كۇيدىڭ نوتاسى بەرىلگەن. ولار: «قۇمجىلان كۇيى»، «قىز كۇيى» جانە «قىز بالا كۇيى». ءارقايسىسىنا توقتالىپ وتەيىك.
«قۇمجىلان» كۇيى تەرىس بۇراۋدا تارتىلادى. ىرعاعى ءتۇرلى. كۇي بىردە جەدەلتەمە، ەندى بىردە باياۋلاتا ورىندالادى. ب. ەرزاكوۆيچ نوتاعا تۇسىرگەن بۇگىنگى كۇيدى نوتا جازۋ تاسىلىنەن وزگەشە. بۇگىنگى كۇيدى نوتاعا سالۋ تاجىريبەسى وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارى قالىپتاسقان.
بۇل كۇيدىڭ ناقتى شىعۋ تاريحى جەتپەگەن. قولىمىزعا تۇسكەنى ازىرگە نوتاسى عانا. بۇل مۇمكىن قۇمدا ءومىر سۇرەتىن جىلانعا ارنالعان. وسى اتتاس جەر-سۋ، تاۋ-تاس بولۋى دا عاجاپ ەمەس.
بۇل كۇي بۇگىندە تارتىلىپ ءجۇر.
اشىق دەرەككوزدەردەن 2017 -جىلى پاۆلودار قالاسىندا اتالعان كۇيدى وقۋشىلاردان قۇرالعان انسامبل حالىق الدىندا ورىنداعان. تومەندەگى جازبادا «قۇمجىلان» كۇيىن ءبىز نوتاعا قاراپ، مەيلىنشە ءداستۇرلى ورىنداۋدى ساقتاۋعا تىرىسىپ، شەرتىپ شىقتىق.
ەكىنشى كۇي - «قىز كۇيى» دەپ الاتادى. كۇي تۇتاس قارا شەرتىسپەن، تەرىس بۇراۋدا شەرتىلىپ شىعادى. 1959 -جىلى «جاياۋ مۇسا بايجان ۇلى. ءان، كۇيلەرى» جيناعىندا اڭگىمەسى دە، دەرەكتەرى دە كەلتىرىلمەگەن. بوريس ەرزاكوۆيچ نوتاعا تۇسىرگەن. جەتكىزۋشى - سالىق مۇسا ۇلى.
بۇل كۇي ايتىس-تارتىس ۇستىندە شىعۋى مۇمكىن دەپ جورامالدايمىز. ياعني، جىگىتتىڭ كۇيى جانە قىزدىڭ كۇيى دەپ تارتىلىپ، قارىمتا جاۋاپ رەتىندە ۇسىنىلۋى ابدەن مۇمكىن.
ءۇشىنشى كۇي «قىز بالا كۇيى» دەپ اتالادى. نوتاسى جوعارىدا كورسەتىلگەن جيناقتا تۇر. كۇي نازىك، باياۋ شەرتىلەدى. ءار اۋەن ءاردايىم قايتالانىپ وتىرادى. اۋەلگى ەكى كۇيدەگىگەي قارا شەرتىس تە، اسىعىپ-اپتىعۋ دا كەزدەسپەيدى.
كۇيدىڭ اتاۋىنا قاتىستى بىرەر ءسوز. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اتاۋى «قىز بالا كۇيى» دەپ جازىلۋى كەرەك. ەگەر ەكىنشى كۇي قىزدىڭ كۇيى بولسا، مىناۋ سوعان جاۋاپ. نەمەسە ءبىر كۇيدە قىزدىڭ دا، ۇلدىڭ دا شەرتىسىن كورسەتكەن. كۇي تىڭداپ وتىرىپ، اراسىندا اۋىسىپ وتىراتىن يىرىمدەرگە قاراپ، وسىنداي ويعا كەلدىك.
بۇگىنگى كۇنى بۇل كۇيلەر قالىڭ كوپشىلىككە بەلگىسىز بولسا دا، جەرگىلىكتى جەرلەردە ءبىرشاما تانىمال. مىسالى، پاۆلودارداعى تورايعىروۆ ۋنيۆەرسيتەتى جاياۋ مۇساعا ارنالعان ەلەكتروندى وقۋلىق شىعارعان ەكەن. سول جيناقتا «قىز بالا كۇيىن» فورتەپيانومەن بىرگە ورىندالاتىن شىعارما رەتىندە جانە «قۇمجىلان كۇيى» وركەسترگە وڭدەلىپ تۇسىرىلگەن نوتالارىن كەزدەستىردىك.
ءسوز سونىڭدا كۇيلەر جايلى ءوز ويىمىزدى جازىپ كەتسەك دەپ ەدىك. ارينە، ەگەر كومپوزيتوردىڭ ۇلى «بۇل اكەمنىڭ كۇيلەرى» دەپ تاپسىرسا، وزگە بىردەڭە ايتۋ ارتىقتاۋ. دەگەنمەن ىشكى تۇسىگىمىز «بۇل مۇسا تارتقان حالىق كۇيلەرى بولۋى مۇمكىن» دەيدى. مۇنى تەك جورامال كۇيىندە عانا قالدىرماقپىز. ەگەر بولاشاقتا زەرتتەۋشىلەر وسى تاقىرىپتىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، ارحيۆتەن دەرەكتەردى تاۋىپ جاتسا، انىق-قانىعىنا جەتەمىز دەگەن سەنىمدەمىن.
رۇستەم نۇركەنوۆ، ونەر زەرتتەۋشى