جالعىز ادام - جەتىم جاپىراق – اڭگىمە
جاڭابەک شاعاتاي 1961 - جىلى 1- قاڭتاردا جامبىل وبلىسى تالاس اۋدانى ءۇشارال اۋىلىندا تۋعان. قازمۋ-دىڭ جۋرناليستيکا فاکۋلتەتىن بىتىرگەن. 1985- جىلدان باستاپ «جالىن» باسپاسىندا، «قازاق ادەبيەتى»، «تۇرکىستان» گازەتتەرىندە، «پاراسات» جۇرنالىندا قىزمەت اتقارعان.
قازىر «تۇرکىستان» گازەتى باس رەداکتورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى. «کوکوزەک شاق» ، «ىزعىرىق»، «قانداعاشتىڭ شوق سىرعاسى» اتتى حيکاياتتار مەن اڭگىمەلەر جيناعى جارىق کورگەن. «جالعىز ادام - جەتىم جاپىراق...»، «ەسکەرتکىش»، «مۇرا»، «قالادان کەلگەن قىز»، «بوتاداي کوزىڭ مولدىرەپ»، «قارا قۋدىڭ قاۋىرسىنى»، «جاستىق داۋرەن بارادى ءوتىپ...»
* * *
- اپام کەشەگى سۇتکە سۋ قوسىلىپتى دەيدى. - نايلا قولىنداعى قۇتىسىن جۋان قارىن، ەرنى دۇرديگەن، بەزەۋ بەت بۇجىر ايەلگە سوزا بەرىپ، قىمسىنا سويلەدى. اقسارى جۇزىنە لىپىپ قىزىل اراي جۇگىرىپ، باسىلماي تۇرىپ الدى. - سۋ قوسپاي بەرسىن دەپ جاتىر.
- قايداعى سۋ؟!- قۇتىنى قولىنان جۇلىپ العان جۋان ايەل شاڭق ەتە قالدى. ءۇنى يکەمگە ارەڭ کونەر قورباڭداعان مول دەنەگە مۇلدەم کەرەعار، تىم جىڭىشکە، اششى بوپ ەستىلدى. - قولىمدا بولسا، وڭکەي قىرىلعىرلارعا جاي سۋ ەمەس، سىرکە سۋىن قوسىپ بەرەر ەم.
شاپىلداي سويلەپ، بويىن دولى کۇش بۋعان پەرنەکۇل سورە ۇستىندە تۇرعان کاسترولدى جۇلىپ الدى. قيمىلى اردىڭ-کۇردىڭ. ەدەندەگى قۇتىنى بالتىرى جۋان، مايماقتاۋ بەلتىرىگىنىڭ ورتاسىنا قويىپ، قىسىپ تۇردى دا، توگىپ-شاشىپ لاقىلداتىپ ءسۇت قۇيدى.
- شويناق شەشەڭە ايتا بار، ءويتىپ تانتىماسىن، ادال ءسۇتىم تاڭدايىنا تاتىماي جۇرسە، وزگەدەن-اق ساتىپ السىن! جازىقسىز کۇيدىرمەسىن کىسىنى! ءبىلدىڭ بە؟!
نايلا بويىن بۋعان نامىستان ورتەنىپ، دىرىلدەپ، بادام قاباقتارىن سەس کورسەتە قارس ءتۇيىپ، قاراقات کوزدەرىنە مولتەڭ-مولتەڭ جاس تۇنا قالدى. ءبىر پاستە تومپيا قالعان ەرنىن تىستەلەپ، ءوزىن-ءوزى ارەڭ ۇستاپ تۇر. جاق جارسا جىلاپ جىبەرەردەي. كۇن سايىن ەرتەڭگىلىک ءوزى قولىنان ءسۇت ساتىپ الىپ جۇرگەن بەياپار، سوزگە دەس بەرمەيتىن بەيشەڭ پەرنەکۇلدى جان-تانىمەن جەک کورىپ کەتکەن قالپى بار. اياعىن ءسال عانا سىلتىپ باسار اناسى قاتيرانى «اقساق» دەگەندەرى ۇشىن مۇنداعا دەيىن تالاي رەت قۇربىلارىمەن شاش جۇلىپ توبەلەسەتىن، قازىر دە تاعى مىسىقشا تىرناعىن ىشکە بۇگىپ، الاقانىنا قادالعانشا جۇدىرىعىن ءتۇيدى.
مۇنىڭ اپاسى وسى اۋىل تۇگىل، بارلىق جەردەگى ەڭ مەيىرىمدى، جانى جىلى کىسى. ەگەر ول ادۋىن بولسا، اۋىلدىڭ بار بالاسى ەسىک الدىنا جيىلىپ، ۋلاپ-شۋلاپ، ويىن-بازارى قانباي جۇرمەيتىن شىعار-اۋ. «مىنانىڭ ەندىگىسى نە؟! سۇتىمەن قوسا قۇرىسىن، الماي-اق قويسام قايتەدى، ا؟ ءبىراق اپام اقسىز، قارا شاي ىشە الماي، دىمکاستانىپ قالار تاعى دا. «سابىر-سابىر» دەۋشى ەدى عوي اپام. مەيلى، مەيلى، ايتا بەرسىن، ايتا بەرسىنشى-ى...»
اشۋدان تەرىسىنە سىيماي، ءجۇزىن بۇرىپ اکەتتى. پەشکە جالعاستىرىپ، قالاي بولسا سولاي قالانا سالعان، سىلاپ-اقتالماعان، ۇزىنى کىسى بويىنداي کىرپىش ۇياعا نازارى اۋىپ، ءبىر ءسات کوز توقتاتتى. بيىکتىگى پەشپەن شامالاس ۇيانىڭ توبەسى اشىق، اۋىز جاعىندا اينەکتەن سەبەزگىلەپ تۇسکەن کۇن ساۋلەسىمەن التىنداي جىلتىراعان قۇرعاق، ساپ-سارى قاۋ سابان شاشىلىپ جاتىر. ەرتە تۋعان کوبەگەندەرگە ارنالعان-اۋ. سول ءسات، ۇيا ۇستىندە سۇيەک سىرتىنان قىرتىس-قىرتىس قۇرعاق تەرى قاپتاي سالعان، قامشىنىڭ سابىنداي جالاڭاش بىلەک کورىنىپ، ءال-قۋات قاشقان شور-شور ساۋساقتار ءالسىز دىرىلدەپ، ۋىسىنداعى ءبىر ءبۇيىرى مايىسقان قالايى توستاقتى پەش ۇستىنە قاراي سىرعىتتى. بىلەک تەرىسى قان-ءسولسىز، قاعازداي جۇقا ەکەن، باياۋ عانا قان جۇگىرگەن کوگىلدىر تامىرلار ادىرايىپ-ادىرايىپ تۇر، کوپتەن الىنباعان تىرناق کوبەسى قاپ-قارا...
ىلە-شالا ۇياشىق ىشىنەن بۋلىققان کۇرک-کۇرک جوتەل ەستىلدى...
- ا-ا!..
ءون-بويىن بەلگىسىز ءبىر ۇرەي شىرماعان نايلا شىڭعىرىپ جىبەرىپ، اششى ايقايمەن قوسا-قابات قولىنداعى ءسۇت تولى قۇتى جىلپ ەتىپ ەدەنگە ءتۇستى دە، شىنى سىنىقتارى جان-جاققا شىلپارا شاشىلىپ، اپپاق ءسۇت ەدەن تاقتايلارىنىڭ قۋىس-قۋىسىن قۋالاي، شىلىڭگىرلەنىپ اعا جونەلدى.
الداعى قىستا ون ۇشکە تولعالى تۇرعان ورىمتال قىز بالا قيىقشا کەلگەن کوزدەرىن تارس جۇمىپ، الاقانىمەن قۇلاعىن باسا، شىرىلداعان قالپى پەرنەکۇلدىڭ باۋىرىنا تىعىلدى.
- ا-اي... - زارەسى ۇشقان پەرنەکۇل ەسىن جييا الماي، ەرىندەرىن ارەڭ قوزعاپ، تۇتىعا سويلەدى. - جەلکەڭ قيىلعىر، نە کورىندى؟ کوزىڭە شايتان ەلەستەپ تۇر ما، الدە؟ قۋ قارباشا-اي، قۇرتتىڭ-اۋ ەدەندى لايلاپ. ويبۇي، ىرىسىڭ اقتارىلعىر-اي...
- اندا، اندا-ا... - نايلا ءتىلى کۇرمەلىپ، قولدارىن شوشاڭداتا، زورلانىپ ءۇن قاتتى.
- اتاڭا نالەتى-اۋ، نە، کىسى کورمەپ پە ەڭ؟ بار، بار، کەت! اقساق شەشەڭە ايت، بانکەنى جولدا سىندىرىپ الدىم دە. بار، شىق ۇيدەن!
پەرنەکۇل کەۋدەسىنەن يتەرمەلەگەن سوڭ، نايلا باياۋ شەگىنشەکتەپ، الدىمەن بودامعا، سوسىن اۋلاعا شىقتى دا، ۇيىنە قاراي جان ۇشىرىپ جۇگىرە جونەل-دى. «ءسۇتى قۇرىسىن! ءسۇتى قۇرىسىن! ءسۇتى قۇرىسىن...» کوز جاسى اعىل-تەگىل، بويىن بۋعان الگى ءبىر ۇرەي جۇرەگىن قارا تاستاي جانشىپ، اتقالاقتاي سوعىپ، اۋزىنا تىرەلدى. اياعى جەرگە تيمەي، بىلەک سىرتىمەن کوز الدىن قايتا-قايتا سۇرتپەکتەپ، دەدەک قاعۋدا.
قاتيرا جەر وشاقتىڭ ماڭىندا کۇيبەڭدەپ جۇرگەن: ەبىل-دەبىلى شىققان ءسۇت کەنجەسىن کوردى دە، قولىنداعى کوسەۋى جەرگە ءتۇسىپ، سالدىر ەتە قالدى. ءبىر پاس ماڭگىرگەن کەيىپپەن ەسەڭگىرەپ تۇرىپ-تۇرىپ، کەلەسى ساتتە کويلەگىنىڭ شۇباتىلعان ەتەگىنە سۇرىنە-قابىنا، قارسى جۇگىردى. ەندى بولماسا قىزىنىڭ جولىندا قۇرباندىق بوپ، ساداعا کەتۋگە بار.
- قارعام-اۋ، نە بولدى؟ کىم تيدى ساعان؟- قىزىن ايقارا قۇشاقتاي العان قاتيرا وبەکتەپ، شىر-پىرى شىعا، باستىرمالاتىپ سۇرادى. -جازىمنان امانسىڭ با؟
- اندا-ا، الگى ۇيدە... - نايلا سولىعىن باسا الماي، ەکى يىعى ءدىر-ءدىر ەتىپ تۇر. - اندا قول کوردىم... پەش تۇبىندە.
- قايداعى قول؟ - قاتيرا تىکسىنىپ قالدى. - جارىعىم-اۋ، نە ايتىپ تۇرسىڭ؟ جوندەپ ۇقتىرشى، اکەلگەن ءسۇتىڭ قايدا؟
- پەرنەکۇلدىڭ ۇيىندە ۇيا... بار ەکەن. ادامنىڭ قولى شىقتى... قورقىنىشتى-ى...
- ويبۋي، ول اتاسى عوي. نامازالى. کەلشى، اۋزىڭدى اشا عوي، تاڭدايىڭدى باسايىن. شوشىمال بولار ما ەکەنسىڭ، ءسۇتى قۇرىسىن، بۇگىننەن کەيىن بارماي-اق قويشى.
اپاسىنىڭ ءسال قاتقىلداۋ الاقانىنان، مۇيىزگەک ساۋساقتارىنان جاڭا پىسکەن ناننىڭ تاناۋدى جىبىرلاتار جۇمساق، ىستىڭ اشقىلتىمداۋ ءيىسى قوسارلانىپ کەلۋدە. نەتکەن ءتاتتى، کوکىرەکتى شايداي اشار جۇپار دەسەڭشى؟!.
نايلا قايقىلاۋ کىرپىکتەرىن قاماستىردى. اپىر-اۋ، اپاسىنىڭ قولى دا کەيىن الگىدە ءوزى کەرگەن بىلەکتەي قورقىنىشتى بولماق پا؟ جو-جوق، ولاي بولۋى مۇمکىن ەمەس. جەر بەتىندەگى ەڭ ىستىق، جۇپ-جۇمساق، ايالى مىنا الاقان ءداپ وسى قالپىندا قالۋعا کەرەک. بولماسا ادىلدىک قايدا؟
قىزىن باۋىرىنا قىسىپ تۇرعان قاتيرا دا ءبىر ءسات کوز الدى قابارتىپ، اساۋ اعىنعا قارسى تۇرۋعا قاۋقارسىز، شىرق ۇيىرىلگەن جاڭقاداي تۇڭعيىق ويدىڭ يىرىمىنە باتىپ کەتتى.
«و توبا، کورەر قىزىعى الدا عوي، بۇلدىرشىندەي قىزىم جۇرەگى ۇشىپ، شوشىمال بوپ قالماعاي. بار پالە وزىمنەن، اق قاتپاسا تاڭدايىم تاتىماستاي، تاڭ اتپاستان قاقاڭداپ جۇمساي قويعانىمدى قارامايسىڭ با؟ الگى قاراسان دا تىم ەرتە سۋالىپ کەتتى عوي. مۇنداي پالەنى کورمەي-اق قويعانى ابزال ەدى، بالعىن شوپتەي باکىزە، بەيۋاز شاعى ەمەس پە، جانى جىلدام جاراقاتتاناتىن... ە-ە، جەتکىزەر الىمۇلىعى، شىعارار ۇشپاعى وسى بولسا، بالا تاۋىپ، باعىپ-قاعىپ، ءوسىرىپ نە کەرەک؟ بايعۇس، نامازالى بۇل کۇيدى تاڭىرىدەن سۇراپ اپ پا، کەسىر کەلىن مەن کەساپات ۇلدىڭ کۇيدىرگى قىلىقتارى-دا. اي، تەکسىزدەر-اي... تفا-تفا، وندايدىڭ بەتىن اۋلاق قىلعاي. جازمىشتان سان ءتۇرلى حيکمەت، الۋان تەپەرىش کورسەک تە، کوز الدىڭدا قارا بولىپ، کولبەڭدەپ جۇرەر وسى نەمەلەر بولماسا، مىناۋ پاني، جازدىڭ قىسقا تاڭىنداي شولاق تىرلىکتە نە بىتىرەر ەک؟! جوق، ايتەۋىر، وزدەرىنە يمان بەرسىن. جۇرەکتەرى قارا تاستاي سەزىم-تامىرسىز، قاتال-قىتىمىر، اشادى بولماسا بوپتى. ارقا سۇيەپ، بۇلعاقتاتىپ وسىرەر اکەلەرى جوق دەمەسە، قيامەت کورمەي وسکەن تالايدىڭ تاسىر مىنەز ۇلى مەن بەيادەپ قىزدارىنا قاراعاندا يمان ءجۇزدى، سۇيىسپەنشىلىکتى عوي مەنىڭ قاراقتارىم! نە دەسەک تە، وسى تورتەۋىنىڭ الدىندا العاي ءتاڭىرىم! الگى قوس پەرى سىندى جاناشىرلىعى جوق، مەيىرىمنەن ادا بەيباقتاردى جازباي-اق قوي پەشەنەمىزگە...»
مىناجات وقىعانداي-اق ىشىنەن کۇبىرلەگەن، ەلۋدى ەڭسەرىپ قالعان انانىڭ يەگى ءدىرىل قاعىپ، جانارىن کىلەگەي مۇڭ کىرەۋکەلەدى. سيرەکسىپ کەتکەن کىرپىککە جەتىم تامشى ءىلىندى دىرىلدەپ. سۇيەک-سۇيەگى کۇمىستەي شىم-شىمداپ بالقىپ، جۇرەگى کەۋدەگە سىيماي، اتقالاقتاپ سوقسىن. ەڭکەيىپ کەپ، قىزىنىڭ کۇنسىگەن شاشىنان قۇمارى تارقاماي يىسکەدى...
* * *
کەلىنىنىڭ الگى ءبىر شىلاپشىنداعى باعزاما سۋدى بىرەۋدىڭ قاسقا ماڭدايىنا لاق ەتکىزىپ قۇيا سالعانداي تاسىر، بەياپار لەپەسى مەن ۇرەيى ۇشقان ءبۇلدىرشىن قىزدىڭ اششى ايقايى دا نامازالىنىڭ قۇلاعىنا تىرلىکتىڭ ەگەسىندەي، جاقسى مەن جاماننىڭ قيامەت-ماشقار تاڭنان ءۇردىس العان تەکەتىرەسىندەي بوپ ەستىلگەن.
ەکى اياق جۇمباق دىمکاستان قاتىپ-سەمىپ، تابانمەن جەر باسىپ جۇرۋدەن قالعالى، قۇلاعى قىبىر ەتکەندى قاعىس جىبەرمەيتىن ساق-اق، ءتىپتى کەي-کەيدە الەمى تارىلىپ، وسى اياداي بولمەدە قۇلىپ استىندا جالعىز قامالىپ، بەيداۋا، مۇسکىن حالىنە نازالانىپ، جىلارمان کۇي کەشکەن ماۋرىتتە ەدەن تاقتايىن تىقىر-تىقىر کەمىرگەن سوقىر تىشقاندى ەس کورەرى بار. بارماق باسىنداي سۇر ماقۇلىحاتتى شوشىتىپ، سەکەمدەنتىپ المايىن دەپ، مۇنداي شاقتا دەمىن ىشىنەن الاتىن. قوپ ۇزاماي-اق، کارى کەۋدەنى شىداتپاي کوکجوتەل قىسىپ، بۋلىققان داۋسى ەرىکسىز شىعادى دا، ا دەگەندە ءبىر ءسات توقتاي قالىپ، تىڭ تىڭداپ، اڭىس اڭدايتىن تيتتەي جالماۋىز مۇنىڭ جايىنان حاباردار ما، الدە ايۋانعا بىتکەن ءبىر ەرەک سەزىمتالدىقپەن ايىرا قويا ما، وسىدان سوڭ-اق وشىگە، ولەرمەندەنە کەمىرەدى ەدەندى. پۇشايمان حالىنە ءوزى دە نازا بوپ: «ا-ا، اتەڭە نالەتتەر، قىل اياعى سەندەر دە باسقا شىقتىڭدار-اۋ. کورەرمىز، کورەرمىز، مىسىق بولسا...» - دەپ ارى ىزادان، ارى الگى ماقۇلىقتارعا دەگەن ىرزا پەيىلمەن ءۇنسىز کۇلەدى-اي يىعى سەلکىلدەپ.
تىرلىکتىڭ، جارىق دۇنيەنىڭ ۇلى-جىڭگىر قۋانىشى بويدا قۋات، قاجىر بارىندا عانا ەکەن. ۇيگە ويدا جوقتا قوناق کەلىپ قالسا، قۇداي قىزىل ءتىلدى ساۋ قويعان سوڭ کۇڭگىر-کۇڭگىر اڭگىمەلەسسەم دەپ دامەگويسيدى، ال ءۇن قاتۋعا، قيت ەتسە باتقوردا قىپ بىتەر قايىس جۇيکە کەلىنىنەن ىعارى دا راس. ارپ ەتىپ، بەتتەن الىپ قويسا ءبىر ءسارى، سىرانجى، کورمادىک نەمە قول جۇمساپ جىبەرمەسىنە کىم کەپىل؟! قوزعالۋعا ەرکى جوق مەشەل شال قايبىر قارسىلاسقانداي... ونسىز دا، ارا-تۇرا ميسىز ۇلعا دولدانىپ قالسا ءبىتتى-اق، اشۋىنىڭ ەسەسىن بۇدان الۋعا اۋەس، باربيعان ساۋساقتارى دا تەمىردەي بولار ما، ون-بويىن کەک الا قۇلايدى.
- کەلىن... کەلىن-اي، شىلاپشىن اکەلشى... - شالدىڭ جارپا-جارپا ءۇنى تىم جالىنىشتى شىقتى. دۇنيەگە جاڭا عانا کەلىپ، تاستۇنەک قاراڭعىدا ەنە ەمشەگىن تابا الماي، تۇرتىنەکتەگەن مىسىقتىڭ بالاسى وسىلاي سىڭسيتىن. - اکەتىپ بارادى...
- و-و، قۋ قۇداي، قارا سوردان کوزىم اشىلماي-اق قويدى-اۋ. ءولتىردىڭ-اۋ سورلاتىپ...
الگىدە اقتارىلعان ءسۇتتى مۇقيات ءسۇرتىپ جۇرگەن پەرنەکۇل پەش الدىندا تۇرعان جەز شىلاپشىندى دۇڭک ەتکىزىپ، تۇمسىق تۇبىنە تاقامالاپ قويا سالىپ ەدى، اششى قولاڭسا ءيىس قولقانى قاپتى. نامازالى ءدىر-ءدىر ەتکەن قولىمەن جامدى اياق جاعىنا يتەرمەلەپ، زورعا-زورعا ءزار شىعاردى. کەلىنى جامدى سىرتقا الا جونەلدى.
قىبىر ەتپەي، بىلىنەر-بىلىنبەس قانا دەم العان شال ءجۇزىن تەرىس بۇرىپ، ىرگە جاعىنا قاراي اۋناپ، بۇک ءتۇسىپ جاتتى. ءبىر-بىرىنە تۇيىستىرە قالانعان قام کىرپىشتەردىڭ ارا-جىگى ونشالىق جىمداسپاعان ەکەن، قىلپىعان ۇستارانىڭ جۇزىندەي کەسکىر، اپپاق ساۋلە سەبەزگىلەپ تۇر. شاعىرماق ساۋلە جانارىن تەسە جازداعان سوڭ، کىرپىگىن ەرىکسىز قاماستىردى. باعزى-باعزى... بالا کۇننىڭ جادىندا جاتتالىپ قالعان سۋرەت ەلەس بەرگەن. وندا دا ولمەۋسىرەي جانعان وتقا وسىلاي ۇزدىگە ءۇڭىلىپ جاتاتىن...
جۇرەگىنىڭ تۇکپىرىنەن کوتەرىلگەن اششى وکسىک جانارعا جاس بوپ ىلىکتى دە، مامىر نوسەرىنىڭ اۋىر تامشىلارىنداي ءىرى-ءىرى تۇيىرشىکتەر شىقشىتتى جاپقان اپپاق ساقالدى قۋالاي، تارامدانا، باۋىزدام تۇسقا قۇيىلدى. ءار تامشى وتکىر نۇرعا شاعىلىسا، جاقۇتتاي جالت-جۇلت ەتە سىرعيدى.
«بەۋ، تىرشىلىکتە قورسىلداپ، کەۋدەنىڭ تۇڭعيىعىنا قوردالانعان قۇسا شەردى اقتارا داۋىس سالىپ جىلاي الماۋدان اسار، ىشتەي ءمورىپ، تىعىلىپ وکسۋدەن وتەر قيامەت، ازاپ بار ما ەکەن؟ اي، قايدام!. تىرشىلىکتە دەيدى-اۋ، راسىندا بۇل ءتىرى مە؟ کوزى تىرىسىندە، قارا جەردىڭ تويىمسىز قۇشاعىنا کىرمەي جاتىپ-اق، سۇيەگىنىڭ اقسوڭکە بوپ قۋراپ ۇلگەرگەنىنە ون ءبىر جىلدان استى ەمەس پە؟ ايەلى جان ءتاسىلىم ەتىپ، قورىمعا قويار قارالى کۇنى، بۇل ەلدە جوق ىرىمدى باستاپ، وزىنە دە قابىر قازدىرىپ، اقىمىن دا شىعارتقان-دى. سوندا تەکتىسىن سىيدىرمايتىن، ءبىراق تەلى مەن تەنتەگىن اسپەتتەۋگە قۇمار، اڭقاۋ ءارى تىم موماقان، کوپىرمە سوزگە سەنىمپاز حالايىق کومۋسىز قالدىرار دەپ قورىقتى ما؟ ەندى نەمەنەگە نازالانادى، ا؟
قۇداي-اۋ، اقيقاتىندا تىرلىک دەگەن نە؟ وت وتتاپ، سۋ ىشکەنىنە ءماز بوپ کۇن کەشۋ، پەندەنىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان بار حاسىل مۇرات سول عانا ما؟
بەيوپا جالعاندا مال دەپ، داۋلەت دەپ تىرباندى، تىرنەکتەپ ءجۇرىپ قيساپسىز دۇنيە جيعان جايى بار، کەي-کەيدە ءوزى سەکىلدى پىسىقايدىڭ ءبىرى سازعا وتىرعىزسا، باقال ەسەبىندە ءوزى دە تالايدان ەسە قايىرىپ، تۇتتاي جالاڭاش تا قالدىرىپتى. ۇتقانى قايسى؟! الىمۇلىققا جەتکەنى، ۇشپاققا شىققانى وسى ما؟ سونىڭ ءبارى بوس اۋرە، کۇنى بويى کوز قىزىقتىرار، ال کەلەر کۇنگە عۇمىرى جەتپەيتىن سۇمدىق سۇلۋ کوبەلەکتەي بەکەر، قۇر دالباسا بولعانى عوي». ءبىر دەم ءارى، ءبىر دەم بەرى جاتقان مەشەل شال بۇعان دەيىن دە تىرلىکتەن کۇدەرىن ءۇزىپ، ءوزىن ارۋاقتاردىڭ قاتارىنا قوسسا دا، وسىناۋ سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ، تالاي رەت قاجىعان. کوپ جىلدان بەرى جانىنا کەپ، حالىن بىلەر ءبىر پەندەنىڭ تابىلماعانىنا بورداي کەمىرىلىپ قورلانادى، ەشکىم کەلمەسىنە دە سەنگەن. قامشىنىڭ سىنعان سابىنداي ءبىر تۇتام عۇمىرى - جازدىڭ ىرکىت ۇيىپ ۇلگەرمەس شولاق تاڭىندا کوکجيەکتە جىلتىراعان الىس جۇلدىزداي تىم کۇڭگىرت، ساۋلەسىز ەکەنىنە دە بوي ۇرعان-دى. وزگەگە وکپە ارتار ءجونى جوق، کۇنا ارقالاعان، ادام بالاسىنا وپا کورسەتپەگەن مۇنىڭ ناق ءوزى. بالکىم، بالا کۇنگى تاعدىرى باسقاشالاۋ بولسا، بۇل دا سونشاما قاتال، قىتىمىر، يمانسىز بولماس تا ەدى. ال سول شاق، قانشا ۇمىتقىڭ کەلگەنمەن، تاسقا جازعان تاڭباداي جادىڭنان وشە قويۋى مۇمکىن بە؟ ناپاقا-بەينەتىن ادال ەڭبەک ساۋىپ ايىرعان جانداردىڭ دا ماڭدايى جارقىراپ، باعى اشىلا قويماعانىنا کۋاگەر، ەندەشە ءوز باسى بولەک سوقپاق، باسقا سۇرلەۋ ىزدەپ اداسسا ايىپ پا؟ «مۇنىڭ کىناسى نە، ا؟!»
* * *
...کەلەر کۇنگە قور جيىپ کورمەسە دە، ءبارىن قاناعات تۇتار قىر ەلىنىڭ مىڭعىرعان اشا تۇياعى مەن تەبىندەگى جىلقىسى ءبىر جۇتتىڭ عانا بوداۋى ەکەن. امال تۋا قىرىن کەلگەن قاهارلى قىستىڭ کوکتەمەمەن توعىسار ءولارا شاعىندا قۇم شاعىلداردىڭ سيىر تىلىندەي مۇيىستەنگەن شەتىنە بۇک ءتۇسىپ جاتقان تيتتەي اۋىلدىڭ ادامدارى ءىسىپ-کەۋىپ، اشتىقتان قۇراقتاي قىرقىلدى. نامازالى ون ەکىگە تاياۋدا تولماقشى، ال ءداپ قازىر وزىنەن ءۇش جاس کىشى ءىنىسىن باۋىرىنا قىسىپ، پەش تۇبىنە تاياۋ جەردە، کورپە سىرتىنان قۇرىق-شۇرىق تەسىک تەکەمەتشەنى ايقارا جامىلىپ جاتىر.
قىس بويى جىلىپ کورمەگەن قام کەسەک تامنىڭ ىشى تىم ءزارلى مە، الدە اياز سىنعان ءبىر کۇندە ويناۋ ءۇشىن سىرتقا شىققاندارىندا قاقاعان ايازدىڭ ۇسکىرىک بولشەگى ىشتەرىنە ءتۇسىپ کەتکەن شىعار، ايتەۋىر، تۇتام بويلارى بيىلعى قىستا جىلىنىپ کورگەن جوق. اياق-قولدارى تاستاي، بۇزىلعان جار قورادان سۋىرتپاقتاپ سۋىرعان ءبىر ۋىس شومشەکتى سالىپ، شەشەسى قاسيەتتى شىراعدانداي اسپەتتەپ جاعار پەشتەن جىلۋ ىزدەپ، تىعىلا تۇسەدى، ءبىراق توڭ بوپ قاتقان پەشتەن دە قايران جوق. سودان دا، دەمدەرىمەن جىلىنۋعا حاراکەت جاساپ، کورپەنى تاس قىمتانادى. قارعاداي عانا بالانىڭ قولىنان نە کەلمەک، بۇل تۇگىلى ورتان قولداي ازامات اکەسى دە تىسکە باسار اس تاپپاي ىشقۇسا بوپ ءجۇر. بار قايرانى ءىنىسى کارىمالىنى دەمىمەن جىلىتپاق بولىپ، باۋىرىنا قىسا تۇسەدى.
اکەسى مۇساقۇل وسى قىس سۇمدىق ءجۇنجىپ، بورکەمىکتەنىپ: ۇنەمى جىلتىراپ تۇرار ساقال-مۇرتىن باسىپ، مۇنتازداي بوپ جۇرەر کىرپياز، کىدى جان، سوڭعى کۇندەرى قايداعى بوزەکپەدەي ءيىنى سالبىراپ کەتتى. تومپاقتاۋ استىڭعى ەرنى ۇسکىرىک ايازدان قاق ءتىلىنىپ، قانتالاپ تۇر. انەءبىر کۇنى ۇسىککە ۇرىنعان ەکى بەتىنىڭ ۇشى اۋەلدە دومبىعىپ ءىسىنىپ ەدى، کوپ ۇزاماي-اق سارى سۋ جارىلىپ، قول تيگىزبەي دۋىلداتتى. بۇگىندە ول قارا قوتىر جاراقاتقا اينالعان. کىشى ەکى ۇلىن قارا جەردىڭ قوينىنا بەرگەلى بۇلاردىڭ ىرگە جاعىنا بۇک ءتۇسىپ، قالىڭ کۇپىسىن ايقارا جامىلعان کۇيى اۋناپ تۇسۋگە دە ايانکەستەنەتىن، وي قاۋجاۋدان ارىگە اسپايتىن ءۇي کۇشىک بوپ الدى. کەي-کەيدە بەلگىسىز الدەکىمگە ەسەسى کەتکەندەي شىقشىتى تەرىسىن تەسۋگە شاق قالا، ءتىسىن شاقىرلاتا قايراپ، ءبىر بۇيىرىنە عانا توڭکەرىلىپ جاتادى دا، کەۋدەسى کۇيىکتىڭ وشاعىنا اينالعانداي-اق، جالىن اتا ۇهىلەيدى کەپ.
ءباتيمانىڭ بويىندا وسىنشاما قاجىر-قايرات، ايەلگە، ءۇي ءىشى ءۇشىن جانى کۇيزەلگەن ايەلگە عانا ءتان شىدامدىلىق بار دەپ کىم ويلاپتى، قىس بويى دامىلسىز، دولىرىپ سوققان بوران تاۋ-تاۋ قىپ ۇيگەن ۇرمە قاردىڭ استىندا قالعان جار قورانى ارەڭ بۇزىپ، سۇيرەتىلىپ ءجۇرىپ ۇيگە سامىلتىر کىرگىزەدى. تىرناق کەبەسى قاپ-قارا بوپ ۇسىگەن، قاقايعان قولدارى يکەمگە، ىسکە ارەڭ کونسە دە، ەسىک الدىنداعى کىرەۋکەلەنگەن قاردى ويىپ، قازانعا سالىپ، قارا سۋ قايناتۋعا قام قىلادى، نە کەرەک، ايتەۋىر، ال-ءازىر تىنباي تىربانىپ ءجۇر.
سۇيرەتىلگەن ايەلدىڭ قۇشاقتاپ کىرگىزگەن وتىنى اڭىراپ تۇرعان کوردەي سۋىق ۇيگە سەپ بولمايدى، قىس بويى ءبىر جىلىپ کورگەن جوق. ءبىراق بولماشى جىلۋدىڭ وزىنە-اق ءۇي توبەسىنە قاتقان قالىڭ قىراۋ ەرىپ، ءبىرلى-جارىم جەتىم تامشى کوک مۇز بوپ قاتقان ەدەنگە تىرس-تىرس تامىپ، سالدەن سوڭ-اق کوکتايعاق مۇزعا اينالىپ ۇلگەرەدى. قيسىق قارى مەن ىرشىپ-ىرشىپ تۇرعان بەلاعاشتاردان، ەسىکتىڭ ماندايشاسىنان تومەن قاراي سالبىراعان سوياۋ-سوياۋ سۇڭگىلەر سونىڭ ءىزى. الدەءبىر کىتاپتان جۇلىپ الىپ، تورگى قابىرعاعا قاعىپ قويعان سۋرەتتى دە ءبىر ەلى قىراۋ تۇتىپ، مۇزداق قابىرعادان ايىرعىسىز کەيىپتە. تىکتەپ، ارنايى ۇڭىلگەن کىسى بولماسا، قابىرعادا ەمىس-ەمىس سۋرەت ءبارى بەيکۇمان. نامازالىنىڭ کوز الدىنا سول سۋرەتتەگى، بەشپەنتىنىڭ تەمىر تۇيمەلەرىن قىلعىنارداي تۇگەل سالعان، مويىل قارا شاشىن کەڭ ماڭدايىنان اسىرا شالقايتىپ قايىرعان، قويۋ مۇرتتى کىسىنىڭ بەينەسى ەلەس بەردى، الدەنەگە ابىرجىعانداي قالىڭ قاباعىن ءتۇيىپ العان، اعى مول الا کوزدەرى ىزالى، ءزارلى وت شاشادى.
بۇگىن سىرتتا تاعى دا اق تۇتەک ىسقىرا ۇلىپ، جەر-الەمدى قارمەن قىمتاپ، سىدىرتا کومىپ جاتىر. بۇعاتتىڭ ءار-ءار تۇسىنان سالبىراعان، ەسکى قامىستىڭ سوياۋلارى ۋىلدەپ، قۇيقانى شىمىرلاتار سىڭسىعان اۋەن کەي-کەيدە اۋىل سىرتىن تورۋىلداپ، قانشەڭگەلگە ىلىگەر جەمتىک ىزدەپ الاسۇرعان اش بورىلەردىڭ ءىشىن تارتا، کەۋدە کەمىرگەن ۇلىما داۋسىنا قوس قاباتتانىپ، ارالاسىپ کەتەدى. قام کەسەکتەن قۇيىلعان ون ءبىر ءتۇتىندى تيتتەي اۋىلدا شاڭق ەتىپ ۇرىپ، ەل تىرلىگىن بىلدىرەر قانشىق، نە اتا جاۋمەن تاماقتاسىپ اجال قۇشار ءبىر توبەت قالماعالى قاي زامان!
اۋىلدىڭ ءمۇساپىر، بەيباق حالىن سەزە مە، الدە قارسىلىق کورمەي کوز ەتتەرى ءوستى مە، ادامداردىڭ تالشا موينىنا ءزىلزالا سالماعىمەن تۇقىرتا شوککەن جوقتىق ازابىن، تىرلىک اجىرعىسىن از کورگەندەي-اق، دالا تاعىلارى باسىنىپ، بيىل شىلي قۇتىرىنىپ، قانداۋىز بوپ الدى. ەکى کۇن بۇرىن عانا تاڭ الدىندا دارەت سىندىرۋعا شىققان اقساق قويشىعارانى داپ تابالدىرىق تۇبىندە تالاپ، جەپ کەتتى.
بۇل سۋىق حاباردى، ەرتەڭگىلىک ۇيگە قار کىرگىزۋگە ەسىک الدىنا شىققان اناسى ايتىپ کەلدى.
کۇندەگىدەن کوبىرەک کەشىگىپ، تابالدىرىقتان جۇرەگىن باسا تالتىرەکتەي ارەڭ اتتاپ، پەش الدىنا شاراسىز حالدە سىلق ەتىپ تىزەرلەي وتىرا کەتتى دە: «کىسى-اۋ، سۇمدىق قوي مىناۋ! قويشىعارانى ءيت-قۇس تالاپ، ءداپ ەسىکتىڭ اۋزىنا الاقانى مەن تابانىن شانشىپ کەتىپتى. ەسىگىنىڭ الدى قىزىل-الا قان... قۇداي-اۋ، بىزگە کورسەتپەگەن ازابىڭ از با ەدى، ءالى؟!» - دەپ، کۇيەلەش-کۇيەلەش کوسەۋگە ماڭدايىن تىرەي، سولىقتاپ، سۇيەگى ۇگىتىلەردەي جىلادى کەپ.
سارىتاپ بوپ جاتقان نامازالى اناسىنىڭ بۇل قىلىعىنا شىن تاڭدانىپ، ايران-اسىر قالدى. کىشى ەکى ءىنىسى دە اشتىق پەن سۋىقتان جان تاسىلىم ەتکەندە، اناسى مۇنشاما کوڭىلى جەر بوپ سىڭسىماعان، قايراتتانعان سياقتى تۇعىن.
- کىسى-اۋ، سويلەشى ءبىر پاس، بۇل سۇمدىق قانشاعا سوزىلماق، ا؟
- بىلمەيمىن...
داۋسى اجەپتارقى بوپ ەستىلگەن اکەسى تەرىس اينالىپ، ءتىسىن سۇمدىق قايرادى قاشىرلاتىپ. شىقىرلاعان سۇمدىق ۇننەن نامازالىنىڭ ءبىر پاستە بويى سۋىپ، قۇيقا تامىرىندا قان توقتاپ، ءتۇيىلىپ قالدى. ال اکەسى ايقارا جامىلعان قارا کۇپى بۇلک-بۇلک ەتەدى.
...ءباتيما تىستان تاعى ءبىر قۇشاق سامىلتىر قۇشاقتاپ کەلدى. توپساسىن اياز بۋىپ، کۇپسىپ تۇرعان اۋىزعى ەسىک سىڭسي اشىلىپ، سۇپ-سۋىق تىکەندەي لەپ ىشکە لاق ەتە قالدى. تىستەرىنە ءبىر ءتۇيىر اۋقاتتىڭ تيمەگەنىنە بۇگىن ءتورتىنشى تاۋلىک، سودان با، الدە تارىعىپ، کەۋدەسىندەگى ءومىردىڭ وزەگى سىر بەرىپ، تۇرالاپ بىتکەن شىعار، قيمىلى سالعىرت، ەبەدەيسىز. باعانادان بەرى قام قىلعانمەن، پەشتى جاعا الماي کوپ اۋرەلەندى، اقىرى تامىزىقتى تۇتاتقان سوڭ دا ءبىر بۇيىرلەي کوسەۋدى تايانىپ، کۇندەگىدەن گورى ۇزاعىراق قيمىلسىز وتىرىپ قالعان.
جوندەپ سىلانباعان، سۋىپ قالعان سالقىن پەش بىردەن وت تارتا قويماي، شالا بىقسىپ، قام کەسەکتەردىڭ قۋىس-تەسىگىنەن کوک ءتۇتىندى بۇرق-بۇرق ۇرىپ، کوزدى اشىتىپ جىبەرگەنمەن نامازالى باس جاعىنداعى قول باسىنداي کىشکەنە تەسىکتەن کوز الار ەمەس.
ءجىپ-جىڭىشکە جالىن کەسىرتکەنىڭ تىلىندەي سۋماڭ-سۋماڭ، ۇزىنا بويىن شىنىداي جىلتىر مۇز قابىرشاق جاپقان ساباننىڭ ءار تالىن جالامالاپ پىش-پىش ەتەدى. اۋەلدە قارا کومىرلەنىپ، مىڭ بۇرالىپ بىقسىعان سابان سالدەن کەيىن لاپ ەتە قالادى دا، جان-جاققا پىشىراي قاشقان السىز، شىنجاۋ جالىندار ءبىر ءسات ءتۇيىسىپ، لاۋ ەتە ءتۇسىپ، ءورشىپ کەتەدى. کوپ ۇزاماي-اق ءبىر ۋىس سابان جانىپ ءبىتىپ، اناسى تاعى دا سامىلتىر تاستاعانشا قۋاتى کەمىپ، شوقتانا باستايدى، ال کۇل اراسىنداعى ءار-ءار تۇستان جىلتىراعان قىپ-قىزىل شوقتار جازدىڭ قاپقاراڭعى تۇنىندە اسپاندى جاپقان جۇلدىزدار سياقتى بىرتە-بىرتە ءسونىپ، کۇڭگىرتتەنىپ، ساۋلەسىن جوعالتادى.
وڭ جاعىندا، پەش ىرگەسىنە تاياۋ جاتقان کارىمالىنىڭ ءون بويى ءىسىنىپ، دەنەسى کۇيىپ-جانىپ بارا جاتقان سوڭ، ءوزى دە بايقاماستان وسى ءبىر ىستىق ۇشقىنعا، جىلۋعا تىعىلا بەردى.
کەنەت... کارىمالى ۇستىنە جامىلعان ءجۇن کورپە مەن تەکەمەتتى بويىنا بۇرىن ءبىتىپ کورمەگەن قۋاتپەن سەرپىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇرا کەلدى دە، جاماۋ-جاماۋ جاستىقتان اتتاپ وتىپ، ءۇي ورتاسىنا شىقتى. سابان تالشىقتارىن تاستاي قىپ ءورىپ، مولشىلىق کۇندەردە ماي سىڭىرىلگەن پىلتەنىڭ قالت-قۇلت ەتکەن ءالسىز جارىعى بويىن سورايتىپ، کولەڭکەسى ءبىر سىنىپ، توبەسىمەن قارىعا تىرەلىپ توقتادى.
- نە بولدى، قۇلىنىم؟ - باتيما ءۇش ءسوزدى بولىپ-بولىپ، قينالىپ ارەڭ ايتتى.
ەرنىنە ۇياڭ کۇلکىء ۇيىرىلىپ، ءبىر تامشى قان قالماعان اپپاق قۋداي ءجۇزى پىلتە جارىعىمەن قىزىل شىرايلانىپ، سۇيکىمدى بوپ کورىنگەن کارىمالى کەنەت ونسىزدا کۇتىم کورمەگەن البا-جۇلبا کيىمىن پارشا-پارشا ەتىپ، الاسۇرا جان-جاققا لاقتىرا باستادى. ءبىر پاستە-اق تۇتتاي جالاڭاش کۇيدە، ىرسيىپ تۇرىپ قالدى. قولىنداعى کوسەۋى سالدىر ەتىپ ءتۇسىپ کەتکەن باتيما ورنىنان ارەڭ، سوزالاڭداي کوتەرىلىپ، جالاڭاش تۇرعان ۇلىنا قاراي ارسا-ارسا قولىن سوزىپ تۇر، تاماعىنا ءتۇيىن تىرەلگەندەي-اق قۇپ-قۇرعاق جۇتىنا بەرەدى. بايعۇس بالا وتتان قۋات العانداي، کوزدەرى جالت-جۇلت ەتە شوقتانىپ، توڭىرەگىنە تۇک کورمەس قالىپپەن جالتاق-جالتاق قارادى دا، پەشتى بەتکە الىپ، ەکى-ۇش قادام باستى. جولىنداعى کوزگە کورىنبەس الدەنەنى قاعىپ کەتۋدەن ساقتانعانداي، ەکى قولىن العا سوزىپ کەلەدى.
اسىلى، ىلعي کيىممەن جاتقان سوڭ سەزىلە قويمايدى ەکەن، ساۋدىراپ قۋ سۇيەگى عانا قالىپتى. بۇعاناسى قاعازداي جۇپ-جۇقا تەرىسىن تەسەردەي بوپ، شودىرايىپ، جامباس سۇيەگى ىرسيىپ تۇر. قابىرعاسىن بىرتىندەپ ساۋساقپەن سانارلىق، ال ەکى بۇتى شيدەي، ەتسىز، ءجىپ-جىڭىشکە. قارنى تاماق تاتپاعاندىقتان قياپاتسىز قامپايىپ، جەل ۇرگەن کەۋەکتەي تىرسيىپ کەتىپتى. قيسىقتاۋ بىتکەن شيدەي بالتىر مىناۋ کۇمپيگەن قارىندى کوتەرۋگە شاماسى جەتپەي، بەلتىرىکتەن ۇزىلىپ کەتەتىن سەکىلدى. جۇپ-جۇقا تەرىسى قاتتى کەپکەن مەيىزدەي قىرتىس-قىرتىس. ال ونسىز دا قايراتتى، بيىلعى قىستا قاتتى وسکەن شاشى بەتىنە تۇسە جالبىرايدى. جاعى سۋالىپ، بەت-اۋزى ءبىر-اق ۋىس، ال کوزدەرىنىڭ الدى قارتايعان ادامنىڭ جۇزىندەي قاتپار-قاتپار، کوزدەرى شۇڭعىلدانىپ، ۇياسىنا کىرىپ کەتکەن.
نامازالى جان داۋسى شىعا شىڭعىرىپ، باسىن ساسىق کورپەمەن تاس قىپ بۇرکەنىپ الدى.
کارىمالى پەشکە تاياپ کەلىپ، بار دەنەسىمەن سۇيەندى دە، کۇلىمسىرەپ تۇرىپ، بولمە ىشىن کوزبەن شولىپ شىقتى.
- اپا-ا... کو-کە... - ءجىپ-جىڭىشکە داۋسى قۇلاققا ارەڭ ەستىلدى. - نا-ا-ن...
کەنەت، ەکى اياعىنان بىردەي قۋات قاشىپ، پەشکە سۇيەنگەن قالپى باياۋ شوگە بەردى دە، شيدەي قولىن استىنا الا، گۇرس ەتىپ قۇلاپ تۇستى. سول قالپى قيمىلسىز قالدى.
ءباتيمانىڭ جاس توگۋگە شاماسى جوق-تى. سالماعى قاۋىرسىنداي بوپ سەزىلمەگەن باۋىر ەتىنىڭ ءمايىتىن الدىنا الىپ، ەکى بۇيىرىنە کەزەک تەڭسەلە، پەش تۇبىندە شوکتى دە قالدى. شىن قايعىدا ادام شىرکىن جىلاي دا المايدى ەکەن، ىشتەي ەگىلىپ، ءمورىدى-اي... جۇرەگى قان جىلاپ جاتىر... قانى توقتاپ قالعانداي، ەکى کوزىن تارس جۇمىپ، تىرس ەتىپ تىرلىک بەلگىسىن بىلدىرمەيدى. ەگەر سول ءبىر تىرلىکتەن باز کەشکەن ىرعالىس بولماسا، ونى دا تابان استىندا جان ءتاسىلىم ەتکەن دەپ ويلاۋعا بولارداي.
نەشەمە کۇننەن بەرى بۇک ءتۇسىپ، قىبىرسىز، سالبەکسە بوپ جاتقان مۇساقۇل سوزالاڭداي ورنىنان کوتەرىلىپ، کۇپىسىنىڭ جەڭىنە سول قولىن سۇعا تالتىرەکتەي باسىپ، قارسى قابىرعاعا جەتتى دە، اقىل-ەستەن ايرىلعان جاننىڭ کەيپىمەن قابىرعانى اياماي قويىپ-قويىپ جىبەردى. دۇڭک-دۇڭک ەتکەن مىلقاۋ ۇنمەن قوسا، «ا-ا» دەپ ىشقىنا، تاماقتان قىرىلداي شىققان ءۇنى ەستىلدى. کۇپىسىنىڭ جەڭىمەن قابىرعانى ۇيکەپ-ۇيکەپ جىبەرىپ ەدى، قالىڭ قىراۋ استىنداعى کومەسکى سۋرەت سايراپ، ايقىندالىپ کورىندى. قابىرعاداعى سۋرەت سول باياعىسىنشا تىم سۋىق، سالقىن قاباقپەن، ءمىز باقپاي ۇڭىلەدى وسى بولمەگە.
مۇساقۇل ءبىر ءسات قيمىلسىز تۇرىپ-تۇرىپ، سوسىن کىلت کەرى بۇرىلدى دا:
- جىلاما، ءباتيما! - دەدى توبە قۇيقانى شىمىرلاتار اجەپتارقى ۇنمەن. - قايعىدا کوز جاسى کومەکتەسپەيدى.
جەتىم تامشى کوزىنىڭ سۋاعارىمەن باياۋ عانا سىرعاناپ، مەزگىلىنەن بۇرىن اق تۇسکەن شوقشا ساقالعا جەتە مۇز بوپ قاتىپ ۇلگەرگەندەي، ءۇزىلىپ تۇسپەي، دىرىلدەپ تۇرىپ الدى.
ەسىک کوزىنەن شىققانى سول، ءىشىن تارتا ۋىلدەپ سوققان بوراسىن ءار-ءار تۇستا قۇمالاقتاي شاشىلىپ جاتقان ۇيلەردىڭ اراسىنان جولىنا کەسە تۇرار کەدەرگى کەزىکتىرمەي، تاڭ اتقالى ءۇيىرىپ جۇرگەن تىکەنەک قاردى مۇنىڭ بەتىنە اکەپ ءبىر-اق سوقتى. وتکىر جەل مەن قاتتى اياز بىزدەي ەتىپ ۇشتاعان با، سۋسىما، قۇرعاق قار سۋىق لەپ قارىپ ۇلگەرگەن جۇزىنە شىپ-شىپ ءتيىپ، اششى تىکەندەي قادالدى، ءتىپتى کوز اشتىرار ەمەس.
«جاقسى بولدى عوي،- دەپ ويلادى مۇساقۇل جەل ەکپىنىمەن شايقالىپ تۇرىپ. - شىلي جاقسى بولدى. ءىزىمدى قار جاۋىپ تاستايدى ەندى».
بوراسىن ءبىر شوعىر عانا تامداردىڭ ارالىعىن بۇرىنعىدان دا الىستاتا تۇسکەندەي، ءۇي کەرەگەلەرىن الدەقايدان قۋىپ اکەلگەن قاڭعىباس قارلارمەن ۇرىپ، قاسات-قاسات قىپ ءۇيىپ، ءوز شارۋاسىن مۇقيات، تىڭعىلىقتى-اق تىندىرىپ ءجۇر. قول سوزىم کىرەۋکە قاردان بۇعاتتارى عانا ارەڭ کورىنگەن تامدار جان-جاعىن کورپەمەن قىمتاعان مەشەل بالاداي تىرشىلىک بىلدىرمەي مەڭىرەيەدى. جىلت ەتکەن جارىق جوق، سودان دا قاي ءۇيدىڭ کىسىلەرى ءتىرى، ال-ءازىر قالت-قۇلت ەتىپ جۇرگەنىن، ال قاي وشاقتىڭ ءتۇتىنى ءوشىپ، ءدام-تۇزى تۇگەسىلگەنىن تاپ باسۋ قيىن.
قاشاندا سىرتقا سىر ۇقتىرماس ءبىرتوعا جان قۇداي قوسقان قوساعى مەن جارىق دۇنەدە جاپا-جالعىز قالعان بەيباق ۇلىنا قاسىرەتىن جايماي بۇگىپ قالسا دا، کوکىرەگى مىناۋ اڭىراعان دۇنيەدەن دە مۇزداي، بەزبۇيرەک، ۋىلدەپ تۇر. جۇرەگىندەگى الدەءبىر قىل ءۇزىلىپ کەتتى، ەندى مىناۋ ۇلانعايىر الەمگە دەگەن تيتتەي ىستىق سەزىم، پەيىل مۇنىڭ بويىندا ەمگە تابىلماس. جوق. ونداي سەزىم قالۋعا مۇمکىن ەمەس. ادالدىق، ادامدىق... ءبارى دە بوس ءسوز انشەيىن. اۋ، مۇنى قۋالاعان بۇلدىرشىندەي ءۇش بوبەگىن جالماعان اشتىقتىڭ ناۋبەتى ەمەس پە؟! ال اش ادامعا قانداي قۇداي، قاي اۋليە؟ ەندەشە، مۇساقۇل بۇگىن ءبارىنىڭ دە، ادامداردىڭ دا، کەرەک دەسە قۇدايى مەن پەرىشتە-پايعامبارلارىن قوسا، تاباقتاي، قىتىقسىز بەتتەرىنە تۇکىرەدى. سوسىنعىسىن، تاقىر ماڭدايعا جازعانىن کورىپ الار... «کورەرمىن... ءبارىبىر ءبىر ءولىم، ايانار ءجونىم جوک».
بويىندا ءال-قۋات سارقىلىپ، بوزوکپە بوپ بىتکەن ەکەن، کوپ ۇزاماي-اق بۇکىل دەنەسى ءجىپسىپ، کوز الدى قاراۋىتىپ، ءتۇيىر-ءتۇيىر قارا نوقاتتار شىر اينالا باستادى. ۇلىنىڭ ءمايىتىن ءبىر جاپىراق کەبىنگە وراپ، کوتەرە شىققاندى، العاشقىدا قاۋىرسىنداي سالماقسىز بوپ کورىنگەن دەنە، ەندى مۇز بوپ سىرەسىپ قاتىپ، ءزىلماۋىر تارتادى، ەکى قارى دا سالدىراپ، ءۇزىلىپ بارادى. وکپەک جەل دە کەۋدەدەن يتەرىپ، ەتەگىن جۇلقىلاپ ءجۇر. اگارکي ۇلىنىڭ دەنەسىن قالدىرماسا دىتتەگەن جەرگە جەتە الماسىن، جەتکەن کۇندە دە، قايتار جولعا قۋاتى قالماسىن پايىمدادى.
«قالدىرۋ کەرە-ەک... ۋف-ف! قايتەيىن-اي، زامانا تاقىر ماڭدايىمىزعا تيتتەي باق جازباعان بەيباق جۇرت ەکەنبىز دە. شىراعىم، تانىندە قاۋقار قالماعان اکەڭدى کەش! ومىرگە ءوزىم اکەلسەم دە، قارا جەردىڭ قوينىنا ءوز قولىممەن قويام دەپ تىلەمەپ ەم، قارعام. کەش! ءپاني جالعاننان کۇناسىز، پاک قالپىڭدا اتتاندىڭ عوي، سەن دە ءتاڭىرىنىڭ پەرىشتەسى شىعارسىڭ، بالکىم. قايتەيىن، ءوزىڭ بىلەسىڭ، ءتىرى ادام ءولىنىڭ ەمەس، ءتىرىنىڭ عانا قامىن جەر کۇن تۋدى، اناڭ مەن تورتەۋىڭنەن قالعان جالعىز جادىگەردىڭ جايىن ويلاۋىم کەرەک. کەششى!..»
ەکى بەتىن ەر ادامنىڭ قاتال هام قايعى-قاسىرەتکە تولى ساراڭ جاسى جۋعان مۇساقۇل توقتاي قالىپ، تابان استىن تاپتادى. اپپاق دۇنيەنىڭ ورتاسىندا پايدا بولعان، ارالداي کىشکەنە ويىققا قولى دىرىلدەپ، تىپ-تيتتەي مايىتتى جاتقىزدى قۇبىلا جاققا قاراتىپ. ەڭسە ەزگەن قايعىعا سۇيەگى شىدامادى، قۋاتتان ايرىلىپ، قار ۇستىنە سىلق ەتىپ وتىرا کەتتى دە، ماڭدايىن قولىمەن تاياپ، ءبىر پاستە قارتايعانداي-اق بۇکشيدى دە قالدى.
تاڭ راۋانداپ اتىپ ۇلگەرمەي-اق ۇلىنىڭ دەنەسىن ءيت-قۇستىڭ جۇلمالاپ، جاپىراق-جاپىراق قىپ بولىپ اکەتەرىن سەزىپ-اق وتىر، بءىراق قولىنان کەلەر قايرانى کانى؟!
الدەن سوڭ، ورنىنان سوزالاڭداي تۇرىپ، اسپانعا قارادى. قاپ-قارا، جەر باۋىرلاعان بۇلتتار تۇتاسا جوڭکىلىپ، قاڭعىپ بارادى. ارەدىک قويۋ بۇلتتىڭ اراسىنان جىلت ەتکەن اشىق تۇستار دا کوزگە ىلىنەدى. قۇددى تەرەزە سياقتى. سول تەرەزەنىڭ ار جاعىنان بەلگىسىز بىرەۋ جەر بەتىندە بولىپ جاتقان وسىناۋ سۇمدىقتارعا قۇمارتا قاراپ، قىزىقتايتىنداي کورىندى مۇساقۇلعا. مەڭىرەيىپ، ماڭگىرگەن کۇيى مىناۋ سەزىمسىز بۇلتتارعا تەسىلە قاراپ تۇردى دا، اسپانعا قاراپ جۇدىرىعىن تۇيە، قولىن بىلەپ-بىلەپ جىبەردى. مەڭىرەۋ اسپان ءمىز باعار ەمەس. کەنەت، تۇرعان ورنىندا سەکىرگىسى کەلىپ، قورباڭ-قورباڭ ەتتى دە، اسپانعا قاراپ تۇکىرىپ جىبەرگەن، کىلەگەيدەي جابىسقاق سىلەکەي اۋزىنان شىقپاي، ەزۋىنەن تومەن قاراي اقتى. سۇرتۋگە شاماسى جوق، الاسۇرا قاردى بۇرقىراتىپ، بالاسىنىڭ بەتىن جابار-جاپپاستان تىزەرلەي قۇلادى، کىپ-کىشکەنە سۋىق تومپەشىککە ماڭدايىن سۇيەپ، قۇشاقتاپ الىپ، ەڭکىلدەپ جاتىر...
ءبىر اۋقىمنان سوڭ ماۋىعى باسىلعانداي بولعان مۇساقۇل باسىنداعى کونەتوز تىماعىن شەشىپ اپ، شەشىمدى کەيىپپەن سىلکىپ-سىلکىپ قايتا کيدى دە، قار ۇستىنەن کۇرت کوتەرىلىپ، ارتىنا بۇرىلىپ قاراماستان باتىسقا قاراي تىکە تارتتى. جان-جاعىنا دا الاقتامادى. تالايدان بەرى ادام اياعى ءتيىپ کورمەگەن تىڭمەن تۋرا ءجۇرىپ کەلەدى. بالا کۇننەن بەرى تالاي شارلاعان ماڭ عوي، اداسىپ کەتەرمىن دەپ قاۋىپ ويلاعان جوق.
ۇستىندەگى جارعاق کۇپى ءزىل باتپاندانىپ، بەتىنە تەر شۇمەکتەپ قۇيىلۋدا. قايتا قيسىق وکشە ساپتاما کيگەنى وڭ بوپتى، جۇرۋگە اۋىر بولسا دا، اياعى قۇپ-قۇرعاق. ۇيىرىلە سوققان قارلى قۇيىندار اۋىق-اۋىق ەتەکتەن تارتىپ، العا باسقان قادامىن جوق ەتۋگە ورشەلەنەدى. دۇنيەنى جۇتىپ قويار اجداهاشا ىسقىرىپ کەپ قار بوراتقان ساتىندە، وزەگى تالىپ، تارىققان جۇرگىنشى تالتىرەک قاعىپ، کۇپىنىڭ جاعاسىن قايتا-قايتا کەتەرمەلەپ، العا قاراي تىرمىسا، جانتالاسا ۇمتىلادى. الىپ اجداها بىرتە-بىرتە تۋ کوککە کوتەرىلىپ، اقشۋلان باسى جەر باۋىرلاعان جۇکتى بۇلتتارعا جەتەدى دە، قارا بۇلتتىڭ باۋىرىن ۇزىن تىلىمەن جالاپ-جالاپ الادى. ال شۇباتىلعان قۇيرىعىمەن مەڭىرەۋ تۇنەک، تۋ ولکەنى جوسىپ-جوسىپ سابايدى کەپ، سوندا قويۋ قاراڭعىلىق ءدىر-ءدىر ەتکەندەي کورىنەدى. سالدەن سوڭ قار قۇيىن ارانىنا قۇم قۇيىلعانداي ەکى-ءۇش رەت اينالىپ، تىنىم تابادى. سول ءسات، دالانىڭ ەکىنشى ءبىر تۇسىنان جاڭا اجداها شىرق ءۇيىرىلىپ، باس کوتەرەدى.
مۇساقۇل ۋاقىتتىڭ قانشا بولعانىن اجىراتا المادى. اينالادا جىلت ەتکەن جارىق، بولماشى ساۋلە جوق. مەڭىرەۋ، مىلقاۋ دۇنيە. ءتاڭىرىنىڭ ءوزى مەديەن دالانى تالاق ەتىپ، جىن-سايتاننىڭ يەلىگىنە بەرىپ کەتکەندەي ءمۇساپىر حال.
کەنەت، کۇتپەگەن جەردەن کۇمپ ەتىپ ومبى قارعا سۇڭگىدى، سىپىرما جەل ءۇيىپ تاستاعان قار تۋرا القىمىنان کەلدى. ءبىر اۋىق قالجىراعان کۇيى قيمىل-قوزعالىسسىز، قىبىر ەتپەي قالدى. اڭگۇدىک جەل قۋىپ اکەلگەن جەنتەک-جەنتەک کاردىڭ بەتکە شىپ-شىپ ۇرعانى بولماسا، وسى ءبىر ەش جانتالاسسىز، کوزىن جۇمىپ، تىنىشتىققا بويسۇنا تۇرعان قالپى ۇجماقتاي بوپ کورىندى وزىنە. دالانىڭ ميمىرت ءومىرى ادامدى کونبىس ەتىپ وسىرەدى، سودان با وسى ولکەنىڭ جۇرتى وزىنە ەمەس، وزگەگە تىم سەنگىش، اڭقاۋ، باقىتتى بولاشاق جايلى ۋاعدا تالاي-تالاي بال ءتىلدى پەندەنىڭ اۋزىنان تۇسپەگەنىنە کوپ بولعان، وعان دا سەنگەن بۇل جۇرت، ءبىراق سول قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعاي مامىراجاي زامانانى کورۋگە تاعدىر بۇعان جازباسا کەرەک، ءتىپتى جالعىز جادىگەر جايلى قام جەمەسە اجالدى دا قابىرعاسى قايىسپاي کوتەرىپ الۋعا بەيىل. ءبىر اۋىق جۇرەگىنىڭ ءالسىز عانا بۇلک-بۇلک سوققانىن تىڭداپ تۇردى. ال-ازىر جىلى بولعانمەن اشتىق پەن ىزعاردان سۇيىلىپ کەتکەن قاننىڭ تامىرلارىن قۋالاي زىر جۇگىرگەنىن دە سەزىنۋدە.
«ءجۇرۋىم کەرەک. توقتاۋعا بولمايدى!» وزىنە-ءوزى بەرگەن وسىناۋ قاتال بۇيرىق ميىن تەسىپ بارادى، ال قوزعالۋعا ەرکى جوق. ماۋجىراپ، کوزىنە اششى ۇيقى تىعىلدى. کىرپىگىن ايقاستىرىپ، ءبىر ءسات قيمىلسىز قالعانى سول، الىستان سىنسىپ، ۇلىعان داۋىس قۇلاعىنا جەتتى. سەلت ەتىپ، باسىن کوتەرىپ العان.
«ا-ا، اتەڭە نالەتتەر، تاۋىپ تا ۇلگەردىڭدەر مە؟! تويلاپ جاتىرسىڭدار عوي...»
- ءجۇرۋىم کەرەک... - جالعىز جاياۋ کوگىس تارتقان ەرىندەرىن ارەڭ جىبىرلاتىپ، کۇبىر ەتە قالدى. - توقتاۋعا بولمايدى.
اينالاعا اسىقپاي، باجايلاپ کوز جۇگىرتتى. کوزگە تۇرتسە کورگىسىز قاراڭعىلىق سىرىن ىشىنە بۇگىپ، قىتىمىر ايەلدەي تارس قىمتاپ تاستاعان ماڭايدان جەل سىپىرعاپ قاردان وزگە ەشتەڭە کارىنەر ەمەس، سونشالىق مىلقاۋ، بەزبۇيرەک. قار قاماۋدان قۇتىلۋعا تالاپتانىپ، ءسال قيمىلداپ ەدى، تابان استىنان کۇتىرلەگەن ءالسىز دىبىس ەستىلگەندەي بولدى. قورباڭداي وکشەسىمەن تەۋىپ-تەۋىپ کوردى دە، کوکتايعاق مۇز ەکەنىنە ءشۇباسىز سەندى.
- اها! تۋرا شىعىپپىن-اۋ...
وتکەن جىلى عانا قۇرىلعان جاڭا کولحوزعا ءۇش شاقىرىم جەتپەيتىن جەردە، جاز بويى جىلانکوزدەنىپ، شىلىنگىرلەنە اعىپ جاتار جىلعانىڭ، وسى ماڭداعى ەل دابىرايتۋعا اۋەس «اۋليەبۇلاقتىڭ» سۋى تۇبىنە دەيىن قاتىپ قاپتى،- تابانىندا تۇرعانىن ۇقتى.
- وي، اۋليەلىگىڭ قايسى؟ - مۇساقۇل قاردى قاربىتا اساپ-اساپ جىبەردى دە، ءتىسى سىزداپ کەتکەن سوڭ، ۇرتىنداعى مۇزداي سىلەکەيدى ىققا قاراي شىرت ەتکىزىپ تۋکىرىپ جىبەردى. - اۋليەڭە بولايىن!
سۇيرەتىلە، ىشقىنىپ ءجۇرىپ قار قاماۋدان کۇتىلدى، العا قاراي ءۇش-ءتورت قادام جاساپ ەدى، ءداپ قارسىسىنان قاراۋىتقان ەلەس کوزىنە شالىندى. قورقىنىش اتاۋلىنى ەستەن شىعارعالى قاشان، تاياپ کەلىپ، قول سوزدى. مۇساقۇل ءدال وسىلاي باياعىدا، تۇڭعىشى نامازالى دۇنيەگە کەلگەندە عانا قۋانعان شىعار. قولىنا ىلىککەنى بۇلاق جاعاسىن جاعالاي ار-ار تۇستا شوق-شوق بوپ وسەر بوزقاراعاننىڭ بۇتاعى ەدى. ايەلى مەن بالاسىنىڭ سۋ ىشەرلىگى تۇگەسىلمەگەنىن، مىناۋ بەتپاک دۇنيەدە ولاردىڭ دا ناپاقاسى بارىنا يلاندى.
بۇتاقتى جۇلقي تارتىپ قالعان، اياز بۋىپ، قۇرساپ تاستاعان جۋانتىق بۇتاق کۇش سالماي-اق مورت سىندى. مىلتىق اتىلعانداي شارت ەتىپ، اپپاق قار موينىنا ساۋ ەتىپ قۇيىلدى. مايدا-شۇيدە بۇتاقشالارىن سىندىرىپ، جان-جاققا لاقتىرىپ جىبەردى دە، سالماقتى تاياقتى وڭتايلاپ ۇستاپ، توقتاماستان العا، کولحوزعا قاراي تىکە تارتتى.
...مۇساقۇل ۇيىنە تاڭ اتا ورالدى. شالا ۇيقى کۇيدە، وزەگى تالىپ، بۇراتىلىپ جاتقان نامازالى مۇرىن جىبىرلاتقان جاقسى ءيىستى - کوپ اشىققان ادامنىڭ سەزىم مۇشەلەرى سەزۋ قابىلەتىن جوعالتارىنا قاراماستان - بىردەن-اق سەزىپ، الاڭ ەتکىزىپ کوزىن اشىپ الدى. باياعىدا... توقشىلىق کەزدە اناسى قول ديىرمەنگس تالقان تارتقاندا مۇرىنعا وسى ءيىس کەلەتىن. ەسەڭگىرەگەن شاقتاعى ەلەس شىعار... ىشەگى شۇرىلدادى، اس ءدامىن ۇمىتقالى اۋزىنان ءسول ءبولىنۋدى قويعان، قازىر دە قۇر تامساندى.
اکەسى جايلاپ باسىپ، پەش تۇبىنە جاقىنداپ کەلدى دە، اپاسىن يىعىنان جۇلمالاپ وياتىپ، قارا کولەڭکەدەي سىرتقا قايتا شىعىپ کەتتى.
نامازالى ءبىر جاعى اشتىقتان، ءبىر جاعى قارا تۇنەک بولمەدە قاۋمالاپ العان قورقىنىشتان قىستىعىپ جىلاپ جىبەردى. داۋسى دا، کوزىنەن جاس تا شىعار ەمەس. ەگىلىپ، قولقاسى سۋىرىلىپ بارا جاتقانداي کەۋدەسىنىڭ اۋىرعانى بولماسا، يىعى قۇر سەلکىلدەدى.
اکەسى مەن شەشەسى ۇيگە قايتا کىرگەندە، الگى ءبىر ءتاتتى ءيىس ءداپ جانىنان، مىنە، مىنا جەردەن، قول سوزسا سول ءيىستى ۋىستاپ الاتىنداي-اق سەزىلىپ، مۇرنىن جارا جازدادى.
اکەسى قاپسىرا قۇشاقتاي الىپ، کۇپىسىمەن قىمتاي تىزەسىنە وتىرعىزىپ، تونىنىڭ ەتەگىنەن ءبىر توستاقتى سۋىرىپ العان شەشەسى الگى توستاقتى مۇنىڭ الدىنا تاقاپ قويدى.
قاراڭعىلىققا جانارى مىسىقتىڭ کوزدەرىندەي وتکىر بوپ ۇيرەنىپ العان-دى، تاباقتا ءتۇيىر-ءتۇيىر ارپانىڭ جاتقانىن بايقادى. ءدان ءيىسى مۇرنىن جاردى. کوزىنەن ەرىکسىز ىستىق جاس ىتقىپ-ىتقىپ، ەکى قولىن بىردەي تاباققا سالىپ; ۋىسىنا ىلىککەن ءداندى جانتالاسا، اپىل-عۇپىل اۋزىنا توعىتتى. العاش رەت جەگەن شيکى ءدان، کوز جاسى ارالاسقان سوڭ با، الدە باسقا ما،- ول جاعىن ويلاپ کورگەن ەمەس،- کەرمەک تاتىپ تۇردى...
قارسى الدىندا جۇرەلەي وتىرعان شەشەسى بۇدان کوز الار ەمەس، ساۋساق اراسىنان سىرعىپ، ەدەنگە تۇسکەن ءبىرلى-جارىم ءداندى ساۋساق ۇشىمەن ءىلىپ الىپ، قىتىر-قىتىر تىسىنە باسادى.
- قۇلىنىم، شاشپاي جە... - انا داۋسى کوز جاسىنا ءتۇنىپ تۇر. - توگىپ الما!..
تاباقتاعى ءدان ءاپ-ساتتە-اق تۇگەسىلدى. سوڭعى رەت قول سالعاندا، جارتى-اق ۋىس ءدان ءتۇستى الاقانعا.
- کوکە-ە، تاعى-ى...
- بولدى، اينالايىن. اش وزەگىڭە ءتۇسىپ کەتەر. جادىگەرىم مەنىڭ...
نامازالىنىڭ جەلکەسىنە ىپ-ىسسى ەکى تامشى کەپ ءتيدى.
- کوکە-ە...
- ۇيىقتا ەندى...
تاڭعا جۋىق اۋىر سوققىدان ىلگەشەگى ۇشىپ تۇسکەن ەسىک سارت اشىلىپ، ۇيگە مىلتىق اسىنعان، جۇزدەرى سۋىق ءۇش جىگىت کىرىپ کەلگەندە، زارەسى قالماعان نامازالى ءوزىنىڭ بەرىک قورعانى سىندى پەشکە تاقالىپ، اياق-قولىن باۋىرىنا بۇگىپ، تىعىلا ءتۇستى. اپاسى دا باسىن کوتەرگەن، تەک اکەسى عانا کۇپىسىن ايقارا جامىلعان کۇيى، قوزعالماي جاتىر. نە ۇيىقتاپ جاتقانى، نە وياۋ، ءبىلىپ، کۇتىنىپ جاتقانى بەيماعۇلىم.
- تۇر، اتاڭا نالەت! - قياق مۇرتتى، شەگىر کوزدەرى ەدەندەگى مۇز سەکىلدى سۇپ-سۋىق، تىعىرشىقتاي کىسى مۇساقۇلدىڭ بۇيىرىنەن جالپاق تۇمسىق، قالىڭ تابان ەتىکپەن ءبىر تەپتى. - تۇک بىلمەگەندەي جاتىسىن قارا تالتايىپ! بۇنداي حالىق جاۋلارىن شىرقىراتىپ دارعا تارتۋ کەرەک.
مۇساقۇل اسىقپاي، ەڭسەسىن کوتەرىپ، تىکتەلىپ وتىردى.
ۇيىقتار الدىندا باۋىن بايلاپ جاتقان تۇماعى کوزىنە ءتۇسىپ کەتکەن ەکەن، سابىرلى قالىپتا سۇق قولىمەن ماڭدايدان اسىرا کوتەرىپ قويدى. مىز باعار ەمەس، کەلگەندەرگە ىقپاي، تىکتەپ قارايدى. ون بويىندا ورلىک، کوتەرىڭکىلىک بار.
- ءيا، نە شارۋا؟ - ۇنى نىق، سەنىمدى ەستىلدى.
- وي، مىنا ءيتتىڭ بالاسى، ەلدى شاۋىپ کەپ وتىرىپ، شارۋا سۇرايدى-ەي.
- يتتەن ەستىپ وتىرمىن.
- نە دەدىڭ، وڭباعان؟ مازاق قىلايىن دەدىڭ بە، ەندى؟- التى ورىم قامشى کوتەرىلىپ بارىپ، ىسىلداي قايتا قۇلادى. مۇساقۇل بىلەگىن ءتوسىپ ۇلگەرگەن، سول قولىنان جان کەتىپ، ۇيىپ سالا بەردى. - ايت دەيمىن، استىق قايدا؟ قايدا تىقتىڭ؟
- ەي، ەسىلباي، جان العىش ازىرەيىلىم سەن ەمەسسىڭ، ءوز ءبيتىڭدى وزىڭ سىعا المايتىن سورلى ەدىڭ، قۇتىرتقان، قۇيرىعىڭا جەل ۇرلەگەن زامانا شىعار بولسا، ءبىراق ءتۇپتىڭ-تۇبىندە، قىل باۋىزدام تۇسقا کەلگەندە ساعان دا زاۋال تابىلار.
- و-و، جەتپىس جەتى باباڭنىڭ... - قامشى تاعى دا سۋىلدادى.
- توقتاي تۇر! - الگىدەن ءۇنسىز باقىلاپ تۇرعان قوس جىگىتتىڭ ۇزىن بويلىسى ەسىلبايدىڭ جەڭىنەن ۇستاي الدى. - مۇساقۇل، ءبىز بىلمەي، بوستەکى کەلىپ تۇرعان جوقپىز. کۇدىکتىمىز ءوزىڭسىڭ، ءارى سول استىقتى ۇرلاعانىڭ دا حاق. سونى تاۋىپ بەر.
- ساپار-ەي، قانداي استىقتى ايتاسىڭ؟ - مۇساقۇلدىڭ داۋسى قاجىپ ەستىلدى. - استىق بولسا مىنا جۇرت اشتان قىرىلماس ەدى عوي.
- ءويتىپ بۇلتاقتاما، مۇساقۇل. ۇرلىقى استىقتى ايتام. وتکەن تۇندە بىرەۋ کۇزەتشىنى تاياققا جىعىپ، قويمادان استىق ۇرلادى. ءىز وسى اۋىلعا قاراي تۇسکەن. اتتەڭ، «اۋليەبۇلاقتان» بەرى قاراي ىزدى سىپىرىندى کومىپ تاستاپتى. ءبىراق بۇل اۋىلدا سەنەن وڭگە باس کوتەرەر ازامات قالعان جوق.
- ساپار، ءبىزدىڭ استىق کورمەگەنىمىزگە ءۇش اي بولدى. وسىعان سەنەمىسىڭ؟
- جوق، سەنبەيمىن. تاعى ايتامىن، استىقتى قايىر. استىق ۇکىمەتتىکى.
- کولحوز قۇرمادى دەمەسەڭ، ءبىز دە ۇکىمەتىڭە دۇشپان ەمەسپىز، ساپار.
- وشپەندى، قارا نيەت نەمە، اشەيىن ءبىزدى مازاق قىلىپ وتىر عوي. - ەسىلباي تاعى دا سوزگە قىستىرىلىپ قالدى.
- ال سەنبەسەڭدەر، ىزدەپ تاۋىپ الىڭدار. وسى ۇيدەن ءبىر ءتۇيىر دان تاپساڭدار، ءبولىسىپ جەيىک...
- سولاي دە، وندا وبالىڭ وزىڭە. اياۋشىلىق کۇتپە، مۇساقۇل. جىگىتتەر، ۇيدى تىنتىڭدەر!
ءۇش جىگىت مۇزدى شاقىر-شۇقىر تاپتاپ ءجۇرىپ، اپ-ساتتە ءۇيدىڭ استان-کەستەنىن شىعاردى، نامازالى جاتقان توسەکتى دە توڭکەرىپ تاستاعان.
ەسىلباي تىنىم تاپپاي، دالىزگە شىعىپ، سەنەکتى قوپارىستىردى، ءجۇن-جۇرقانى جان-جاققا شاشتى، ودان قورانىڭ دا ار بۇرىشىن تىنتکىلەپ ۇلگەردى. ىزادان قانىنا قارايىپ، کوزدەرىنە قان قۇيىلىپ اپتى. سول جارتى قاپ دان تابىلماي کەتسە جىلاپ جىبەرەردەي، ال تابىلدى-اق وسى ۇيدەگىنىڭ ءبارىن اتىپ تاستاۋعا دايار.
ەسىکتى شالقايتا اشىپ، ۇيگە تۇلان تۇتا، تۇتىگىپ ەندى.
- بۇل وشپەندى تاپتىرۋشى ما ەدى؟ - دەدى ەنتىگىپ. داۋسىندا ىزعار بار. الگىندە ايتقانىن تاعى قايتالادى. - اشەيىن ءبىزدى مازاق قىلىپ وتىر.
- تىراشتانا بەرمە، ەسىلباي، جوق نارسەنى تابۋ سەنىڭ دە قولىڭنان کەلمەيدى.
- ءتىلىن کوردىڭ بە، زاندەمىنىن؟! بۇنداي حالىق جاۋلارىن اياماي اتۋ کەرەک.
- اتارسىڭ سەن. اشتىقتان بىرەۋ-مىرەۋ امان قالسا، سەندەيلەر اتىپ-اق بىتىرەر...
- ا-ا، دوڭىز، مازاق قىلۋعا کوشتىڭ بە اقىرى؟! شىدامنىڭ دا شەگى بار شىعار! ما، ساعان، ءما... ءما... سازايىڭدى تارت، شوشقا-ا... بايلاڭدار... ءما... بۇلاردى باياعىدا-اق يتجەککەنگە ايدايىق دەدىم، کونبەدىڭدەر. کولحوزدىڭ جاۋى عوي شەتىنەن. کورىڭدەر ەندى...
قولىن ارتىنا کۇشتەپ قايىرىپ، قىل ارقانمەن تاس قىلىپ بايلاپ جاتقاندا مۇساقۇل جۇلقىنعان جوق، بوسانۋعا دا کۇش سالمادى، مويىنسۇنعان قالىپتا سابىرلى تۇرا بەردى. الگىندە قامشى قاتە تيگەن بە، وڭ جاق بەتىنەن سىزدىقتاپ قان اعىپ، ۇرتىنا قۇيىلدى. ەدەنگە بىلش ەتکىزىپ قان تۇکىردى. دە، ىزا-کەگى بەتىنە تەۋىپ، سىزدانىپ سويلەدى.
- ات توبەلىندەي از حالىقتى ءبولىپ-جارىپ، ءبىر-بىرىنە ايداپ سالعان، سەندەيلەر توقتىقتان کەکىرىک اتسىن، ال جازىقسىز سابيلەر اشتىقتان قىناداي قىرىلسىن دەگەن ادامنىڭ اکەسىنىڭ...
مۇساقۇلدىڭ استىق ۇرلاعانى دالەلسىز قالعانمەن، الدەکىمدى بوقتاعانى ءۇشىن سوتتالىپ، اعاش کەسۋگە ايدالىپ کەتتى.
ال سول جارتى قاپ ءداننىڭ قايدا تىعىلعانىن ءباتيما عانا بىلەتىن، ەشکىمگە ايتپاي، وزىمەن بىرگە کورگە الا کەتتى بۇل قۇپيانى، ءار ءتۇن سايىن انالى-بالالى ەکەۋى جارتى توستاق قىزىل ءداندى شيکىلەي تالعاجاۋ ەتىپ ءجۇردى.
نامازالى ۇشىن العاشقى جۇما اۋىر ءتيدى، بۇرىن بىرتە-بىرتە سونۋگە اينالعان شىراقتاي، کۇن ساناپ تاۋسىلىپ، بويىندا قۋات قالماعان ەدى. نەگە دە ەنجاردى، ال اس ءدامىن تاتقان تۇننەن باستاپ ومىرگە قايتا ۇمتىلدى، اشوزەگى شۇرىلداپ، تاماق جايىن ويلاعىش بوپ الدى.
سول ارپا سەپ بولدى ما، جوک، سۋ ىشەرلىگى تۇگەسىلمەگەن بە، اناسى ەکەۋى سول قىرعىننان امان قالدى عايىپتان...
ءبىراق عۇمىر بويى سول اشتىقتىڭ اۋىر اسەرىنەن ارىلا الماي-اق قويدى. نە ىشەم، نە کيەم دەمەس استا-توک مامىرىستان زامانا کەلسە دە، کەلەر کۇننىڭ، قۋ قۇلقىننىڭ ەرتەڭىن ويلاۋدان اسا الماعانى اقيقات. سوندىقتان دا، کىسىگە دەگەن مەيىر، ىقىلاس مۇنىڭ بويىنان تابىلعان ەمەس. ەندەشە، اکەسىنىڭ ءسوزى شىن بولعانى عوي. گاپتىڭ ءبارى سول اڭىزدىڭ تۇيىنىندە ەکەن-اۋ. بۇرىن قالاي تۇسىنبەگەن، پايىم قىلماعان ءبىر اۋىق. ۇقپادى ما، اقيقاتى ۇققىسى کەلمەگەن شىعار. ە-ە، وزىنە وبال جوق ەکەن دا...
* * *
فاني تىرلىکتە پەندە سەنىپ بولماس، الا کوزىڭدى الاقانداي ەتەر عاجايىپ جايتتار کەي-کەيدە کەزىگىپ قالارى راس. قالىڭ قاۋىم کەلمەيدىگە کەسىکتەپ قويعان اکەسى سوعىس الدىندا ەلگە امان-ەسەن قايتىپ ورالدى. راس، قاجىر-قۋاتىنان جۇرداي تونالىپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ، قىزىلشىرايلى بادەنى کوگىستەنىپ، شۇيکەدەي بوپ کەلگەنمەن، امان جەتتى ەلگە. قايراتتى شاشتارى قۋداي. بۇرقىراتىپ، ءۇستى-ۇستىنە ماحورکا دەيتىن اششى تەمەکى تارتاتىن بوپتى. ەشکىمگە ءىشىن بەرمەي، ەسىک الدىندا کۇن ۇزاق کۇرک-کۇرک جوتەلىپ وتىرادى دا قويادى، کەي-کەيدە عانا جۇزىندە ءبىر تولقىن جۇگىرىپ وتکەندەي ءدىر ەتىپ، قاراشىعىندا جىلى نۇر پايدا بولادى، ءبىراق الگى کەۋدە بۋعان ۇزاق جوتەلدىڭ اياعى ءتۇيىر-ءتۇيىر قاندى تۇکىرىک ارالاس زاپىران تاستاۋمەن تىنعاندا کوزىندەگى جىلى نۇر قوسا وشەدى. کىسىکيىک بوپ کەتکەن جاندى زاپىس بوپ قالعان ەل جامان اتاعىنان قورقىپ، ىشکە تارتا دا قويماعان.
«مۇساقۇل بۇل دۇنيەلىک ەمەس. تۋعان جەردىڭ توپىراعى تارتىپ کەلگەن عوي، بايعۇستى». بۇل سەکەمشىل ەلدىڭ قاڭقۋ ءسوزى.
نامازالى دە اکەسىنىڭ قايتىپ ورالعانىنا الاقايلاپ قۋانا قويمادى. جەتى-سەگىز جىل بويى شەتقاقپاي کورىپ وسکەن ۇل اکە کەسىرىنەن تاعى دا تاۋقىمەت تارتام با دەپ يمانى قالماي، ال ءباتيما اۋەلگى کۇنى اعىل-تەگىل داۋىس ساپ جىلاسا دا، کۇيەۋىن وسى جىلداردا جات تارتىپ کەتکەن بە، الدە جالعىز ۇلدىڭ جاداۋ قاباعىنا جالتاقتاي ما، ايتەۋىر، بۇل شاڭىراقتاعى ءزىلدى سىزات اکە بايعۇس و دۇنيەلىک بوپ کەتکەنگە دەيىن، ءۇش اي بويى ارىلعان جوق.
سول کۇنى دە قويشىلاردىڭ مىنۋىنە جاراماي قالعان قوتىر تايلاردى اۋىل ماڭىنداعى قۇدىقتان قاۋعا تارتىپ سۋارىپ، ۇيىنە ادەتتەگىدەن ەرتەرەکتەۋ کەلدى.
اکەسى قورجىن تامنىڭ کولەڭکە بەتىنە ەسکى تەکەمەتتى جايىپ، کونەتوز شيبارقىت شەکپەندى جەلبەگەي جامىلىپ، قاشانداعىداي قارا شىلىمىن بۇرقىراتىپ وتىر ەکەن. شەتکەرىلەۋ قويعان شىلاپشىندا قاندى زاپىران ىرک-ىرک ەتەدى. بۇل کوزىن جەردەن کوتەرمەگەن قالپى، ۇيگە قاراي وتە بەرگەن.
- کها-کها...- اکەسى کۇرک-کۇرک جوتەلدى. - شىراعىم، بەرى تامان کەل...
نامازالى ءۇنسىز جاقىنداپ، قۇرىمنىڭ ۇستىنە مالداسىن قۇرىپ جايعاستى دا، کوپتەن بەرى اکە جۇزىنە العاش رەت تىکتەپ کوز تاستادى. اکە ءجۇزى قان-ءسولسىز، تىم قۋقىل ەکەن. جانارىندا وت جوق. ەکى جاعى سۋالىپ، ىشکە کىرىپ کەتىپتى. باسىن بىلىنەر-بىلىنبەس شايقاپ وتىر، وڭ قاباعى تارتىپ-تارتىپ کەتەدى.
«کوکەم ۇزاققا بارا قويماس. کوزىندە نۇر قالماپتى عوي». نامازالىنىڭ کەۋدەسىندە وسى ءبىر سۋىق وي العاش رەت ىستىق ينەنىڭ زاهارلى ۇشىنداي سۋماڭ قاقتى. ورنىنان اتىپ تۇرىپ، اکەسىن قۇشاقتاپ، اعىل-تەگىل اقتارىلا جىلاپ، جەر باۋىرلاي اياعىن قۇشا کەشىرىم سۇراعىسى کەلدى. ءبىراق باتىلى جەتپەي، ءوزىن-ءوزى کۇشپەن تەجەپ وتىر.
- تىرشىلىگىڭ قالاي، بالام؟ ەل ءىشى سەنى سىيدىراتىن با؟- اکە ۇنىندە کەکەسىن بار سەکىلدى.
- نەسىن سۇرايسىز، کوکە، ۇرىنىڭ بالاسى اتانىپ، شەتقاقپاي کورىپ ءجۇرمىز. - نامازالى شىرت ەتە قالدى. - تومەنشىکتەپ-اق بىتتىک.
-باسە، ەڭسەڭ کوتەرىلمەيتىنى سول ەکەن عوي.
-ءيا، مەنى جەر قىلاتىن سول. تۇسىنبەيمىن، ءسىز نەگە کەلدىڭىز؟..
- ىم-م... - اکەسى تۇک اشۋلانعان جوق. - ءدام-تۇز تارتقان عوي. ەسىڭدە مە؟
- جوق، وتکەننىڭ ءبارىن ۇمىتقىم کەلەدى.
- تورتەۋدەن جالعىز قالعان جادىگەر سەن ەدىڭ. کها-کها... - اکە داۋسىندا جۇرەککە تىکەن سۇققانداي سىزداتار اۋىر مۇڭ بار. تالاي ۋاقىت بويى تىس جارىپ سويلەمەگەن ادامنىڭ ادەتىمەن سوزدەرىن ءبولىپ-بولىپ، تۇتىعا سويلەدى. - ءبىراق مەن قاتەلەسکەن ەکەنمىن. ەستىگەنمىن، تۋعان اکەڭنەن جۇرت الدىندا بەزىنىپسىڭ، ەندى شاقشاداي باسىڭ شاراداي بوپ ءجۇرسىڭ-اۋ، شىراعىم. قايتەيىن، زامانا وسىلاي بولدى، دەسەڭ دە وتکەندى ۇمىتام دەۋىڭ ابەستىک. سەنىڭ وتکەنىڭ - جامان بولايىن، جالالى بولايىن، مەيلى،- مەنمىن، وسىنى ەستە ۇستا. کها-کها!!!
اکەسى قىرىم ەت قالماعان دەنەسى سەلکىلدەپ، قينالا ۇزاق جوتەلدى. جان ازابىنان ماڭدايى قىرتىس-قىرتىس بوپ، ءجۇزى کوگىستەنىپ کەتتى دە، قولى دىرىلدەپ، شىلاپشىندى جاقىنداتىپ ۇلگەرە المادى. باياعىدا... ءداپ ءوزىن بايلاپ-ماتاعان تاڭداعىداي ەزۋىنەن سىزدىقتاپ قان اقتى.
- ۇمىتپا وسىنى، کها-کها... باياعىدا اکەم ايتىپ... کها-کها... ەدى... بۇل اڭىزدى. ۇعارسىڭ، ۇقپاساڭ کەيىن نەمەرەلەرىمە ايت... کهە... کهە...
«...تاۋداي اق شۋلان تولقىنى وپاي-توپاي تۋلاپ، جاعاداعى ءمىز باقپاس جارتاستى الاسۇرا سوعىپ جاتقان جويقىن داريانىڭ، ارىندى، اساۋ داريانىڭ ورتاسىندا کىسى اياعى باسىپ کورمەگەن، قاناتى تالماس، قياعى ءبۇتىن قۇس قانا ۇشىپ جەتەر ارال باردى. تىنىم تاڭىن وسى ارالدىڭ، اناۋ زەڭگىر کوک پەن ەرکىندىککە عانا کوزسىز عاشىق قىراننىڭ ءورشىل شاڭقىلى عانا بۇزاتىن.
بيىلعى جىلى دا قارت قىراننىڭ اق بوساعا، التىن ۇياسىندا ءۇش بالاپانى جەتىلىپ، تەمىرقاناتتانىپ قالدى. کۇن سايىن ۇشەۋىنىڭ جانارىندا قىران وتى، ەرکىندىک الاۋى تۇتانىپ کەلە جاتقانىن کورگەن انا قىران شەکسىز قۋانىشقا بولەنەدى-اي. سول وت لاۋلاپ، لاپىلداسا، کوزدەرى تاڭ شاپاعىنداي قىزىل ارايعا مالىنسا، سوسىن... سوسىن، ە-ەي، قاناتىمەن جاي ويناتىپ، تورتەۋى زەڭگىر کوکتى تىلگىلەسە پارشالاپ، اقىر سوڭىندا قوشتاسۋدىڭ قيماس بيىن بيلەپ، قىران کوزى دە جەتە الماس قياندارعا تاراسا.
انا-قىران کۇن سايىن وسىنى تىلەر-دى.
...کۇندەردىڭ کۇنى بولعاندا، اساۋ داريا، اسپارا سۋ اشۋعا ءمىندى، جال-جال تولقىنعا جان ءبىتىپ، توقىمداي قۇرىلىقتى ءشايىپ، تويىمسىز اجداهاداي قىلعىتىپ جۇتا باستادى. قىران باسىنا کۇن تۋدى. کوپ تولقىرعا ۋاقىت قىساڭ، جانىنداي جاقسى کورەر تۇڭعىشىن بولات تىرناقتارمەن شەڭگەلدەي ءىلىپ، کوکجيەکتە کوگىلدىر مۇنارعا کولکىپ، بۇلدىر-بۇلدىر... ارەڭ کورىنگەن تاۋلاردى بەتکە الىپ، قۋاتتى قاناتتارىن کوسىلە سەرمەدى. ۇشىپ کەلەدى... اسپارا سۋ تاۋسىلار ەمەس، تومەنگە کوز سالسا باسى اينالادى. قانات استىنا مونشاق-مونشاق تەر ىلىکتى، تالعانى ەمەس، ۇيادا قالعان قوس ساراۋىزدىڭ قاتال تاعدىرى قامىقتىرىپ، بەيداۋا حالدەرى جۇرەگىن شامىرىقتىردى، بويى بوساڭسىدى...
- قالقام، ۇيادا قوس بىردەي قانداسىڭ قالدى شىرقىراپ، قايدام، امان-ەسەن کوزدەگەن جەرىمىزگە جەتىپ، سەن ەسەيسەڭ قارتايعان شاعىمدا مەنى اسىراپ-باعارمىسىڭ؟ الدە...
- اپاتاي، وعان تيتتەي دە کۇماندانبا،-: دەپ شىرىلداي جونەلدى ۇرەيى ۇشقان بالاپان. - اگارا-کي بۇگىن ءتىرى قالىپ، کۇندەردىڭ کۇنىندە جەتىلەر بولسام، قاناتىڭدى جىلى سۋعا مالىپ وتەرمىن. مامىرىستان کۇندەردى سوندا کورەرسىڭ...
- باۋىرىما باسىپ، تىرناعىم کوسەۋ، قاناتىم سىپىرعىش بولىپ، ۇيقى-کۇلکىسىز شايقاپ وسىرگەنىم قىران ەمەس، سۋجۇرەک ەز ەکەن عوي. قاتەلەسىپپىن-اۋ وڭباي...
تىرشىلىکتە ىلگەنى قۇتىلىپ کورمەگەن بولات تۇياقتار بوساڭسىپ سالا بەردى.
اسپارا سۋ ەشتەمە سەزبەگەندەي، باياعىشا تولقىپ جاتىر.
کوپ سۋ ۇرەيىن ۇشىردى ما، ورتانشى بالاپانى بۇرىسکەن قالپى کوزىن تارس جۇمىپ اپتى.
- شىراعىم، ارتىڭدا باۋىرىڭ قالدى. ەن سۋدى کوکتەپ وتەمىن دەپ مەنىڭ دە قاناتىم تالدى. جاۋاپ بەرشى، قارتايعاندا ماعان قول ۇشىن بەرەرمىسىڭ؟
-ءيا، اناشىم، ءيا. - بالاپاننىڭ شىرقىراعان ۇنىنەن قىران قۇلاعى تۇندى. - ءيا، تەزىرەک مىنا سۋدان وتەيىکشى...
- و، ءتاڭىرىم، باۋىرىمنان ورگەننىڭ ءبارى دە مىنالار سىندى قورقاق بولسا، ءومىرىمنىڭ بەکەر وتکەنى ەکەن عوي. نەسىنە ۇرپاق وسىرەم، جەتىلدىرەمىن دەپ جانتالاسقانمىن؟ لاعنەت، لاعنەت!..
دارييا باياعىشا تۋلاپ، باياعىشا کەڭ دۇنيەگە سيا الماستاي بۇرقىراپ جاتىر..
قىران زەڭگىر کوککە قايتا شارىقتادى. ەڭ سوڭعى ءۇمىتى قاپتى ولمەلى شامنىڭ ساۋلەسىندەي کۇڭگىرتتەنىپ. ءۇمىتى تاعى دا اقتالماسا، وسىلاردىڭ سوڭىنان ءوزىن-ءوزى سۋعا اتپاق. قاناتى تالدى ما، الدە قۇس تا ۇشىپ قۇتىلا الماس تاعدىرعا بوي ۇسىنعانى بولار، ايتەۋىر، الەۋەتتى قاناتىن ەنجار، ەرىنە سەرمەپ کەلەدى.
کەنجەسى قورقار ەمەس، جوندەپ جەتىلە قويماعان ءبىر تۇتام قاناتىن قومداپ، پاني تىرلىکتى تارک ەتە، کەي-کەيدە اششى داۋىسپەن شاڭق-شاڭق ەتىپ، اينالاسىن اشۋلى، قانتالاعان کوزبەن شولادى. «سوعا ءتۇس داۋىل، سولىقتا تولقىن» دەگەندەي تىم تاکاپپار، تىم پاڭ.
- اينالايىن، قاناتىم تالدى، - دەدى انا-قىران باسەڭ عانا. - قايراتىم قاشتى. جاعالاۋعا جەتەر، جەتپەسىم-بەيمالىم. ال ەگەر عايىپتان ءتىرى قالساق، قۋاتىم قاشىپ، قارتتىق جەڭگەن شاعىمدا تاعدىردىڭ تالقىسىندا قالدىرمايمىسىڭ؟ اسىراپ باعامىسىڭ؟
- اناشىم. - بالاپاننىڭ ءدوپ-دوڭگەلەک جانارىن مۇڭ کىرەۋکەلەپتى. - قىران قارتايسا تىشقان اۋلايدى، ءبىراق مەن ونداي قالپىڭىزدى کورمەسەم دەيمىن. ءبىر عانا ۋادە بەرە الامىن، ەگەر ءتىرى قالساق، وسکەندە مەن دە ءداپ وزىڭدەي بالاپاندارىم ۇشىنء ومىرىمدى قيۋدان تايماس ەدىم.
شىن قۋانعانى شىعار، انا-قىراننىڭ جانارىن تۇمان جاپتى. «مىنە، قاس قىران بولار بالاپان»،- دەپ ماقتاندى-اي...
ال داريا الى بۇرقىراپ جاتىر...»
- کوکە، مەن ءسىزدى تۇسىنبەدىم.
- ءيا، تۇسىنبەيتىنىڭدى ءوىزىم دە بىلگەم. سەن ول ەمەسسىڭ... کها-کها... مەنىکى دالباسا، قۇر ءۇمىت. بارا بەر، بالام. کها-کها..
نامازالى ورنىنان ءۇن-ءتۇنسىز کوتەرىلىپ، ۇيگە بەتتەگەن قالپى: «کوکەم دە قىزىق قوي، ونىڭ نەسىن ايتىپ وتىر؟ قاي-قايداعى قىراندا شارۋام نە مەنىڭ؟!» دەپ ويلادى.
اراعا ەکى جۇما سالىپ، اکەسى جان ءتاسىلىم قىلدى...
ۇشىرىن ۇستاتپاي، جانىن کۇيەدەي کەمىرگەن کوپ ويعا جاۋاپ تابا الماعان مەشەل شال سيرەک-سيرەک کىرپىکتەرىن قاماستىردى دا، کەۋدەسىن ورتەپ بارا جاتقان کۇيىکتەن قۇتىلعىسى کەلگەندەي کومەيدەن جالىن اتا تەرەڭ کۇرسىندى...
* * *
- جارداي بولماي، بىلاي تۇرشى-ەي! سول شال بولماسا، سەنىڭ بەرەکەسى قاشقان تابالدىرىعىڭدى اتتار دەپ پە ەدىڭ ءبىزدى. و نەسى-ەي، ءجۇزىقارانىڭ؟
قاتيرا ەکى ءبۇيىرىن تايانىپ، ەسىک کوزىندە کولدەنەڭ تۇرىپ، جول بەرمەگەن پەرنەکۇلدى ءبىر قولىمەن-اق شەتکە قاراي يتەرىپ جىبەردى. قارتتىقتىڭ بوساعاسىنا تاياپ قالعان جاسامال ايەلدىڭ قارىندا وسىنشاما قاۋقار بار دەپ سەنە المادى ما، ا دەگەننەن بۇلاردى باجىلداپ قارسى العان قارا سۇر کەلىنشەک اپالاقتاپ، شاراسىز کەيىپتە تۇرىپ قالدى.
قارتامىس ايەلدىڭ کەمەل کۇشى ارباپ تاستاعانداي، باياۋ عانا:
- توقتاڭدار! ەدەندى لاستايسىڭدار... - دەدى. ءسوزى سەنىمسىز ەستىلدى.
شەشىمدى ىسکە بەل بۋعان، ويعا العاندارىنان ەندى ءتاڭىرىنىڭ ءوزى دە تايدىرا الماس کەمپىرلەر باتىلسىز ايتقان ءسوزدى ەلەڭ قىلماستان، بولمەگە ەندى.
ەسىک اۋزىنداعى شاعىن قاقتىعىستى نامازالى دە ەستىپ جاتىر ەدى، قاتيرانىڭ ءسال جارىقشاقتانىپ شىعار داۋسىن ا دەگەندە-اق اجىراتىپ ۇلگەرگەن.
کوزىن جۇمدى. قازىر-اق کەمپىرلەردىڭ کەلىپ کىرەتىنىن بىردەن ۇققان. قاتيرا سونداي، کەلىنشەک کەزىنىڭ وزىندە-اق ويعا العانىن ورىنداماسا ءولىپ کەتە جازدايتىن. ءالى ەسىندە، ونىڭ کۇيەۋى جۇمابەک اۋرۋشاڭ بوپ تالاي جىل توسەک تارتىپ جاتتى بەيشارا، ەرىگىپ، ۇرىنارعا قارا ىزدەپ جۇرگەن بۇل جاس کەلىنشەککە کوڭىلىن بىلدىرگەن. جارىمجان جاننىڭ ايەلى قۇر اتتاي مۇنىڭ قولىن قاعا قويماس دەگەن ەسەکدامە باياعى، قانشا شىرق ۇيىرىلسە دە يىلمەي قويعان کەلىنشەکتى کەلە-کەلە مازاق قىلۋعا کوشتى عوي بۇل. ەندى ءوزىنىڭ جاتىسى مىناۋ. ءبىر دەم ءارى، ءبىر دەم بەرى وسى جاتىسىندا قاتيرا بۇعان نە ايت-پاق؟ بۇل نە ايتۋعا ءتيىس، ا-ا؟
جۇرەگى شىمىرلاپ، بويىن بەيمالىم ءدىرىل بۋدى. جانارى کىرەۋکەلەنىپ تۇر،
- نامازالى! نامازالى!-تەرىس قاراپ، بۇک ءتۇسىپ جاتقان شالدىڭ يىعىنان قاتيرا جاي عانا کوزعادى. - بۇل ءبىز عوي، کۇلشاي ەکەۋمىز.
ءتۇپ-تۋرا شىرقاۋ بيىکتەن، بۇلتتاردىڭ ارعى جاعىنان جەرگە ىنتىعا ۇڭىلگەندەي-اق ەکى ايەلدىڭ سۇلباسى ۇيا ۇستىنە تونە ءتۇسىپ، قيمىلسىز قاتىپ قاپتى. قارا کۇڭگىرت بولمەنىڭ ىشىندە تۇلعالارى زورايىپ کەتکەندەي ەلەستەيدى.
- ە-ەي، مەنەن نە حال سۇرايسىڭدار؟ - شالدىڭ داۋسىنا ءدىرىل ارالاستى. - نە ولى ەمەس، نە ءتىرى ەمەس، جاتىرمىن جامباسىم تەسىلىپ. ارسىز اجال دا ماعان جولاماي قويدى.
- ءجا-ءجا، تاۋسىلا بەرمە! - قاتيرا قىسقا کەستى. - ءوزىڭدى-ءوزىڭ مۇجي بەرگەندە نە ۇتاسىڭ- قوي ارى...
- ءيا-ا. تىرلىک بولعان سوڭ وسى ەندى... سەنىڭ باسىڭا ءداپ وسىنداي کۇن تۋار دەپ کىم ويلاعان؟- کوشەنىڭ اياق جاعىندا تۇراتىن کۇلشاي ءبىر دە تىس قالماعان قىزىل يەگىن کورسەتە ىسىلداي سويلەدى.- جوق، سەنى تابالاۋعا کەلگەنىمىز جوق. ارکىمنىڭ ءوز ماڭدايىنا جازىلعان جازمىشى بار شىعار. زامانىڭ ءبىر، کوز کورگەن ەدىڭ، جايىڭدى بىلسەک دەدىک.
- دۇرە-ەس. - نامازالى تەرەڭ کۇرسىندى. - حال وسى، جاتىرمىن سارجامباس بوپ.
- جاي-جاپسارىڭدى قىزىمنان ەستىدىم دە، وسىلاي ۇشتىم. مىنالاردىڭ بۇنىسى سۇمدىق ەکەن. قا-رابەتتەر-اي... - قاتيرا شالدىڭ باسىنداعى تۇيىرتپەک-تۇيىرتپەک کوپشىکتى دۇرىستاپ، قاعىپ-قاعىپ قويدى. اق تۇما شاڭ بۇرق-بۇرق ەتتى. - اهپشۋ! نە-ە تىلەگىڭ با-ار؟ اه...پشۋ!
- مەندە نە تىلەک بولسىن، قاتيرا؟ شامالارىڭ جەتسە دالاعا، جارىققا شىعارىڭدار. قازىر کۇز عوي، کۇن ساۋلەسىن کورەيىن.
جارىمجان شالدى ەکى قولتىعىنان دەمەگەن قوس کەمپىر ەسىک الدىنداعى ۇزىنشا وتىرعىشقا ايالاپ ورنالاستىرىپ، وزدەرى دە قوس قاناتىنان تاقاسا تىزە بۇکتى. يىقتارىمەن دەمەۋدە. ەتى قاشىپ، کوک تامىرلارى ادىرايىپ کەتکەن قولدارىن تىزە ۇستىنە قويىپ، اجىمدەنگەن قايمىجىقتاي ەرىندەرىن جىمىرىپ اپتى.
قوڭىر کۇزدىڭ قۇباقان کۇنى ەڭکەيىپ، کوکجيەککە ءسىڭىپ کەتۋگە ارقان بويى عانا قالعان. اسپان سوندايلىق تازا، زەڭگىردەي بوپ کورىندى. جاز بويى ىستىقتان وڭىپ، بوزدەي بوزارىپ کەتکەن شەکسىز اۋە کۇز تۇسە بوياۋىن بەتىنە جيناپ، کوکپەڭبەک بوپ العان ەکەن. اۋادا ءۇپ ەتکەن جەل جوق. شىعىس جاق بەتتەگى بۇلتتار دا جاز بويعى سۇرگىن شابىستان ىعىر بولعانداي قيمىلسىز قالىپتى. امال تۋا باستالار ويران-توپىر الدىندا دەم الۋدا. ءداپ قازىر کۇمىستەي اپپاق بولعانمەن، تولقىن جاعاعا لاقتىرىپ تاستاعان ءنان بالىقتىڭ شىرىشىنداي تەڭگە-تەڭگە بۇلتتار کوز جاۋىن الىپ وينامايدى، قايتا قارا سۇر رەڭگە ويىسا باستاعانداي ما!؟ مامىرستان کۇننىڭ ۇجماقتاي قيالي، پەرىشتەنىڭ دەمىندەي شاراپاتتى ساۋلەسى ادام بويىن کەلىنشەکتىڭ ۇلپا الاقانىنداي نازىک قىتىقتايدى. جانعا شيپا شۋاق استىندا کوز جۇمىپ، بويى قورعاسىنداي شىم-شىم بالقىمالانىپ، وي قاۋجاپ وتىرا بەرۋدەن جالىقپاس ەدى پەندە وسى ساتتە.
نامازالى سونۋگە اينالعان شىرپىمەن شىلىم تۇتاتقان جانداي ەرنىن ءشۇيىرىپ، ۇستىنە-ۇستىنە دەم تارتتى دا، کاۋسار اۋا کەۋدەسىنە سىيماي کەتکەن سوڭ «ۋف» دەپ جالىن اتا کۇرسىنىپ، سوسىن اۋلا ىشىنە مۇقيات کوز جۇگىرتتى.
ەشتەڭە دە وزگەرمەپتى. ءوزى باياعىدا مىقتاپ سوقتىرعان کوک سىرلى قاقپا دا قاز-قالپى، کىسى بويىنداي تاس قورعان دا بوزاڭدانعانى بولماسا، ءمىنى قۇرىماعان. بايلاۋدا تۇرا-تۇرا ءىشى پىسىپ، اۋىر شىنجىردى سۇيرەتە اۋلا ىشىن ارلى-بەرلى کەزەتىن، دۇنيەگە کوزى قانتالاپ، جاقتىرماي، ىزبارلانا قارايتىن کوک شولاق سىرتتاننىڭ ورنىندا قولدىڭ باسىنداي قاندەن بايلاۋلى تۇرعانمەن، سارعىش کەتەک تە سول قالپى ەکەن.
بەيشارا ايەلى قايتىس بولاردان ءبىر جىل بۇرىن عانا قوياردا-قويماي ءجۇرىپ، اۋلانىڭ تورىنە شانشىعان ءورىمتال ءۇش شىبىعى سۇڭعاقتانىپ، بوي سالا ءوسىپتى. بۇتاقتارىندا قاراۋىتقان ۇيالار کورىنەدى، قۇستار شۋلاسۋدا، ال ۇشارلىعى زەڭگىر کوککە ءسال-يال عانا تيمەي تۇر. الگى اقشا بۇلتتاردىڭ ءىلىنىپ قالماعانى تاڭدانارلىق-اق. ەر ادامنىڭ الاقانىنداي جاپ-جالپاق جاپىراقتارى کۇن استىندا کوپ جاتقان قاعازداي ساپ-سارى، جۇپ-جۇقا. سارى جاپىراقتار اۋانىڭ ءالسىز تولقىنىنا ىلەسىپ، ءدىر-ءدىر ەتەدى.
تۋ بيىکتەن تىراۋلاعان مۇڭلى ءۇن ەستىلدى. ۇشەۋى بىردەي باسىن کوتەرىپ، کەڭىردەکتەرىن سوزا کوک اسپانعا کوزدەرىن سىعىرايتا ءۇڭىلدى. نۇرى قاشا باستاعان کوزدەر جەتکەن جوق، دەسە دە تۋعان جەرمەن جۇرەکتەرى سۋىرىلا سىڭسىپ قوشتاسقان تىرنالار ەکەنىن سەزىپ، بويلارىن بەلگىسىز ءبىر ۇرەي بۋدى...
- امال تۋىپ کەلە جاتىر عوي. - ۇرەيلى تىنىشتىقتى نامازالى بۇزدى. -جىلى جاققا قايتىپ بارادى. مەن دە کۇزدى سوڭعى رەت کورىپ وتىرعان شىعارمىن.
- و نە دەگەنىڭ؟..
- قوي، قايداعىنى ايتپا...
کەمپىرلەردىڭ داۋسى قاتارلاسىپ شىقتى. ءبارىبىر داۋىستارىندا بۇرىن بايقالماعان اۋەن بار سەکىلدى، سوزدەرى سەنىمسىز، شال ءۇشىن اشەيىن ايتىلا سالعانداي بوپ ەستىلدى.
- جوق، تىرشىلىک زاڭى وسى. مەزگىلى جەتکەندە
ءبارىمىز دە ماڭگىلىک تۇراققا اتتانۋىمىز کەرەک.
ءار ءسوزىن ءبولىپ-ءبولىپ، ناقتاپ ايتقان نامازالىنىڭ ۇنىندە توبە قۇيقانى شىمىرلاتار سابىرلىلىق، تاعدىرعا مويىنسۇنۋ بار. ءبارىن دە باياعىدان کەسىپ-ءپىشىپ قويعان سەکىلدى، ءبىراق تاماعىنا الدەبىر ءتۇيىن تىرەلگەندەي جۇتىنا بەردى. - ونىڭ ۇستىنە، مەنىڭ تىرلىگىمە کىم دارکەر؟ عۇمىر باقي ءبىر جانعا پايدام ءتيىپ، سەبىل بوپ کورمەپپىن. مەيلى، ءتاڭىرى ءوز ەسەبىن و دۇنيەدە ايىرا جاتار، ال مەن وزدەرىڭمەن باقۇلداسىپ الايىن.
قاتيرا مەن قۇلشاي کونەتوز جاۋلىقتارىنىڭ ەتەگىن شيىرشىقتاپ، جاساۋراي باستاعان جانارلارىن سۇرتپەکتەپ اۋرە. شاراسىز قالىپتا وتىر، بار بولعانى قولدارى ءدىر-ءدىر ەتەدى. ءسال بولسا داۋىس ساپ، ەڭىرەپ جىبەرۋگە دايار. شال سول ءبىر سالقىن سابىرمەن ءسوزىن قايتا جالعادى.
- مەن ولىمنەن قورىقپايمىن، ويتکەنى ءولىم مەن قازىرگى تىرلىگىمنىڭ اراسىندا ايىرما جوق. قورقاتىنىم باسقا. ادامدار مەنى کەشىرمەي مە دەيمىن! ەسىڭدە مە، قاتيرا، بالاڭ ەگىنگە سەبەر ءدارىنى ءىشىپ قويىپ، ءتۇن ىشىندە ات-اربامدى سۇراپ کەلگەنىڭدە بەرمەي قويىپ ەم. ساراڭدىعىم ەمەس، سەنەن کەک العانىم ەدى وزىمشە. ءىسىپ-کەپکەن بالاڭدى شەکپەنگە وراپ، کوکتەمگى لايساڭدا ءتۇن جامىلىپ جاياۋ اتتاندىڭ...
- ءيا-ا! ورتالىققا جەتکەنشە جەتى شاقىرىم جاياۋ ءجۇردىم، جاۋىن قۇيىپ تۇرعان، شۇمەکتەگەن جاڭبىرمەن کوز جاسىم ارالاس توگىلدى، جول بويى سەنى قارعاپ-سىلەدىم. بالام ءولىپ قالا ما دەپ يمانىم ۇشتى. - قاتيرانىڭ يىعى سەلکىلدەدى. - ويباي-اي، ونى نەگە ايتىپ وتىرسىڭ، ۇمىتىلدى عوي ءبارى...
- جوق، مەن ۇمىتقانىم جوق. انا قارعىسى ادامدى جىبەرمەيدى دەۋشى ەدى، بالکىم، مەنىڭ وسى کۇيگە ۇشىراعانىم سودان شىعار؟ .
- جو-جوق، نامازالى، و-ولاي ەمە-ەس...
- مۇمکىن باسقانىڭ قارعىسى بولار، گاپ وندا ەمەس. تىرلىکتە تالايعا زالالىم ءتيدى، ال ومىردە ءبار-ءبارىنىڭ قايىرىمى بار ەکەن. مەن سورلى سونى ۇقپادىم عوي. قاتيرا... - نامازالى بار دەنەسىمەن سەلکىلدەپ، سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى. کوزىنەن ىرشىپ-ىرشىپ کەتکەن مامىر نوسەرىنىڭ ءىرى-ءىرى مايلى تامشىسىنداي کوز جاسى تابان استىنداعى قۇپ-قۇرعاق توپىراققا تىرس-تىرس تامدى. - تىرلىکتەگى سوڭعى تىلەگىم، سول قىساستىعىمدى کەشە گور! اقىرەتتە موينىمدا قارىز بوپ قالماسىن...
- کەشتىىم... باياعىدا-اق کەشىرگەنمىن...
- کۇلشاي...
- ماعان زالالىڭ تيگەن جوق، نامازالى.
- مەيلى، کەشپەي کەتکەن جاندار ۇشىن سەن کەشىر. زاۋال شاقتا وتىرمىز عوي، ايت جۇرتقا، شامالارى کەلسە ءبارىن دە کەشىرسىن...
- ايتامىن، ايتامىن... بالاڭ...
- ە-ەي، ول کوک مي نە ۇقپاق؟ باياعىداعى ءوزىم قۇساپ الاقۇيىن شاپقىلاپ ءجۇر. توقتار جەرى، ءبىر ءسات ارتىنا ويلانىپ قارار ءساتى قايسى ەکەنىن کىم ءبىلسىن؟ ءتاڭىرىم-اۋ، تاۋفيق بەرە گور بەيشاراعا!
- ايتپايسىڭ با، نامازالى-اۋء..
- ۇعار کىسى بولسا، ايتام عوي.
ءبىر ساتکە اۋىر ۇنسىزدىک قايتا ورنادى. شال تاعى دا کوکتەرەککە ءۇڭىلدى. جاپىراقتار دا مۇنىڭ يەگىندەي ءالسىز عانا ءدىر-ءدىر ەتەدى. ولار دا جاقىندا جەلگە ۇشار، بۇل دا ماڭگىلىک مەکەننىڭ قاپ-قارا قۇشاعىنا شىم باتار. کىسىگە زاپىس کوپ کورسەتکەن جان ۇجماقتىڭ ەسىگىنەن دە سىعالامايدى دەيدى عوي دىندارلار، کىم ءبىلسىن، ولگەن سوڭ توزاققا دا بارۋعا بولار، ءبىراق مىڭ کۇنگى جۇماقتان، ءبىر کۇنگى جارىق دۇنيە ارتىق ەکەن، سول عۇمىرىن بوس وتکىزگەنى وکىنىش. ءاسىلى، باقىتتى عوي جاپىراقتار، کوکتەمەدە قايتا ءبۇر جارىپ، قۇلپىرىپ، جايناپ شىعا کەلەدى، ال بۇل بولسا سول کەتکەننەن جارىق الەمدى قايتا کورمەک ەمەس. بالکىم، بۇل مىناۋ ساف تازا اۋاعا سىڭەر، اقشا بۇلتقا اينالىپ، وزگەنىڭ کوکىرەگىن قۋانىشقا بولەپ، کوک زەڭگىردى ەرىنبەي تالاي کەزەر، ءتىپتى جاپىراق بولىپ کوکتەر، ءبىراق ادام بولعانعا نە جەتسىن؟ ماڭىنان جۇرت بەزىپ، جالعىز قالعان ادامنىڭ ءبىر کەزدە گۇل جايناعان اعاشتىڭ پارقى ۇشىپ، سۇرقى قاشقاندا ءيىر بۇتاققا ءىلىنىپ، ءدىر-ءدىر ەتکەن جىلاۋلى جالعىز جاپىراقتان ايىرماسى قايسى؟ زايىر-اي، کوک جاپىراقتىڭ سۇلۋلىعى توبىمەن تۇرعاندا ەکەن-اۋ، جەتىم جاپىراق وزگەگە قۋانىش اکەلمەيدى، ايانىش قانا تۋدىرىپ، کوکىرەکتى مۇڭعا شىلايدى.
ال ادام جالعىز قالعاندا ول دا ءبىر جەتىم جاپىراق. ادامعا ءبىر عانا عۇمىر بەرىلەرى قانداي وکىنىش، بولماسا ءبارىن قايتا، باسقاشا باستار ەدى بۇل دا. مەيلى، عۇمىرى ەت پەن تەرى اراسىنداعى جەلىکتەي قىسقا، دولىقتاي تىز ەتپە بولسىن، قاتال ءومىر تاڭدايىڭدى توتيايىن تاتىرىپ ۋ ىشکىزسىن، ءبارىبىر ادام ءجونى بولەک.
وعان دەيىن ءالى مۇنىڭ ۋاقىتى بار، ەڭ باستىسى ۇلىنا ءبارىن ايتىپ ۇلگەرۋى کەرەک. ءتىپتى بولماعاندا اکە ايتقان اڭىزدى کەلەسىگە جەتکىزۋ مۇنىڭ پارىزى. مەيلى، سوسىن ۇل ءوز جولىن ءوزى تاڭدار. بۇنى ايتۋى ءتيىس! اقيقاتتى جاسىرعان نامارت. ايتۋ کەرەک...
