جالعىزىلىك - اڭگىمە
اينالا قىزىل-سارعىش جىلبىسقى... دالانىڭ بەتى تۇتاس سوعان اينالىپ كەتكەن سياقتى. ۇرەيى ۇشتى. ۇرەيى ۇشىپ ءوزىنىڭ ءون بويىنا قاراسا... ول دا سول. قىزىل-سارعىش جىلبىسقى. ساۋساقتارىنىڭ ۇشىن تيگىزىپ كورىپ ەدى، ءۇستى-باسى ولەردەي قىشىپ قويا بەردى.
ال، كەپ تىرنالا. جانىن قويارعا جەر تاپپاي، وسى پالەدەن سويتسەم قۇتىلام با دەپ، ۇيىنە وزىنەن ءوزى قاشىپ كىرگەن...
* *
جەكەشەلەندىرۋ باستالعاندا ماندىبايدىڭ ۇلەسىنە ءوز قالاۋىمەن «اقتام»، ونىڭ اينالاسىنداعى ەداۋىر جەر تەلىمى تيگەن. سوندا توبەسى كوككە جەتتى عوي. كەمپىرى ەكەۋى باق پەن باقىت وسى، دەستى. ەشكىمگە ەندى ەشقاشان ءىسىمىز تۇسپەيدى، كۇنىمىز قارايمايدى، جەكە يگىلىگىمىزدەگى ەكى وتار قوي جاز جايلاپ، قىس قىستاپ شىعۋعا ەركىن جەتەتىن جەر مىناۋ، «اقتام» مىنە، قىرىق مەتر تەرەڭدىكتەن سۋ تارتاتىن موتورى، ۇزىندىعى ءجۇز ادىم بەتون ناۋاسى بار ارتەزيان قۇدىعى، انە... بۇرىننان بار قاراڭ-قۇراڭ ۋاق-جان، بيەسى، سيىرى... كۇنى ەرتەڭ-اق توپىرلاپ، كوبەيىپ شىعا كەلەدى. قۇداي جارىلقاماعاندا، ەندى نە قالدى.
ودان بەرى دە ءبىراز جىل وتكەن...
ەشكىمگە كۇنى تۇسپەگەن، بۇل دا ەشكىمدى كەرەك قىلمادى. كەمپىرى، جەرى، مالى، «اقتامى» كوز الدىندا. وقتا-تەكتە، نەگە ەكەنىن، ورازبەك قورتىق قانا تۇسىنە كىرىپ قوياتىن. سوندا، «كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جۇمىسى دەگەنگە قامشىڭنان قان تامۋشى ەدى» دەي مە، «قايدا ەندى سول، ۇكىمەتىڭنىڭ جۇمىسى» دەي مە، «ول قۇرىدى-سۋالدى، سەن دە قۋ دالادا قۋ باسىڭ قۋراي پانالاپ قالدىڭ، ساندالىپ» دەي مە... ايتەۋىر، ءبىر قىجىل، ءبىر زار... بۇل و قورتىقتىڭ دىمىن قويماي سىبايىن دەسە، ءتىلى سويلەۋگە، ءيت تەرىسىن باسىنا قاپتايىن دەسە قولى يكەمگە كەلمەي، قارا تەرگە ءتۇسىپ جاتىپ، ويانىپ كەتەتىن. «وسى ءيت نەگە كىرە بەرەدى، تۇسىمە؟» دەپ قايران بولادى. ويلايدى: قىسقا دا كەتكەن ءوشى مە؟.. ياپىر-اي، ونىسىن تۇسىنە كىرىپ الىپ ءجۇر مە، سوندا. نە پالە...
* *
جەتپىستەن اسقان جاسىندا شاشىنىڭ وسىلاي قاۋلاپ ءوسىپ، كوزىنە ءتۇسىپ، قۇلاعىن جاۋىپ قالعانى وسى جاز. باسى ابدەن ەسىركەنىپ، دۋىلداپ قىشىعان قۇيقاسىنان قولىن الا الماي دال. اسىرەسە، تۇندە تىر-تىر قاسىپ شىعادى. بۇرىندارى كولحوزدىڭ دالا قوسى بولعان «اقتامعا» قازىر الدەبىرەۋدىڭ ات باسىن بۇرۋى، بولسا، وقتا-تەكتە. وسى كۇنى اركىم ءوزىنىڭ جەكەشەلەندىرىپ العان جەرىنەن ءبىر ادىم قيا باسپايدى. اۋىلدىڭ توبەسى انە اعاراڭداپ كورىنىپ-اق تۇر. ءبىراق، بارىپ، كەلۋگە مۇرشا كەرەك. ءجۇز قارالى ۋاق جانىن، سيىرلارىن، جىلقىسىن كىمگە تاستايدى. وسىلار ءۇشىن جۇرگەن جوق پا، جاپاندا جالعىز. ءبارى وزىنىكى. سولاي بولادى دەپ تۇسىنە كىرىپ پە. ۇجىمشار، ۇجىمشار، دەپ وتپەدى مە، قايراتى بويىڭدا تۇرعان قايران جىلدار. ول كەزدە سوناۋ ءبىر باسىنان كەلەسى باسىنا اتپەن جارتى كۇن ءجۇرىپ جەتەتىن اسۋدىڭ بوكتەرىنەن تومەندەگى تەمىرجول ستانسىسىنا دەيىنگى ارالىقتا ءۇش بولىمشەنىڭ ەگىنى ەگىلىپ، ءشوبى شابىلىپ، مالى جايىلىپ جاتاتىن. مي دالانىڭ ءار جەرىنەن ارتەزيان قۇدىقتارى قازىلىپ، ءبىراز ەگىس سۋلاندىرىلعان دا. كەڭەس وكىمەتىنىڭ كوزى جۇمىلىپ، ءبارى يەسىز قالدى، ارتەزيان قۇدىقتارىن ءشوپ-شالاڭ، قۇم-توپىراق باستى، موتورلارىن، بەتون ناۋالارىن اركىم ءبىر تالاپ، تاسىپ اكەتتى. بۇل زەينەتكە شىققاننان كەيىن، ءوزى تالاي جىلدار بريگادير بولىپ ىستەگەن دالا قوسى - «اقتامعا» قاراۋىل بولىپ قالعان. قاراڭ-قاراڭ مالى ءۇشىن. اۋىلدا بۇل قيمايتىنداي سونشالىق دانەڭە جوق تا ەدى. اكەدەن جالعىز. ءبارى - جاماعايىن. قۇداي بالا بەرمەدى. ەندىگى، مۇنىڭ بارى مەن نارى، جان مەدەۋى - كوبەيە-كوبەيە اجەپتاۋىر بولىپ قالعان مالدارى، باسى ءبۇتىن وزىنىكىنە اينالعان جەر مەن «اقتام». كەرەك دەسەڭىز، وسى شەت-شەتى كورىنبەيتىن مي جازىق تۇگەل وزىنىكى سياقتاناتىن. سەبەبى، وزگەلەر جەر ۇلەستەرىن اسۋدىڭ ۇستىنەن، سونىڭ ار جاق، بەر جاق قاپتالىنان العان. ءشوبى شۇيگىن، سۋى مول. قۋ دالانى قايتەدى. ونى وڭدەپ، سۋ جەتكىزىپ كوكورايعا اينالدىرىپ، تابانىنان توزىپ، الاقانىن وياتىن قازاق قايدا بار. كەرەك دەسەڭ، وسى دالانى الدەكىمدەر ويىپ الىپ، تىك كوتەرىپ اكەتىپ بارا جاتسا دا «مۇنىڭ نە؟» دەمەيدى. ءشوبى ءوزى وسەتىن، سۋى ءوزى اتقىلاپ جاتقان تاۋداعى جەرىنە عانا تيمە.
قازىر بۇل مالدارىن دالانىڭ قاي جاعىنا جايىپ شىعامىن، قاي جەرگە دەيىن ۇزاتىپ بارامىن دەسە دە ءوزى بىلەدى. قانشا جىل بولدى، قار قالىڭ تۇسپەي ءجۇر. باياعىدا «اقتامنىڭ» ىرگەسىنەن وڭتۇستىككە قاراي استىق سەبىلەتىن ەگىستىك جەرگە بۇل كۇنى قاراباراق قاپتاپ كەتكەن. ءداندى وسىمدىك. ءدانى قىستا پىسىپ تۇرادى. ۋاق مالدارى سونى كۇرس-كۇرس كۇيسەپ شىعادى. ونىڭ ۇستىنە قارا سۋىق تۇسىسىمەن تەمىرجول ستانسىسىنان ءشوپ ساتىپ كەلەتىندەر بار. سونىڭ ەكى-ۇشەۋمەن و باستا كەلىسىپ قويعان. باعاسىنا كەرەگىن جەتكىزىپ بەرەدى. قىستاي قاجەتتى شاي-قانتتى دا سولارعا مول قىلىپ الدىرىپ الادى. امال نە، ولار كوكتەمنەن سول كۇزگى قاراسۋىققا دەيىن مۇندا ات ءىزىن سالمايدى. وعان دەيىن كەمپىرى جۋاس سارى بيەمەن اۋىلدان اكەلىپ تۇراتىن ەدى، شاي-پۇلدى. ارا-تۇرا مالدى سوعان قالدىرىپ ءوزى باراتىن. شاي-قانتقا ەمەس، شاشىن الدىرۋعا. ەندى كەمپىرى جوق. اقپاننىڭ ورتاسىندا اۋىرماي-سىرقاماي، ءۇش كۇن جاتىپ كوز جۇمدى. اۋىل جاقتان قاراڭ-قۇراڭ ادام كەلىپ، «قاراقاباقتاعى» زيراتقا اپارىپ جەرلەدى. سوندا عوي، ەكى-ءۇش كۇنگە مالىنا قاراي تۇراتىن ادام تابىلماي قينالدى عوي. جاماعايىننىڭ ۇلكەندەرى جاعىنىڭ ءبىرىنىڭ بەلى اۋىراتىن، ءبىرىنىڭ كوزى ءجوندى كورمەيتىن، ءبىرىنىڭ تاعى بىردەڭەسى... جاستارى بولسا وزگە تۇگىلى، ءوز شەشەسىن دە كومۋگە قولدارى تيمەيدى ەكەن، ازاندا ۇدەرە تۇرىپ، ءبىر توبى اراسى ەكى ساعاتتىق قالا جاققا، ءبىرى اۋدان ورتالىعىنا، ءبىرى تەمىرجول ستانسياسىنا دەگەندەي، ساۋدا-ساتتىقپەن كەتەدى ەكەن. سودان امال قانە، ەكى كۇنگە ىسەك قوي، جارتى جاشىك اراققا ءبىر اعايىننىڭ جۇمىسسىز جۇرەتىن سەلتەڭباي ەكى ۇلىن جالدادى عوي. جاسى بارىنەن ۇلكەن قاريادان «بۇل قالاي بولعانى؟» دەپ سۇراپ ەدى، «قايدان بىلەيىن، - دەپ كەمسەڭدەدى اناۋ، - بۇلار تۇگىلى، بەس جاسار نەمەرەمنەن اناۋىمدى، مىناۋىمدى اپەرە سالشى، دەپ جۇمساي قالسام، «اۋەلى تەڭگە تولە!» دەيدى. مىنە، باتىر، وسى بولدىق بۇگىن».
بۇلار وسىلاي بولعان ەكەن، قايتەم، مەن دە بۇلاردان اۋلاق جۇرە بەرەيىن، دەپ شەشكەن بۇل. شۇكىر، اياعىنان جۇرە الادى، تاماعىن ءوزى ىستەپ، ىشە الادى، كىر-قوڭىن دا جۋا الاتىن حالى بار. «اقتامى»، مالى بار. كولحوزدىكى ەمەس، وزىنىكى. وزىنىكىنىڭ قىزىعىن كورسىن، دەمى بىتكەنشە. تەك مىناۋ، وسكەنىن قويمايتىن شاش... بۇل قاتارلى شالداردىڭ شاشتارى باياعىدا-اق نە مۇلدە ءتۇسىپ قالدى، نە ابدەن سيرەدى. مۇنىكى، كەزىندە قايراتتى ەدى، ءسال جۇمسارعانى بولماسا، ءالى قالىڭ. ۇزارعان سايىن انا جىلدارى ستانسىدان باقشا وسىرۋگە كەلەتىن ورىس قاتىنداردىكىندەي ۇشتارى بۇيرالانىپ بارا ما، نە پالە.
ءيتتىڭ باسى تاعى دۋىلدادى. قاسىماسقا امال جوق. كوزى اينالادا. بىرەۋ-مىرەۋدىڭ قاراسى كورىنەر مە دەيدى دە باياعى. كورىنبەيدى. ەندى جاپان دالاداعى جالعىز «اقتامعا» نەگە جابىسىپ قالدىم وسى، دەپ كىنالايدى بۇگىندە، ءوزىن. ۇلەسكە تۇسەتىن جەر اۋىلدا دا جەتەتىن ەدى عوي. جوق، بۇل «اقتامدى» تاڭدادى. ويتكەنى، ەگىس بريگاديرى كەزىندە ونى ءوزى سوقتىرعان. ۇزاق جىلدار تالاي استىق ەگىلىپ، ونى ورىپ العانعا دەيىن التى اي جاز ءوزى قازدىرعان ارتەزيان قۇدىعىنىڭ تاستاي تازا سۋىنا پىسكەن ەتتىڭ سورپاسى مەن قايناعان شايىن سوراپتاپ، سونى اينالىپ، عۇمىر كەشتى. سودان دا ءسىرا، اقتامجادى بولدى. بولماي شە... اسىپ بارا جاتپاسا دا قاراۋىڭداعى قاراڭ-قاراڭعا جۇرگىزگەن بيلىك، ارا-تۇرا شولتاڭداپ قوياتىن قامشىنىڭ داۋرەنى وتكەن جەر عوي، بۇل. سول داۋرەنىندە اقتامنىڭ اينالاسىنداعى قاي ايتىس-تارتىستا دا كىمىڭ دە بۇدان ءۋاجى، شەشەندىگى ءوتىپ تۇرسا دا، كوپە-كورنەۋ وسىعان جول بەرەتىن، الىسا كەتسە، قايسىسى دا جىعىپ تۇرىپ تا، وسىعان جىعىلا سالاتىن. ءتورت بۇكتەلگەن كورپە وسىنىڭ استىنا توسەلىپ، جىلىك وسىنىڭ الدىنا قويىلاتىن. قايران دا، قايران سول زامانى ءجۇرىپ تۇرعاندا ورازبەك سياقتىلار بۇگىندە اتا-باباسى عۇمىر بويى تاپپاعان بايلىققا از جىلدا-اق كەنەلىپ، بوكتەردەگى ءشوبى شۇيگىن، سۋى مول جىرا-جىقپالدى، ول ازداي كەيبىر كەرجالقاۋلاردىڭ ۇلەسىن جانە ساتىپ الىپ، مالىن، ەگىنىن ادام جالداپ باقتىرىپ ءىسىپ-كەۋىپ وتىرار دەپ قاپەرىنە الىپ پا؟ سو، قورتىق شارۋاعا قىرسىز، بەرەكەسىز، قالتاڭ-سەلتەڭ-تۇعىن. سولاي ەكەن دەپ و كەزدە، قاڭعىتىپ تاستاي المايسىڭ؛ جالقاۋعا جۇمىس بەرىلمەسىن دەگەن زاڭ جوق. بىردە اناعان، بىردە مىناعان جۇمسايسىڭ. ءبىر شىبىقپەن ايداپ ورازبەكتى ءسويتتى، بۇل. ءوزى قۇرداس، ءارى بۇلاردىڭ رۋىنان قىز العان كۇيەۋ. ءتىلى شەشەكتەي. سوعان سۇيەنەم دەپ، كىمگە دە سۇيكىمى كەتكەن. ەشكىم قاسىنا العىسى كەلمەيدى. و كەزدە بوكتەردەگى ارنانىڭ سۋىنان توسىپ، توعان جاسالعان بولاتىن. ازىن اۋلاق، باقشا مەن جوڭىشقا سۋارۋ ءۇشىن. سۋ بىردە باقشاعا، بىردە جوڭىشقاعا بەرىلەدى. ءارقايسىسىنىڭ ءوز ارناسى بار. توعاننان جىبەرىلگەن سۋ باستى ارنامەن مەجەلى جەرگە اعىپ كەلەدى دە، ەكى ايرىققا - بىردە باقشاعا، بىردە جوڭىشقاعا قاراي جىعىلادى. الىپ بارا جاتقان اۋىر جۇمىس ەمەس. سۋدى ءبىر جاعىنا جىبەرگەندە ءبىر جاعىن بايلاپ قوي دا، وتىر، قاداعالاپ. بولعان-بىتكەنى سول. سونى جەتىستىرمەدى عوي، ورازبەك ءيت. قايسىبىردە سۋ باسىنداعى كۇركەگە باسىن تىعىپ الىپ، شارت ۇيقىدا جاتقانىنىڭ ۇستىنەن ءتۇستى. باقشاعا جىبەرىلۋگە ءتيىس سۋ، ەكى جاققا بىردەي اعىپ جاتىر. جوڭىشقا جاقتىڭ بايلانعان توپىراعىن بۇزىپ كەتكەن. ات ۇستىنەن اقىردى، قورتىققا: «وي، ءيت، تۇر قانە!» «اكىرەڭدەمە». «سۋعا يە بولمايسىڭ با، الباستى!» «قازىر بايلاساڭ، قازىر بۇزىپ كەتە بەرەدى توپىراقتى، ماعان ناعىل دەيسىڭ». «وسى توپىراقپەن-اق بايلاپ جۇرگەن ەدىك قوي، قاشاننان بەرى». «ەندى توپىراق توزعان شىعار، مەن قايتەيىن»، دەپ ورازبەك قورتىق قارنىن تىر-تىر قاسىپ تۇر. ونىمەن قويسا جاقسى. «قارىنداستارىڭنىڭ ىشتانىنىڭ باۋىن اكەلىپ بايلا دەمەسەڭدەر»، دەپ ىرجىڭ-ىرجىڭ ەتەدى. مىنا بەيقامدىققا مۇنىڭ قانى جامان قاينادى. «قارىنداسىمىزدىڭ ىشتانىنىڭ قىلدىرىقتاي باۋىمەن سۋ بايلانبايدى، ءيت»، - دەپ قانجىعانى شەشىپ الدى دا، قورتىقتىڭ قول-اياعىن بۋىپ، جوڭىشقالىققا كەتىپ جاتقان سۋدى ونىڭ وزىمەن بايلاپ تاستاپ، باقشا ابدەن قانىپ سۋ ىشكەنشە، تىپىر ەتكىزبەي باسىندا وتىرعان. ءۇش-ءتورت ساعات تاۋدىڭ سۋىق سۋىنىڭ وتىنە كولدەنەڭ جاتۋ وڭاي ما، ورازبەكتىڭ تۇلا بويى كوكپەڭبەك بولىپ كەتكەن. «وسىدان ولسەم، قارىنداسىڭدى ءوزىڭ قاتىن قىل» دەپ ءتىل تارتپادى-اۋ، ءيت. ولگەن جوق، ءبىراق اۋدانداعى اۋرۋحانادا ءبىراز جاتىپ شىقتى. وكپەسىنە سۋىق تيگەن. ابىروي بولعاندا بۇعان ەشكىم زاڭ ورنىن ارالاستىرمادى. كولحوز باسقارماسى قاتتى ەسكەرتۋ جاسادى. قازاقى اۋىلدىڭ قازاقىلىعى جاقسى ەدى عوي، «كۇيەۋسىندىم» دەگەنىن ەسەپكە الدى. و كەزدە، شىنىندا دا جەزدە، كۇيەۋمەن ويىنى ۇشىنىپ تۇراتىن. ارينە، مۇلدە شەكتەن شىقپاۋ كەرەك. ال، مۇنىڭ سودان شىعىپ كەتكەن جاعدايى بولدى. وبال-اۋ، دەمەدى. قايتا قىبى قاندى. قايسىبىردە «اتقا جەڭىل، تايعا شاق» ورازبەكتى الىپ، تومەندەگى تەمىرجول ستانسىسىنان قات تەمىر جابدىقتار ىزدەپ بارعان. تەلەجكاسى بار دوڭعالاقتى جاڭا تراكتورمەن. بارا جاتقاندا بۇل كابينادا، ورازبەك تەلەجكادا وتىردى. قايتاردا... ىزدەپ بارعان جابدىقتارىن ءار جەردەن تاۋىپ، كوڭىلدەرى ءبىراز ورنىققان سوڭ، كوزدەرى دۇكەنگە تۇسكەن. وقتا-تەكتە بولسا دا بىرەر ءجۇز گرامعا ەكەۋى دە كەت ءارى ەمەس ەدى، ءارقايسىسى ءبىر-ءبىر شولمەكتەن الدى. قاراما-قارسىدا اسحانا تۇر. ءبىرىنشى، ەكىنشى دەيتىن اۋەس تاماقتارىمەن ءبىر بوتەلكەنى قاق بولگەن ەكەۋى ەندى تەلەجكانىڭ ۇستىنە بىرگە ءمىندى. تازا اۋادا وتىرىپ، قوسقا جەتكەنشە ەكىنشى شولمەكتى جاۋكەمدەمەك. اراق شىركىنىڭ كىمدى دە ەلپىلدەتىپ، لەپىرتىپ جىبەرەتىن قاسيەتى قانداي. مۇنىڭ بريگاديرلىگى، انانىڭ بەرەكەسىزدىگى جايىنا قالدى. بۇلاردىڭ ءبىرى قايىن، ءبىرى كۇيەۋ، اۋىلداس، قۇرداس. ەكى اراداعى بالە ءدال وسىدان شىقتى. ستاكان جوق. اۋزىنان ۇرتتاپ وتىرىپ ىشكەن اراق بويلارىن جايىلعان سايىن كەزەك-كەزەك تىلدەرىن بەزەدى. تىستەلەپ. ەڭ ءبىر وسال تۇستارىنا تىكەن بولىپ كىردى. الما-كەزەك اياماي ارا بولىپ شاقتى. ورازبەكتىڭ شاعىسىنا مۇنىڭ جانى شىدامادى. «و، ءيت كۇيەۋ-اي» دەپ قورتىقتى استىنا باسىپ الدى دا، باسىن تىستەلەي بەردى، تىستەلەي بەردى. تاياۋدا عانا شاشى الىنعان قۇيقانىڭ قوسقا جەتكەنشە ساۋ تامتىعىن قالدىرماعان. قۇلقىنسارىدەن تۇراتىن اسپاز كەلىنشەك پىشەنشىلەر جاتاتىن اعاش ۆاگوننىڭ الدىندا باسى كونەكتەي، بەت-اۋزى ۇرلەگەن قارىنداي تۇتاس دومالاق، بويى ءبىرتۇتام بالەنى كورىپ: «ويباي!» دەپ وتىرا كەتكەن. اياعى اۋىر ەكەن، سودان تۇسىك تاستادى. و تۇگىلى ورازبەكتىڭ ونسىز دا وڭباي بىتكەن باسى مەن جىپسىك كوزىنىڭ وراسان وزگەرىسكە ۇشىراعانىنان مۇنىڭ ءوزىنىڭ دە ەسى شىققان. بىلايعىلار نە كۇلەرىن، نە جىلارىن بىلمەدى. تىستەلگەن قۇيقا ۇشىنعان. ورازبەك قايتەدى، اۋداندىق اۋرۋحاناعا تاعى بارىپ جاتتى. «قايىن مەن كۇيەۋدىڭ ويىنىمەن» بۇل ءىس تە ءبىتىپ ەدى. سوندا عوي، مۇنىڭ اناعان اياۋشىلىق سەزىمى بولساشى. قايتا، ىشىنەن مىرس-مىرس كۇلگەن. ول ءيتتىڭ باسى اللانىڭ ەمەس، مەنىڭ دوبىم دەپ تە كۇپىنگەن، وزىنە ءوزى.
سويتكەن ورازبەك بۇگىن بۇل تۇگىلى حانعا سالەم بەرسە دە. بۇعان رۋلاس بولىپ كەلەتىن ورامالى كۇيەلەش، ەتەگى ساۋىس قارا قاتىن مەن بەرەكەسىز ورازبەكتەن تىرشىلىكتىڭ اپشاسى قۋىرعان ەكى بالا قالاي شىعىپ جۇرگەنىنە تاڭ. اسىرەسە، ۇلكەنى. باس زووتەحنيك ەدى، ۇجىمشار باستىعىنىڭ كەنەتتەن جۇرەگى توقتاپ قالىپ، سونىڭ ورنىن باسقان. بۇل ءوزى الگى بارتەر دەگەن اپاي-توپايدىڭ كەزى. ءيتىڭنىڭ قولى سول كەزدە ءجۇرىپ بەرمەدى مە. سودان جارتى جىل وتپەي، كولحوز شارۋا قوجالىقتارىنا ءبولىنىپ، القا-سالقاسى شىققاندا، بوكتەردەگى كەيىن سالىنعان جاڭا قىستاۋىن، جايلاۋىمەن، جوتاداعى ەگىس جەرىنىڭ ەڭ وڭتايلىلارىن، ەكى وتار قويدى، ءبىر ءۇيىر جىلقىنى يەمدەنىپ العان. قانشاما ادامنىڭ قانى، تەرىمەن قانشاما جىل جيىپ-تەرگەنىن كوزدى اشىپ-جۇمعانشا سونىكى بولدى دا كەتتى. اۋىلدىڭ بىرنەشە وتباسى وسى كۇننىڭ سونىڭ مالىن باعىپ، ەگىنىن ءوسىرىپ، ءشوبىن شاۋىپ جان باعىپ قالدى. ورازبەكتىڭ تاس جولعا شىقسا استىندا شەتەلدىك اۆتوكولىك، تاۋ، دالادا تايپالعان جورعا. جىلقىلارىنىڭ ءوزى ءتورت-بەس ۇيىرگە جەتكەن دەسەدى. كەمپىرىنىڭ جەرلەۋىنە كەلىپ كوڭىل ايتقانى بار. باياعى ورازبەك ەمەس. «ءاي، سول دا كىسى مە!»، «وي، ول دا ادام با؟!» دەپ كۇشەنىپ، كۇپىنىپ سويلەيتىن بولىپتى. ءبىر تۇتام قورتىق بويى دا ۇزارعان سياقتى ما... جانىندا شاپانىن جاۋىپ، كەبىسىن كيگىزىپ، ماشيناعا سۇيەمەلدەپ مىنگىزىپ، ەلپەڭ قاعىپ بىرەۋ ءجۇر. ونىسى جەكە قىزمەتشىسى ەكەن.
قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، دەپ قويدى. ءبىر كەزدە وسى ورازبەكتىڭ ءوزىن «ءاي، سول دا كىسى مە!»، «وي، سول دا ادام با؟!» دەۋشى ەدى، جۇرت. ەندى ونى جۇرتقا ورازبەك ايتاتىن بولدى. اياق استى داۋلەت ءبىتتى، باق قوندى. كەڭەس وكىمەتى ءتىرى تۇرسا وستە الار ما ەدى. جۇرەتىن ەدى عوي، ازىن اۋلىق زەينەتاقىسىمەن ءۇي اينالىپ. كىسىمىسىڭ، ءيتپىسىڭ دەمەيتىن ەدى، ەشكىم، ونى.
جو، جوق، بۇل باق پەن داۋلەتتى ورازبەكتەن قىزعانبايدى. سولاي بولىپ كەتكەنىنە تاڭ قالادى. ازابى جوق، شەرى جوق، ايانباي ەتكەن ەڭبەگى جوق ادامنىڭ اياق استى ايىنىڭ اسپانعا شىعىپ كەتكەنى ءبىرتۇرلى. ادىلەتتىككە كەلمەيتىن سياقتى. وسى مالدى تەلىم-تەلىم تىرلىكپەن تەبىنگىسى تەسىلىپ بالەنباي جىل وسىرگەن، ەگىستىك جەردى بالەنباي جىل جىرتىپ، ەگىن سالعان، ورعان، قىزىل قىرمانعا قۇيعان، كۇللى عۇمىرى ءسويتىپ وتكەن، سونىسىنا شۇكىر، تاۋبە ەتكەن، سوڭعى ءسوزىن ويدىڭ ءشوبىن، تاۋدىڭ ارپا-ءبيدايىن ۇرلاماڭدار، دەپ الىپ كوز جۇمعان ارۋاقتاردان ۇيات-اۋ، قورلادىق-اۋ، دەپ تە ناليدى. ءوزى دە يەلەنىپ وتىر عوي ءبىراز نارسەنى. يەلەنسە، تەرى جەرگە، ەڭبەگى ەلگە ءسىڭدى ەمەس پە. ورازبەككە ۇقساپ ءار جۋساننىڭ باسىن ءبىر شالعان جوق. و سەكىلدى جەڭىلدىڭ استى، اۋىردىڭ ءۇستىن ىزدەمەدى. ونىڭ بالاسى سەكىلدى از كۇندىك بيلىگىن پايدالانىپ كولحوزدىڭ مالىن، قىستاۋلارى مەن جايلاۋىن، ۇلان-عايىر ەگىستىك جەرىن تالايلاردىڭ اۋزىنان جىرىپ اكەتپەدى. ال جىرىپ اكەتىپتى، ال اۋزىنان اق ماي اعىپتى، ودان سونىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ جۇرگەن كەزىندە قازىرگى بار بايلىقتى جاساعانداردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى قاي جاقسىلىقتى كورىپ وتىر. قاراۋىنا بارعانداردى مالايىنشا جۇمساپ، ءبىر شىبىقپەن ايداپ وتىرعانىن ەستىگەن تالاي. سولار بوتەن ەمەس، شەتىنەن الىس-جاقىن اعايىن.
«جاپان دالادا شاشىمدى الدىرار ادام تاپپاي جالعىز جاپا شەگىپ جۇرگەندە، وزىمنەن ءوزىم كوسەمسىپ، وسىم نە»، دەپ ءوزىن جەرلەپ تە قوياتىن كەزدەرى كوپ. ويدان وزگە ەشتەڭەسى جوق بولعاندىقتان قاپەرىنە نە كەلىپ، نە كەتپەيدى، ءبىراق. وزىڭە كىر جۋىتپايسىڭ عوي، سوندا. ادام مىنا جالعاندا بار كەسىر-كەساپاتتان ءوزىن-ءوزى اقتاپ الۋ ءۇشىن ءومىر سۇرە مە، نەمەنە. قۇدايدى قايتەدى. سوڭعى كەزدەرى وسىنى ءجيى الاتىن بولدى قاپەرىنە. ءوزىنىڭ دە وبال-ساۋاپتى ەسىنەن تارس شىعارىپ العان كەزدەرىن ويلايدى. سودان قورقادى. بەلسەندى بولىپ جۇرگەندە كەڭەس وكىمەتىنىڭ بار شارۋاسى وسى ايتپاسا بىتپەيتىندەي تالايعا ءتىلى دە ءتيدى، قامشىسىنىڭ ۇشى دا، ءسويتتى. ورازبەكپەن سۋ بايلادى، ورازبەكتىڭ باسىنىڭ قۇيقاسىن دىم قالدىرماي تىستەلەپ، كۇپشەلەك قىلىپ جىبەرىپ... وي، قۇداي-اي.
باسى تاعى دۋىلداپ قويا بەردى. قاسىمايىن دەسە ءولتىرىپ بارادى، قاسىسا ودان ءارى ءورشىپ، قىشىپ، قولىن الا الماي قالادى. بورتپەلەرى سۋلانا باستاعانىنا ءبىراز. قاسىعان كەزدە تىرناقتارىنىڭ ۇشىنا قىزعىلت جىلبىسقى جابىسىپ شىعادى. بارا-بارا باسى مىنا قالپىمەن تۇككە جاراماي قالسا قايتەدى. ءوز ويىنان ءوزى شوشيدى.
ياپىر-اي، بۇگىن دە قۇداي بىرەۋدى ايداپ كەلمەي مە... سويتەر دەپ مالىن بوكتەرگە قاراي ورگىزىپ شىعىپ جۇرگەنىنە ءبىراز كۇن. بوكتەردە تەمىرجولعا قاراي وتەتىن ەسكى جول بار. سونىمەن الدەكىم ءجۇرىپ قالا ما دەگەن دالباساسى.
ازاندا ءورىپ شىققان مالدىڭ قارنى تەڭكيىپ، مارعاۋ جايىلا باستادى. كۇن شاقىرايىپ تاس توبەگە قاراي كەلە جاتىر. ءتۇس الەتىندە اقتامعا تۇرتكىلەپ اپارىپ، ارتەزيان قۇدىقتىڭ بەتون ناۋاعا تولعان تاستاي سۋىنىڭ باسىنا ۇيەزدەتىپ تاستايدى دا، سالقىن تۇسكەنشە، ءوزى دە دامىلدايدى. سوعان جەتكەنشە ءبىر ازاپ. كۇن كۇيدىرىپ بارا جاتقان باس جىپسيدى. سودان دۋىلداپ بەرەدى دەيسىڭ. تىرلاتىپ قاسىماسقا امال جوق. تىرناق تيگەن بورتپەلەر ۋداي اشيدى.
كەنەت كوزى بوكتەر جاقتان قارايعانعا تۇسكەنى. كوزىن كولەگەيلەپ ۇزاق ءۇڭىلدى. سالت اتتى. تۋرا وسىلاي سالىپ كەلەدى. بۇ، قايسىسى ەكەن؟ ە، قۇداي، تانيتىن بىرەۋ بولعاي، شاش الا الاتىن. «اقتامعا» ەرتىپ بارىپ قىرعىزىپ السا، باستاعى پالەنى. مىنا، ءتۇرىن كورىپ ايار، جاعدايى تۇسىنەر.
سالت اتتى تاياپ كەلدى دە، اتىنىڭ باسىن مىنەر جاعىنا كىلت بۇرىپ:
-كىمسىڭ، ءاي؟ - دەگەنى داۋىستاپ.
مىناۋ... ءيا، سول... ورازبەك. قۇرداس، كۇيەۋ...
-كىمسىڭىڭ نە... ماندىبايمىن عوي، - دەدى بوزداپ جىبەرە جازداپ.
-ماندىباي... قاي ماندىباي؟
-بىردەڭە ۇرىپ كەتكەن بە. كادىمگى ماندىبايمىن.
-وندا اتىم نەگە ۇركىپ تۇر؟
-ويدەپ نەقىلماي، كەلسەڭشى بەرمەن، - دەپ ءتىپتى، جالىنعانداي بولدى.
-ماندىباي بولساڭ جاقسى، ول بولماساڭ، قايتەم.
-ءوزىمىن-ەي!
- وندا باسىڭ نە پالە؟
- ءوسىپ كەتتى عوي، مىنا شاش.
- نەگە وسىرەسىڭ؟ زامانىڭدا قىلىشىڭنان قان سورعالاعان قىپ-قىزىل بەلسەندى ەدىڭ، ەندى ءسان قۋايىن دەدىڭ بە؟
ورازبەك اتىن تەبىنىپ، كەلىپ ەر ۇستىنەن قول سوزدى. ءسويتىپ تۇرىپ:
- اپىريكانىڭ ابوريگونىسىڭ قۇددى... - دەپ جانە ءبىر پالەنى ايتتى. - تەلەبەزەردەن كورىپ ءجۇرمىز.
- تۇسسەڭشى.
- ويباي، وعان ۋاقىت جوق، جىلقى ىزدەپ ءجۇرمىن. ءبىر ءۇيىر. ءۇش كۇن بولدى، ءبولىنىپ كەتىپتى. الدە بىرەۋ قۋىپ كەتتى مە. ونداي كوزىڭە تۇسكەن جوق پا؟
- بايقامادىم.
- وسى كۇنى كىسى قالدى ما. جىلقى باقتىرعاندارىمىز شەتىنەن الامي، الباستى باسىپ ءبىر ۇيىردەن كوز جازىپ قالعان. اسۋدىڭ كۇنگەي-تەرىسكەيىن تۇگەل تىنتىدىك. مىنا شويىنجولدىڭ ارعى بەتىندە ءبىر ات ۇرى بار دەيدى، سوعان ءوزىم كەتىپ بارامىن، ءجون سۇرايىن دەپ. - ورازبەك ەر ۇستىندە شىرەندى. - ءاي، انداعى شاشىڭ جامان عوي... قاتىن باستانىپ؟
- الدىراتىن ادام تابىلماي قور بولدىم عوي، ورازبەك. مالدى تاستاپ شىعا المايمىن، الاجازداي «اقتامعا» ەشكىم كەلمەي-اق قويدى. جۇرسەڭشى. ءتۇس تە بولىپ قالدى. شاي ءىش.
- شاي دەپ جۇرەر جايىم جوق، ءدال قازىر.
- ويتپەسەڭشى... قالىمدى كورىپ تۇرسىڭ. شاشىمدى الىپ بەر. جامان ەسىركەنىپ كەتتى، باسىم.
- شويىنجولعا دەيىن ءبىراز جەر. ودان انا قۇلجاباسى-قۋشوقىنى اسۋىم كەرەك. ودان ءارى قاراويدان ءوتىپ، تىمپايىداعى ۇرىعا جەتكەنشە... ءاي، ۋاقىتىم بولماي تۇر عوي، سول.
- قاراداي ولتىرەمىسىڭ.
- قاينااعا-اۋ، مەنىڭ كىنام نە.
ماندىبايدىڭ بۇعان ايتار ءۋاجى بولماي داعداردى.
- قايتسەك ەكەن؟ - دەپ مىڭگىرلەيدى.
- و جاعىن ەندى... قوي، مەن جۇرە بەرەيىن، - دەپ ورازبەك ات باسىن بۇرۋعا ىڭعايلاندى.
ماندىبايدىڭ جانى شيقىلداپ شىعىپ كەتە جازدادى.
- ءاي، ونىڭ نە؟ - دەپ ىشقىنىپ قالدى. - قويا تۇرساي.
- اينالايىن، جول ۇزاق.
- «اقتامعا...» انا تۇر عوي، - مۇنىڭ داۋسى بورداي توزدى.
- حوش، - دەپ قويدى ورازبەك. - ويتۋگە ۋاقىتىم جوعىن ايتتىم. ال تاپ وسى جەردە-اق قىرىپ بەرەر ەدىم، ءبىراق باسىڭدى قالاي جىبىتەمىز؟
- سوسىن عوي «اقتامعا» ءجۇر دەپ تۇرعانىم.
- وعان ۋاقىتىم جوق دەمەدىم بە جاڭا. ايتپەسە، ۇستارام دا مىنە، قالتامدا، - دەپ ورازبەك ونىسىن وراپ سالعان ورامالىن جازىپ، قولىن الىپ ءجۇزىن اشتى. - وتكىر-اق.
- كورىپ تۇرىپ...
- باياعىدا ءوزىمىزدى كورىپ تۇرىپ ولتىرمەسە دە، ءولىمشى قىلعاندار بار.
- ءوتتى، كەتتى ەمەس پە، ول، ورازبەك؟
- سەن ءۇشىن سولاي، ءا. مەنى قايتەسىڭ؟
- ەندى... - بۇل مىڭقىلداپ قالدى.
- قازىر-اق سىپىرىپ بەرەر ەدىم، - دەپ ورازبەك داۋسىن جۇمسارتىپ، جانى اشىعاندىق تانىتتى. - نەمەن جىبىتەمىز. ءوزى بيتتەپ كەتكەن جوق پا، بالە بولعاندا؟
- ءيت-اي، - دەپ ماندىباي جىلاپ جىبەرە جازدادى. - بيتتەپ دەپ... ءويتىپ نە كورىنىپتى سونشا...
- شاش انداعىداي بوپ وسكەندە ءبيتىڭ بالتاي-شالتايعا قارامايدى، بىلسەم، - ورازبەك مۇنىڭ بىلاي شەشىپ تاستاعان جەلەڭ بەشپەتىنە قامشىسىنىڭ سابىن كەزدى. - انانىڭ استىنداعى نە؟
- ە، ول سۋسىن.
- ايران با، اشىمال ما؟
- ايراننىڭ سارى سۋى، - دەپ ماندىباي جەلەڭ بەشپەتتى بىلاي ىسىرىپ تاستاپ، قارىندى كوتەردى.
- ءاي، انداعىڭ تولى عوي.
-مانا ءسال جۇتقام.
- سونىمەن جىبىتپەيمىز بە، باسىڭدى.
- قايدام.
-نەسى قايدام؟ ايراننىڭ سارى سۋى سۇپ-سۇيىق ەمەس پە.
- سابىن دا جوق.
- سول الگى قىزىل ۇكىمەتتىڭ زامانىندا عوي، «اقتامداعى» دالا قوسىندا ءوزىڭ قۇداي، ءبىزدى ءبىر شىبىقپەن ايداپ جۇرگەنىڭدە اۋىلعا بارىپ، شاشىمىزدى الىپ كەلۋگە سۇرانساق، ونى مىناۋ الادى دەپ اقاتاي اقساقتى جەلكەمىزگە مىنبەلەتىپ قويۋشى ەدىڭ. اقاتاي ءيتتىڭ سوندا قولدان جاساعان ۇستاراسى جاسىق پا، الدە اقساقتىعىنىڭ ءوشىن بىزدەن العىسى كەلە مە، جالعىز رەت سابىنداتىپ، ارى قاراي كەۋىپ قالعانى تۇگىلى، ورتەنىپ كەتكەنىنە دە قاراماي تىر-تىر قىرىپ، جەرگە تۇتاس بويىمىزبەن كىرگىزىپ جىبەرە جازدايتىن. سونى كورىپ تۇرىپ، قىڭق ەتپەۋشى ەدىڭ. قىڭق ەتكەنىڭ نە... «اتا-بابالارىڭ كەرەك بولسا شاشىن قويدىڭ قابىرعاسىمەن الدىرعان. ال سەندەر... ءوي، وڭشەڭ جاسىق، جاۋتىك، بوس كوتەن» دەپ جەر-جەبىرىمىزگە جەتىپ، دىڭكەلەيتىنىڭ، ءدال وسى جەردە ەسىمە ءتۇسىپ تۇر، قازىر.
- ءيت-اي... - ماندىباي بۇكشەكتەپ، كۇمىلجىپ قالدى. - قوي تاس تەرگەندەي قويامىزدى قازا بەرەمىسىڭ، ءوستىپ.
-جاقسى، وندا، - دەپ ورازبەك كەتۋگە ىڭعاي تانىتتى.
سوعان قاراپ تۇرعانداي مۇنىڭ باسى ورتەنىپ قويا بەردى. ەكى قولىمەن بىردەي باس سالعان. وسىپ-وسىپ جىبەردى. ودان ءارى دۋىلداپ، جانى كوزىنە كورىندى. امالسىز:
- ءاي، توقتا، ءسال، - دەپ قالدى.
-ايت.
- كورسەك كورەيىك سارى سۋمەن، قايتەم...
ودان ارعىسى: قارىنداعى سارىسۋمەن جىبىتكەندە ماندىبايدىڭ شاشى ۇيپا-تۇيپا بولىپ، ءبىرتۇرلى بىلجىراپ قالدى. ورازبەك ۇستارانى تاس توبەدەن سالعان مەزەتتە-اق بۇل مىقشيىپ قالعان. سابىندالماعان، ءارى شاشتىڭ تۇبىنە سارىسۋ جاقسى جەتپەگەن سوڭ، ۇستارا قانشا وتكىر بولسا دا، باسىنىڭ تەرىسى سىپىرىلىپ جاتقانداي جانى كوزىنە كورىنە باستاعان. بۇكتەتىلىپ، ەكى قولىمەن جەر تىرەپ، مۇلدە تۇقشيىپ كەتتى. اناۋ بولسا كوك جەلكەسىنە قاراي مىنبەلەپ العان. ءبىر كەزدە شىدام تاۋسىلدى، ءتوزىم تۇگەسىلدى. قۇر سارىسۋمەن اپىل-عۇپىل جىبىتىلگەن شاش شىجىعان كۇن استىندا تەز-اق كەۋىپ كەتكەن ەدى.
- قويا تۇرشى، - دەدى ىڭىرسىپ.
- سويتپەسكە ءوزى دە بولماي قالدى. تۇك قالماي كەۋىپ كەتتى شاشىڭ. ۇستارام ساپسىم جۇرەر ەمەس.
- قانشاسى بار ءالى؟
- ارت جاعىڭ تۇتاس. الگى كىم بار عوي. كىم شە، - ورازبەك لەكىتە كۇلدى. - الگى لەنين. قۇددى سونىڭ باسىنا كەلىڭكىرەپ قالدى، مىناۋىڭ.
- وي، لەنينىڭدى ۇرايىن.. - ماندىباي كۇيىپ كەتتى. - ەندى نە ىستەيمىز دەپ تۇرسا...
-نە ىستەۋشى ەدىك. شىداساڭ قىرا بەرەم، بولعانىنشا. ويتپەيدى ەكەنسىڭ... باراتىن جەرىمدى ەستىدىڭ، ءيت ولگەن جەر.
- سوندا ءوستىپ، الاباس قىلىپ تاستاپ كەتە بەرەمىسىڭ.
- جىلقىم كوزدەپ بارا جاتقان جەردەن تابىلسا، وسى ارادان ايداپ وتەم عوي. سۋ، سابىن الا كەلەسىڭ.
- ول جاقتان تابىلماسا شە؟
- وندا ەندى... - دەپ بارىپ ورازبەك اتىنا ءمىندى. - تاعى بىردە جول تۇسەر...
- وي، اكەڭنىڭ اۋزى... - بۇل اتتىلىعا قاراي تۇرا ۇمتىلماق ەدى، ءالى قۇرىپ، بويىنا يە بولا الماي، ەتبەتىنەن ءتۇستى. ماڭدايىن جەرگە ۇردى ما، جوق الدە قورلىق، ازاپ، دولىلىق ءبىر مەزگىلدە جان-دۇنيەسىن ءتۇتىپ بارىنەن ءتۇڭىلىپ كەتتى مە، ەسى اۋىپ قالعان. كوزىن اشقاندا ورازبەك ۇزاپ كەتىپتى. قاراسى عانا بۇلدىر-بۇلدىر كورىنەدى. باسىنىڭ شاشى الىنعان ماڭداي جاعى ۋداي اشىپ تۇرعان سوڭ قولىن اپارسا، الاقانى جابىسىپ قالا جازدادى. الىپ قارادى. رەڭى قىزعىلت-سارعىش جىلبىسقى...
كوپتەن بەرى، ءتىپتى بالەنباي جىل جولداس بولعان كەمپىرى ولگەندە ايتەۋىر، كىرپىگى بولار-بولماس شىلانعانى بولماسا، جاس شىقپاعان شۇڭىرەك كوزىنەن باداناداي-باداناداي ىستىق تامشىلار بەتىن جۋىپ كەتتى. ول ءدال مۇنداي قورلاۋدى ەشۋاقىتتا كورمەگەن ەدى. ورازبەك قورتىقتىڭ قورلاعانىنان بۇرىن سول قورلىققا قارسى دانەڭە دە جاساي المايتىنىنا جەر بولدى. كۇللى دۇنيەنى، الدىندا جايىلىپ جاتقان مالى، الىستا اعاراڭداعان «اقتامدى»، ءوزىن قوسا ولەردەي جەك كوردى. جاپاندا جاپادان جالعىز جۇرىسىنەن تاپقانى وسى بوپتى. جەكەمەنشىگىم، جەرىم، مالىم، «اقتامىم» بار دەپتى. باسىم ەركىن، ەشكىمگە تاۋەلدى ەمەسپىن دەپتى. وزگەمەن ءىسى بولمايدى، دەپتى. وزگەلەردىڭ دە مۇنىمەن ءىسى جوق دەپتى.
جەكە يگىلىگىندە جەر دە، مال دا، ەركىندىگى دە بولىپتى. ال سوسىن بارلىعى بولعاندا باقىت تا، باق تا نەگە جوق؟
جاۋاپ تابا الماي، دىڭكەلەدى. ويتكەنى، وزگەمەن ءىسى جوقتىق مۇنىڭ دا جان-دۇنيەسىن كەۋلەپ العان عوي. جەتىلگەن، جەتكەن وسى ەكەن دەپ ساندالدى. بىتكەن ازدى-كوپتى جەكە داۋلەتتەن كوزىن شەل باستى. ەندى كەلىپ كەۋدەسىن تىرمالاپ، ءوز جانىن ءوزى جەپ، ولەردەي وپىنىپ ويلاپ وتىرسا، بۇلار تۇك كورمەگەن تەكسىز قۇل-قۇتان ەكەن عوي. كور ەكەن. سوندىقتان ەكەن وزىنەن ءوزى ۇزاي الماي، ءبىرىن ءبىرى تىرىدەي جوعالتىپ جۇرگەنى. بولماسا، «ءاي، الگى ماندىباي دا وسى ءوزىمىزدىڭ قۇرىمباي اۋلەتىنەن عوي، قۇداي بەيشاراعا بالا بەرمەدى، كەمپىرى ءولدى، جاپان دالادا جالعىز جۇرگەنى اناۋ، ءولى-ءتىرىسىن بىلمەيمىز بە؟» دەپ ات ءىزىن ءبىر سالماي ما ءبىرى. «كوزى ءبىر كۇنى جۇمىلا كەتسە، ارام ولگەنى. ءىسىپ-كەۋىپ، يىستەنىپ، يت-قۇسقا جەم بولماسا، قانەكەي!» دەمەس پە ەدى.
ورازبەكتىڭ قورلىعى بار، ءوزىنىڭ قۋ دۇنيەگە الدانىپ جاپاندا جالعىز قالعانى بار، سول ءۇشىن ءوز جانىن العاش رەت ءوزى ولەردەي تالاپ جەگەنى بار، سۇراپىل ازاپ الپىس ەكى تامىرىن تارقاتىپ، تارتقىلاپ، ءىشى-باۋىرىن ۇڭگىرلەپ ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا «اقتامعا» قاراي بەت العان مال سوڭىنان ازەر ءىلبىپ كەلەدى. اڭىرەيىپ اسپانعا قاراپ ەدى، شاقىرايعان كۇن لاۋلاپ جانىپ تۇر ەكەن. ءدال تاس توبەسىنە قۇلاپ تۇسەتىندەي، ەسى شىعىپ ەكى قولىمەن باسىن باسا قويىپ ەدى، الاقانىنا ماناعى جىلبىسقىعا تاعى جابىستى.
«اقتامىنا» ءىلبىپ جەتىپ، ۇيىندەگى ءتورت بۇرىش ايناعا قاراعاندا وزىنە ءۇڭىلىپ تۇرعان سۇمدىق ءبىر ۇسقىندى كوردى؛ شاشىنىڭ العى جاعى الا-قۇلا الىنىپ، ونىڭ بورتپەلەرىنەن شىققان جىلبىسقىعا جابىسقان قيقىمدار مەن جەلكە جاعى سول سابالاق-سابالاق، ەكى سامايى ايعىز-ايعىز باسىن كورىپ «وي!» دەپ شەگىنىپ كەتتى. قولىنداعى ەسكى اينا قولىنان ءتۇسىپ، جەر ەدەندە بىت-شىت بولىپ جاتتى. مىنا سۇمدىق ۇسقىنمەن ەندى جارىق دۇنيەگە قالاي كورىنەدى. بۇل نەنىڭ، كىمنىڭ قورلىق، مازاعى. جالعىزدىعىنان با، ورازبەك ءيتتىڭ بە؟.. اعايىننىڭ ەكى سەلتەڭبايىن مالىن قاراي تۇرۋعا، تاعى ءبىر ىسەك، جارتى جاشىك اراققا جالداپ كەمپىرىنىڭ اسىن وتكىزگەن سوڭ، مۇنى وڭاشالاپ الىپ، قۇرىمباي اۋلەتىنىڭ ۇلكەن شالى نە دەپ ەدى. جاپاندا جالعىز قالما دەدى. جۇرت اراسىندا، وت باسىمدا وتىرعان مىنا مەنىڭ وزىمە قارايتىن ادام جوق دەدى. ءار قايسىسى ءار جاققا تەڭگە تابۋعا ازاندا كەتىپ، ەل ورىنعا وتىرعاندا ءبىر-اق كەلەدى دەدى. ماعان قالىڭ قالاي دەپ جاتقان ەشقايسى جوق، كوزدەرى ۇيقىعا كەتكەنشە ۋلاپ-شۋلاپ ايتاتىندارى مال تابۋدىڭ اڭگىمەسى دەدى. نەمەرەلەرىمدى ايتقام، بىردەڭەگە جۇمساسام اۋەلى تەڭگە بەر، دەيدى. ءبىراق، ايتەۋىر، ەل ءىشى عوي، دەدى. سەنىڭ جاسىڭدا كۇننەن كۇنگە ىڭقىل-سىڭقىل دا كوبەيە بەرەدى. جازاتايىم... ەندى قۇداي ارينە، ونىڭ بەتىن ارى قىلسىن، دەسە دە ەت پەن سۇيەكتەن جارالعانسىڭ... دەدى. جەرىم، مالىم، «اقتامىم» دەيسىڭ، ءتورت تۇلىك مالى وسىدان بىلاي قاراعان كۇڭگەي-تەرىسكەيىن تۇگەل الىپ جاتقان ولجاباي، بەكتەمباي بابالارىمىز نەمەنە سولارىن وزدەرىمەن الىپ كەتكەن جوق، قالدى، ەكەۋىنىڭ دە ۇل بالالارى بولماپ ەدى، جايلاۋى، قىستاۋى قولدان قولعا ءوتتى، ءتورت تۇلىگى ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتتى، دەدى. ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ، كوشىپ كەل اۋىلعا، مالىڭنىڭ ارتىعىن سات، دەدى. «اقتامدى»، ون بەس گەكتار جەرىمدى قايتەم؟» ولارىڭدى دا سات، ءسويت». «وندا نەم قالادى؟» «ءوزىڭ قالاسىڭ. وزىڭە كەرەگى اۋەلى - ءوزىڭ».
ۇلكەن شالدىڭ سوزىنە يىلمەدى عوي، بۇل. «ەگەر، - دەگەن سوندا اناۋ، - جاپاندا جالعىز قالا بەرسەڭ، اجالىڭ قورلىق پەن مازاق بولادى». «جاكەۋ، كىمنەن؟» «وزىڭنەن...»
دانەڭە تۇسىنبەگەن. ادام ءوزىن-ءوزى قورلاپ، ءوزىن ءوزى قالاي مازاقتايدى، دەگەن. ەندى سوعان... قوس قولىمەن باس سالىپ، ءوزىن بۋىندىرعىسى كەلگەنى. زاماتتا ول ويىنان يمانى تاس توبەسىنە شىعىپ، شوشىپ تا كەتتى. «قوي، ءاي. قوي، ءاي!» دەپ كۇبىرلەپ سىرتقا قاشىپ شىقپاق بولدى. و، قۇداي. وزىنەن ءوزى، قاشپاق. تۇلابويى تۇتاس تۇسىنىكسىز كۇيگە ەندى. وت بوپ ورتەنىپ جاتقانى، الدە مۇز بولىپ قاتىپ جاتقانى بەلگىسىز. كوز الدى بۇلدىرىقتاعان ساعىم دالا. سوعان قاراي ۇمتىلدى. سۇمدىقتى قارا: اينالاسى ءالى سول الگى قىزىل-سارى جىلبىسقى. سوعان شىرت-شىرت تۇكىرگەن ورازبەكتىڭ سۇلباسى قاراڭدايدى. مۇنىڭ مالدارىن ايداپ، «اقتامى»، ون بەس گەكتار جەرىن سۇيرەتىپ الىپ بارا جاتقان سياقتاندى. سونىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ بارا جاتقان ءوزىن دە كوردى: «ءاي، مەنى تاستاپ كەتپە» دەپ وزىنە قاراي ءوزى جانۇشىرا ۇمتىلىپ ەدى، ۇلگەرمەدى. ەڭكىلدەپ جىلاپ ەتبەتىنەن ءتۇستى. تۇلا بويى تۇگەل قىزىل-سارى جىلبىسقىعا جابىسىپ قالعانداي، ەندى ەڭسەسىن كوتەرە الماي، ەسى اۋىپ كەتتى.
نەسىپبەك داۋتاي ۇلى
