جانۋارلار جەر سىلكىنىسىن سەزەدى: قازاقستاندا سەيسمولوگيا سالاسى قالاي جۇمىس ىستەيدى
الماتى. KAZINFORM - الماتى 9-10 بالدىق سەيسميكالىق ايماقتا ورنالاسقان. جىل سايىن قالادان 250 ك م راديۋستا 200-گە دەيىن ءالسىز جەراستى دۇمپۋلەرى بولادى. مۇنىڭ بارلىعىن قالا ىشىندە جانە ونىڭ ماڭىندا ورناتىلعان ارنايى قۇرىلعىلار جازىپ الادى.
جالپى العاندا، مەگاپوليستە جانە ونىڭ توڭىرەگىندە وسىنداي بىرنەشە قۇرىلعى بار، ولار نەگىزىنەن تاۋلى ايماقتاردا - سەيسميكالىق ستانسيالاردا ورنالاسقان. سولاردىڭ بىرىنە قازاقپارات اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى باردى.
سەيسمولوگيالىق ستانسيالاردىڭ ءبىرى - مەدەۋدە. ول 1979 -جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ تۇر. ءجۇز مەتر تەرەڭدىكتە سەيسميكالىق داتچيكتەر ورنالاسقان. ولار جوعارى سەزىمتالدىقتىڭ ارقاسىندا 1000 شاقىرىم راديۋستا بارلىق جەر سىلكىنىسىن تىركەيدى. سونىمەن قاتار، جەر قىرتىسىنىڭ دەفورماتسياسىن ولشەيتىن قۇرىلعى دا بار.
«بۇل ءبىزدىڭ كەشەندى سەيسميكالىق ستانسيامىز. مۇندا گەوفيزيكالىق جانە سەيسميكالىق قۇرىلعىلار بار. بۇل داتچيكتەر وتە سەزىمتال، ويتكەنى ولار تەرەڭ جەردە ورنالاسقان. بۇل كەدەرگى مەن شۋدى ازايتۋ ءۇشىن جاسالادى. جىل بويى 9 + گرادۋس تۇراقتى تەمپەراتۋرا ساقتالادى. ستانسيا تاۋلىك بويى جۇمىس ىستەيدى، اسپاپتار قوسىلىپ تۇرادى. ولار جەر سىلكىنىسىن تىركەيدى»، - دەيدى سەيسميكالىق باقىلاۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى گريگوري كوچكاروۆ.
ونىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى كوپتەگەن ستانسيادا سەيسميكالىق داتچيكتەر ەسكىرگەن، ال مەدەۋدە ورنالاسقان قۇرىلعىعا 22 جىل. ءبىراق قازىر مودەرنيزاتسيا پروتسەسى ءجۇرىپ جاتىر، جاقىندا كانادادا جاسالعان جاڭا جابدىق ورناتىلدى - بۇل 1000 شاقىرىم راديۋستا جەر استى دۇمپۋلەرىن انىقتاي الاتىن كەڭ جولاقتى داتچيك.
«جەر سىلكىنىسى بولعاننان كەيىن داتچيك ينتەرنەت-كابەل ارقىلى وپەراتورعا سيگنالدى مونيتورعا جىبەرەدى جانە 4-5 مينۋت ىشىندە ول بۇل دەرەكتەردى وڭدەپ، ورتالىق سەيسميكالىق وبسەرۆاتورياعا جولدايدى»، - دەپ قوستى ول.
ورتالىق سەيسميكالىق وبسەرۆاتوريا بارلىق ستانسيالاردان مالىمەتتەر جينايدى، ولاردىڭ سانى قازاقستاندا 96. بۇدان ءارى وبسەرۆاتوريا ماماندارى بارلىق قاجەتتى قىزمەتتەرگە جەدەل حابارلاپ، 10-15 مينۋت ىشىندە ناقتى كوورديناتتاردى، ءزىلزالا وشاعى مەن باسقا دا مالىمەتتەردى some.kz سايتىنا جاريالايدى.
سەيسميكالىق ستانسيا جۇمىسشىلارى اۋىسىممەن جۇمىس ىستەيدى جانە سەيسميكالىق قۇبىلىستاردى تاۋلىك بويى باقىلايدى. ءار ستانسيادا ءتورت ادامنان. مەدەۋ ستانساسى قالاعا جاقىن بولعاندىقتان سەگىز ادام جۇمىس ىستەيدى. مۇندا ءبىر اۋىسىمدا ەكى جۇمىسشىدان. ولار ءبىر كۇن جۇمىس ىستەپ، ءۇش كۇن دەمالادى.
مەدەۋ سەيسميكالىق ستانسياسىندا 1940 -جىلدارداعى جەر سىلكىنىسى تۋرالى جازبالار ساقتالعان. الداعى ۋاقىتتا باسشىلىق بارلىق مۇراعاتتى سيفرلاندىرۋدى جوسپارلاپ وتىر.
گريگوري كوچكاروۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇرىن مۇندا 30 ادام جۇمىس ىستەگەن، ويتكەنى مالىمەتتەر فوتوقاعازعا جازىلاتىن جانە دەرەكتەردى وڭدەۋگە كوپ ۋاقىت كەتكەن.
«بۇرىن ءبىز اقپاراتتى راتسيا، تەلەفون ارقىلى تاراتاتىنبىز، كەيىن راديومودەم بولدى. كەيىن ءبىز ينتەرنەتكە قول جەتكىزدىك. سونىڭ ارقاسىندا جۇمىس جەڭىلدەدى. دەرەكتەردى اناعۇرلىم جىلدام جەتكىزە باستادىق»، - دەيدى ول.
جەر سىلكىنىسىن تەك سەيسميكالىق ستانسيالار عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كەشەندى سەيسمولوگيالىق ستانسيالار دا باقىلايدى. ونىڭ ىشىندە گيدروگەولوگيالىق ستانسيالار بار. ويتكەنى، جەر استى سۋلارى سەيسموتەكتونيكالىق وزگەرىستەرگە وتە كۇشتى اسەر ەتەدى. گيدروگەولوگيالىق باقىلاۋلار گيدروگەولوگيالىق پارامەترلەردى زەرتتەۋ ءۇشىن جۇرگىزىلەدى. ياعني، سۋ دەڭگەيىنە، اعىن جىلدامدىعىنا، فيزيكالىق جانە حيميالىق قۇرامىنا تالداۋ جاسايدى.
قازاقستاندا جەر استى سۋلارىنا زەرتتەۋ جۇرگىزىلەتىن 12 ستانسيا بار. ولاردىڭ باسىم بولىگى الماتى ماڭىندا - الماراساندا، قالقاماندا، تۇرگەن شاتقالىندا، گورەلنيكتە، سونىمەن قاتار مەركە، تالدىقورعان، جاركەنت ماڭىندا ورنالاسقان.
بۇل ستانسيالاردا 2000-نان 200 مەترگە دەيىنگى تەرەڭدىكتەگى سكۆاجينا بار. نەگىزىنەن جەر استى سۋلارىن وزدىگىنەن اعىزاتىن ۇڭعىمالار پايدالانىلادى، ءبىراق كەيبىر جەردە - وزدىگىنەن اقپايتىن ۇڭعىمالار كەزدەسەدى. بارلىق ستانسيالاردا جىلىنا 650 مىڭعا جۋىق ءارتۇرلى گيدروگەولوگيالىق كورسەتكىشتەردى ولشەۋ جۇرگىزىلەدى. بارلىق الىنعان سىنامالار ۇلتتىق سەيسمولوگيالىق باقىلاۋ جانە زەرتتەۋلەر عىلىمي ورتالىعىنىڭ عيماراتىندا ورنالاسقان حيميالىق تالداۋ زەرتحاناسىنا جىبەرىلەدى. مۇندا جەر استى سۋلارىنىڭ 20 مىڭنان استام سىناماسى جينالىپ، تالدانادى.
«ءبىزدىڭ حيميالىق زەرتحانامىز 1987 -جىلدان بەرى جۇمىس ىستەيدى. مۇندا 14 گيدروگەولوگيالىق پارامەتردى زەرتتەپ، سۋدىڭ قۇرامىن قاداعالاپ، تەرەڭدەتىلگەن تالداۋ جاسايمىز. كەيىن ناتيجەسىن كامەرالدىق توپقا جىبەرەمىز، ونداعى ماماندار ارنايى باعدارلامالار ارقىلى بارلىق دەرەكتەردى جيناپ، وڭدەيدى. ءبىز ستانسيالارعا بارىپ، ون كۇندىك مونيتورينگ جۇرگىزەمىز»، - دەدى حيميالىق زەرتحانا مەڭگەرۋشىسى تاتيانا ۆەچوركينا.
ونىڭ ايتۋىنشا، رەسپۋبليكا بويىنشا ورنالاسقان كوپتەگەن سەيسميكالىق ستانسيا ءبىر ۋاقىتتا بىرنەشە باقىلاۋلار جۇرگىزەدى: سەيسميكالىق، گەوفيزيكالىق جانە گيدروگەولوگيالىق.
سەيسمولوگيالىق باقىلاۋلار جانە زەرتتەۋلەر ۇلتتىق عىلىمي ورتالىعىندا دا بيولوگيالىق باقىلاۋلار جۇرگىزەدى - ولار جويقىن جەر سىلكىنىستەرى الدىنداعى جانۋارلاردىڭ مىنەز-قۇلقىن زەرتتەيدى. مۇنداي بەس ستانسيا بار. ولار الماتى قالاسى مەن الماتى وبلىسىنىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان.
ءبىزدىڭ اگەنتتىك تىلشىلەرى عىلىم ورتالىعىنا جاقىن ماڭدا ورنالاسقان بيوستانسيالاردىڭ بىرىندە بولدى. وندا جىلانىڭ ەكى ءتۇرى، كەسىرتكەنىڭ ءۇش ءتۇرى، بالىقتىڭ ءبىر ءتۇرى، قۇستىڭ ءۇش ءتۇرى بار. سونداي-اق سۇتقورەكتىلەردەن قوياندى تاڭداپ الىنعان.
«نەلىكتەن ءبىز باقىلاۋ ءۇشىن ناقتى وسى جانۋارلاردى تاڭدادىق؟ بيولوگيالىق وبەكتىلەر ادەبي تالداۋعا نەگىزدەلگەن. قۋاتتى جەر سىلكىنىسىنىڭ الدىندا قۇستار، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار، بالىقتار ادەتتەن تىس بەلسەندىلىك تانىتادى. سونىمەن قاتار، ءۇي جانۋارلاردى دا تاڭداۋعا تىرىستىق. بۇل ادامدارعا قاجەتتى مالىمەتتەردى الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى»، - دەيدى سەيسموبيولوگيا زەرتحاناسى مەڭگەرۋشىسىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ناتاليا سۋروۆتسيەۆا.
ول الماتىدا وسى جىلدىڭ قاڭتار ايىندا بولعان جەر سىلكىنىسىنەن كەيىن الەۋمەتتىك جەلىدە تاراعان جانۋارلاردىڭ مىنەز-قۇلقىنا تالداۋ جۇرگىزگەندەرىن اتاپ ءوتتى. سوعان سۇيەنە وتىرىپ، ماماندار توتىقۇستار وزگەرىستەرگە وتە سەزىمتال دەگەن قورىتىندى شىعاردى.
«سونداي-اق بىلتىر تۇركيادا جەر سىلكىنىسى بولعان كەزدە ءبىز ۆيدەوعا تالداۋ جۇرگىزدىك. وندا توتىقۇستاردىڭ ادەتتەن تىس ارەكەت جاساعانىن، ياعني شىرىلداپ، قاناتتارىن قاعىپ، يەلەرىن وياتىپ، توردان ۇشىپ شىعۋعا ارەكەتتەنگەنىن بايقادىق. ياعني، ولار جەردىڭ سىلكىنەتىنىن سەزگەن. باسقا قۇستار دا وسىنداي ەرەكشە مىنەز-قۇلىق كورسەتتى»، - دەيدى ناتاليا سۋروۆتسيەۆا.
سپيكەردىڭ سوزىنشە، مىسىق پەن يتتەر دە جەر سىلكىنىسىنىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقانىن سەزەدى. جەر سىلكىنىسى نەمەسە باسقا دا تابيعي اپاتتار قارساڭىندا ءيت پەن مىسىقتىڭ ەش ويلانباستان يەسىن تاستاپ، قالادان قاشىپ كەتەتىنى تاريحتان بەلگىلى. الايدا، ولار اپاتتان كەيىن قايتىپ ورالادى. سوندىقتان عىلىمي ورتالىق قازىر رەسپۋبليكالىق جەدەل قۇتقارۋ جاساعىنىڭ كينولوگيالىق قىزمەتىمەن تاجىريبەلىك جوبانى باستادى. يتتەردى باقىلاۋ ءادىسى بۇرىن ازىرلەنبەگەندىكتەن عىلىمي قورىتىندى جاساۋعا ءالى ەرتە. دايەكتى دەرەكتەر الۋ ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت قاجەت. كينولوگتاردىڭ مىندەتى - جانۋارلاردىڭ ادەتتەن تىس مىنەز-قۇلىق رەاكسيالارى انىقتالسا، ونى جازىپ الىپ، تالداۋ ءۇشىن سەيسموبيولوگيالىق زەرتحاناعا بەرۋلەرى ءتيىس.
سونىمەن قاتار، عىلىم ورتالىعى قازىر قالالىق حايۋاناتتار باعىمەن ىنتىماقتاستىقتى باستادى. ساراپشىلار زووباق جانۋارلارىن باقىلاۋ بويىنشا نۇسقاۋلىق ازىرلەدى.
بيولوگيالىق ستانسيالاردا جانۋارلاردى باقىلاۋ ۆيزۋالدى، اۆتوماتتاندىرىلعان جانە اسپاپتىق ادىستەردى قولدانۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. كورنەكى باقىلاۋلار تاۋلىك بويى جۇرگىزىلەدى. جانۋارلاردى ۆيزۋالدى باقىلاۋ ولاردىڭ مىنەز-قۇلقىن زەرتتەۋ ماتەريالدارى نەگىزىندە ازىرلەنگەن.
اۆتوماتتاندىرىلعان ادىستەرگە جانۋارلاردىڭ قوزعالىس بەلسەندىلىگىن تىركەۋ كىرەدى، ول تاۋلىك بويى ۇزدىكسىز رەجيمدە ارنايى قۇرىلعىلارمەن جۇرگىزىلەدى. وسى ماقساتتار ءۇشىن جانۋارلاردىڭ مىنەز- قۇلقىنا اسەر ەتپەيتىن فوتو جانە مەحانيكالىق داتچيكتەر قولدانىلادى. اسپاپتىق باقىلاۋ ادىستەرىنە جانۋارلار تەرىسىنە ەلەكتر پارامەترلەرىن تىركەۋ جاتادى. ولشەۋ جۇمىستارى كۇندەلىكتى، ءبىر رەت، ءبىر ۋاقىتتا جۇرگىزىلەدى. بارلىق بيولوگيالىق ستانسيالاردىڭ باقىلاۋ ناتيجەلەرى وڭدەۋ جانە تالداۋ ءۇشىن كۇن سايىن سەيسموبيولوگيالىق زەرتحاناعا جولدانادى.
جانۋارلاردىڭ جەر سىلكىنىسىنىڭ الدىندا قالىپتان تىس مىنەز-قۇلقىن تۋدىراتىن ىقتيمال سەبەپتەرگە مىنالار جاتادى: ەلەكتروماگنيتتىك القاپتىڭ اسەرى، ۋلترا جانە ينفرادىبىس، توپىراقتان بولىنەتىن گازدار، جەر استى سۋلارىنىڭ اۋىتقۋى، اتموسفەرالىق فاكتورلاردىڭ وزگەرۋى جانە باسقا دا قۇبىلىستار.
جانۋارلار سەيسميكالىق جاعدايعا دەيىن بىرنەشە كۇن نەمەسە بىرنەشە ساعات بۇرىن ادەتتەن تىس رەاكسيالار كورسەتەدى. مىنەز-قۇلىقتارىنداعى وزگەرىستى انىقتاۋعا بولادى:
- ءۇي جانۋارلارى (يتتەر مەن مىسىقتار) مازاسىزدانا باستايدى، ارى-بەرى جۇگىرەدى. يتتەر ۇليدى، مارعاۋلار مەن كۇشىكتەرىن ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە تاسيدى؛
- جىلقىلار قورادان قاشۋعا ۇمتىلادى، مازاسىزدانىپ، كىسىنەيدى؛
- سيىرلار موڭىرەپ، جەم جەمەي، ءسۇتى ازايىپ كەتەدى؛
- قويلار مازاسىزدانىپ، قورادان شىعۋعا تىرىسادى؛
- ءۇي قۇستارى قوراسىنا كىرمەي قاشادى.
سونداي-اق جەر سىلكىنىسى قارساڭىندا جابايى جانۋارلاردىڭ ەرەكشە مىنەز-قۇلقى تۋرالى كوپتەگەن اقپارات بولدى:
- قۇستار ۇياسىنان شىعىپ، اسپاندا اينالا ۇشادى، دىبىس بەلسەندىلىگى ارتادى؛
- جىلاندار قىسقى ۇيقىدان ويانىپ، سۋىق مەزگىلدە جەردىڭ بەتىنە شىعادى؛
- بالىقتار سۋدىڭ بەتىنە قالقىپ شىعادى، جاعاعا جاقىندايدى.
تالداۋ ناتيجەلەرى كورسەتكەندەي، جانۋارلاردىڭ مىنەز-قۇلقىنداعى ەرەكشەلىك جەر سىلكىنىسىنىڭ بولاتىنىن اڭعارتادى.
الماتىدا جەر سىلكىنىسى جيىلەپ كەتتى مە؟
ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگى سەيسميكالىق بەلسەندى ايماق. وندا ەل حالقىنىڭ 40 پايىزى تۇرادى. اسىرەسە، الماتىدا جەر ءدۇمپۋى ءجيى سەزىلەدى. مەگاپوليس ءۇشىن 2-دەن 4 بالعا دەيىنگى جەر سىلكىنىسى قالىپتى. ءبىراق قاڭتار جانە ناۋرىز ايلارىندا بولعان جەر سىلكىنىسى الماتىلىقتاردى قاتتى الاڭداتتى. الايدا، سەيسمولوگتار وسى جىلى جويقىن جەر سىلكىنىسى كۇتىلمەيدى دەپ سەندىردى.
«مەن جەر سىلكىنىستەرى جيىلەپ كەتتى دەپ ايتپاس ەدىم. الماتىنىڭ سەيسميكالىق ايماقتا ورنالاسقانىن بىلەسىزدەر، مۇنداي جاعدايلار بۇرىن دا بولعان، قازىر دە بولىپ جاتىر. ەگەر رەسپۋبليكامىزدىڭ بۇكىل اۋماعىن الاتىن بولساق، وندا جىلىنا ورتا ەسەپپەن 8-10 مىڭعا دەيىن جەر ءدۇمپۋى تىركەلەدى. ءبىراق مۇنى ەشكىم بايقامايدى. الماتىدا قاڭتار جانە ناۋرىز ايلارىندا بولعان سوڭعى ەكى جەر سىلكىنىسىنە كەلسەك، ولار از تەرەڭدىكتە بولعاندىقتان، سەزىلدى. بۇل جەر سىلكىنىستەرىنىڭ كۇشى ورتاشا، ەشقانداي قيراۋ تۋعىزبايدى جانە ءبىزدىڭ ءوڭىر ءۇشىن قالىپتى دەپ سانالادى. جەر سىلكىنىسى - جەر قىرتىسىندا بولاتىن تابيعي پروتسەسس»، - دەدى سەيسمولوگيالىق بايقاۋ جانە زەرتتەۋلەر ۇلتتىق عىلىمي ورتالىعى ديرەكتورىنىڭ عىلىم جونىندەگى ورىنباسارى ەليزاۆەتا ەسەنجىگىتوۆا.
ول شەكارالىق ايماقتار سەيسميكالىق جاعىنان ەڭ قاۋىپتى ەكەنىن اتاپ ءوتتى. بۇل قىتايمەن جانە قىرعىزستان شەكاراسى.
ونىڭ ايتۋىنشا، قاڭتارداعى جەر سىلكىنىسىنەن كەيىن الماتىدا افتەرشوكتار ءالى دە سەزىلەدى.
«بىزدە 23-قاڭتار مەن 4-ناۋرىزدا جەر سىلكىنىسى بولدى، قالعان بارلىق سەزىلەتىن جانە سەزىلمەيتىن ءدۇمپۋ- افتەر سىلكىنىسى. ءبىز دۇمپۋلەردىڭ ۇزاقتىعىن ناقتى ايتا المايمىز، ولار التى ايعا، ءبىر جىلعا، ءتىپتى ءبىر جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلۋى مۇمكىن. جەر سىلكىنىسىنەن كەيىنگى دۇمپۋلەر تابيعي قۇبىلىس. ولار ادامعا ەشقانداي زيان كەلتىرمەيدى جانە ەشقانداي قيراۋعا اكەلمەيدى؛ ناۋرىزدا بولعان جەر سىلكىنىسىنە كەلسەك، ولار قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا تىركەلگەن. بۇل جەر سىلكىنىسىنىڭ ەرەكشەلىگى، ادەتتە بۇل اۋماقتا افتەر سىلكىنىسى بولمايدى»، - دەپ ءتۇسىندىردى سپيكەر.
بولجامدار قالاي جاسالادى؟
«بۇكىل الەم قازىر بولجام جاساۋدان باس تارتتى، ويتكەنى ەشكىم 100 پايىز بولجاي المايدى. سەيسمولوگ - جەر سىلكىنىسىن زەرتتەيتىن مامان. ول جەر سىلىكىنىسى تىركەلگەن كوورديناتتاردى، ونىڭ ۋاقىتى مەن كۇشىن، سونداي- اق ءبىرقاتار پارامەترلەرىن انىقتايدى، ولار زەرتتەۋگە قاجەت. ءتۇرلى پارامەترلەردى تىركەيتىن قۇرالدارعا يە بولا وتىرىپ، ءبىز الماتىنىڭ سەيسميكالىق جاعدايىن باعالاۋعا تىرىسامىز. ءبىزدىڭ ماماندار گەوفيزيكالىق، سەيسميكالىق، بيولوگيالىق، گيدروگەوحيميالىق جانە دەفورماتسيالىق مالىمەتتەرگە كەشەندى سەيسمولوگيالىق باقىلاۋلار جۇرگىزەدى.
وسى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ءبىز الماتىنىڭ سەيسميكالىق بەلسەندى ايماعىنا (ءبىر جىلعا) ورتا مەرزىمدى بولجام جاساۋعا تىرىسامىز. اقپان ايىنىڭ باسىندا زەرتتەۋشىلەرىمىز جينالىپ، تالقىلاپ، جىلدىڭ قورىتىندىسىن جاسايدى، جىل ورتاسىندا ناقتىلاۋلار مەن تۇزەتۋلەر ەنگىزەدى. سودان كەيىن ءبىز بۇل دەرەكتەردى قاجەتتى مەكەمەلەرگە جىبەرەمىز. سونداي-اق، عالىمدارىمىز اپتا سايىن جينالىپ، جويقىن جەر سىلكىنىسىنىڭ (بالدى 5,5 جانە ودان دا جوعارى) ىقتيمالدىعى بويىنشا سەيسميكالىق جاعدايدى باعالاۋ ءۇشىن عىلىمي تالداۋ جۇرگىزەدى.
كۇن سايىن قالامىزدا ماگنيتۋداسى 2 جانە ودان دا كوپ، سونداي-اق ورتاشا - 5-كە دەيىنگى شاعىن سەيسميكالىق قۇبىلىستار بولىپ تۇرادى. كەيدە ولار بايقالادى، ءبىراق قاۋىپ توندىرمەيدى. سوندىقتان سەيسميكالىق جاعدايدى باعالاۋ ءۇشىن ءبىز ماگنيتۋداسى 5,5 جانە ودان جوعارى جەر سىلكىنىستەرىن ەسەپكە الامىز. ءبىزدىڭ ورتالىقتىڭ قورىتىندىسىنا سايكەس، عىلىمي ساراپتاماعا سايكەس، 2024 -جىلى الماتىدا جويقىن جەر سىلكىنىسى كۇتىلمەيدى»، - دەدى ول.
جويقىن جەر سىلكىنىستەرى 100-150 جىلدا ءبىر قايتالانىپ تۇرا ما؟
«عالىمداردا جويقىن جەر سىلكىنىسى 100-150 جىلدا ءبىر رەت بولادى دەگەن بولجام بار. ءبىراق ءبىز بۇل تەوريانى راستاي المايمىز، ويتكەنى ءارتۇرلى پىكىر قالىپتاسقان. قازاقستاندا سەيسمولوگيا عىلىمى ەكى جىلدان كەيىن عانا ءوزىنىڭ 50 جىلدىعىن اتاپ وتەدى. ەگەر بىزدە بۇل دەرەكتەر 100 جىل ۇزدىكسىز بولسا، وندا اتالعان تەوريانى راستاپ نەمەسە جوققا شىعارا الامىز. ءيا، قانداي دا ءبىر سيكلدىلىك بولۋى مۇمكىن، ءبىراق كۇشتى جەر سىلكىنىستەرىنىڭ اراسىنداعى ارالىق قانداي بولاتىنىن بولجاۋ وتە قيىن. كۇتىلەتىن جەر سىلكىنىسىنە دەيىن وسى دابىل مەن وزگەرىستەردى جىبەرىپ الماۋ ءۇشىن ءوز تەرريتوريامىزدا بولعان جويقىن ءزىلزالا وشاعىن زەرتتەپ جاتىرمىز. انىقتاما ءۇشىن ايتا كەتەيىن، ۆەرنەنسكي جەر سىلكىنىسىنەن كەيىن (1887 ج. ) افتەرشوكتار قالادا ءۇش جىلعا سوزىلعان»، - دەپ اتاپ ءوتتى ەليزاۆەتا ەسەنجىگىتوۆا.
مامانداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى
«قازىر بىزدە كادر تاپشىلىعى بار. بۇل باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. وكىنىشكە وراي، سەيسمولوگيا ماماندىعىنا قىزىعاتىندار از. بۇگىندە سەيسمولوگ ماماندار ءبىزدىڭ ەلدە دايىندالمايدى. 2021 -جىلى ق. ساتپايەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گەوفيزيكا كافەدراسىندا ماگيستراتۋرا مەن دوكتورانتۋرا اشسا، بيىلدان باستاپ بۇل ۋنيۆەرسيتەت باكالاۆريات باعدارلاماسىن اشۋدى جوسپارلاپ وتىر. قازىر ءبىزدىڭ عىلىمي ورتالىققا جاڭعىرتۋ قاجەت، قۇرال- جابدىقتارىمىزدى جاڭارتۋ كەرەك. بۇل ءبىراز ۋاقىتتى الادى. كوپتەگەن سەيسميكالىق ستانسيالاردا 2000 -جىلى ساتىپ الىنعان اسپاپتار تۇر. سودان بەرى جابدىق جاڭارتىلماعان. جالپى، قازىر الماتىنىڭ اينالاسىندا 14 بىرىكتىرىلگەن سەيسمولوگيالىق ستانسيا بار، ءبىراق سوڭعى كەزدەرى كوپتەگەن داتچيك ىستەن شىعىپ، اۋىستىرۋدى قاجەت ەتەدى»، - دەدى سەيسمولوگ.
ەليزاۆەتا ەسەنجىگىتوۆا قازىر ۇلتتىق سەيسمولوگيالىق باقىلاۋلار جانە زەرتتەۋلەر عىلىمي ورتالىعىندا 400-دەن استام قىزمەتكەر جۇمىس ىستەيتىنىن جەتكىزدى.
ماماندار 10 زەرتحانادا ءۇش نەگىزگى باعىتتا - سەيسميكالىق قاۋىپتى باعالاۋ، سەيسميكالىق جاعدايدى باعالاۋ، جەر سىلكىنىسى قاۋپىن (زاقىمىن) باعالاۋ بويىنشا جۇمىس ىستەيدى. بۇدان بولەك، مونيتورينگ ءبولىمى بار.
سپيكەر قازاقستاندا بولاشاقتا جەر سىلكىنىسىن بولجاۋدىڭ امبەباپ ءادىسىن تابا الاتىن جاس سەيسمولوگتار پايدا بولاتىنىنا سەنىمدى.
سونىمەن قاتار، عىلىمي ورتالىق ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى سەيسميكالىق ستانسالاردىڭ از ەكەنىن تىلگە تيەك ەتتى.
قازاقستاندا بارلىعى 96 سەيسميكالىق ستانسيا بار، ولار رەسپۋبليكا اۋماعىن جەتكىلىكتى قامتي المايدى.
كورشى قىتايدا 5 مىڭنان استام ستانسيا بار ەكەن.
اۆتور
الما مۇقانوۆا
