جاهاندانۋعا جۇتىلمايتىن ەل
ايگىلى اقالتەكە كۇنى قارساڭىندا تۇرىكمەنستانعا جول ءتۇستى. جىلقى دەسە جانى قالمايتىن جالعىز قازاق ەمەس ەكەن. تۇرىكمەندەردىڭ جىلقى مالىنا دەگەن بۇگىنگى قۇرمەتى بىزدەن دە اسىپ تۇسەتىندەي كورىندى.
اقالتەكە كۇنىن ارنايى اتاپ ءوتۋىنىڭ ءوزى سونىڭ دالەلى ەمەس پە؟! باستىسى، بۇل ەل ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاپ وتىر. جاهاندانۋعا جۇتىلماۋدىڭ جولىن قاراستىرعانى جانە بار. تەك سونىسى ءۇشىن عانا باتىس ب ا ق-تارىنان جاقسى ءسوز ەستي الماي كەلەدى. «جابىق ەل» اتانعان تۇرىكمەندەردىڭ قۇقى اياقاستى بولىپ جاتىر دەگەندى دە سول باتىستاعى ساراپشىلار ايتىپ ءجۇر. «ءجۇز ەستىگەننەن ءبىر كورگەن ارتىق» دەمەكشى، كوزبەن كورگەن سوڭ، باتىسشىل بايبالامدى بوس اڭگىمە مە دەپ قالدىق. نەگە ەكەنىن ايتايىق...
اپپاق قالا - اشحاباد
تۇرىكمەنستان ساپارىندا اشحابادتان وزگە قالاعا جول تۇسپەگەن سوڭ، اڭگىمە دە استانا تۋرالى بولادى. تۇرىكمەندەر دە ەل استاناسىن جاڭادان سالىپ جاتىر ەكەن. جاڭا رەڭكتە بوي تۇزەپ كەلە جاتقان اشحابادتاعى تۇرعىن ۇيلەر مەن اكىمشىلىك عيماراتتار، قىسقاسى، مۇنداعى كەز كەلگەن نىسان اق مارماردەن سالىنۋدا. كادىمگى اپپاق قالا دەرسىز! ارحيتەكتۋرالىق جوباسى دا ءتانتى ەتەدى. قۇرىلىس ساپاسىنىڭ جوعارى ەكەنىن اشحابادتىقتاردىڭ وزىنەن ەستىدىك.
ايتقانداي، بۇل ەلدەگى تۇرعىن ءۇي نارىعىندا «چەرنوۆوي ۆاريانت» دەگەن ۇعىم جوق. بارلىق ءۇي ارلەۋى اياقتالىپ بارىپ تاپسىرىلادى. قۇرىلىس سالاتىن مەردىگەر كومپانياعا قويىلار تالاپ تا جوعارى. ماسەلەن، مەردىگەر كومپانيا قۇرىلىسقا اۋەلى ءوز اقشاسىن سالادى، نىسان قۇرىلىسى اياقتالعان سوڭ، مەملەكەتتىك كوميسسياعا وتكىزەدى. مەملەكەتتىك كوميسسيا قابىلداپ العان سوڭ عانا مەملەكەت كومپانيا قۇيعان قارجىنى قايتارادى. بۇل تۇرعىن ءۇيدى سالعان كومپانيا جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتىپ وتىرعانى انىق.
تۇرىكمەنستاندا دا تۇرعىن ۇيمەن قامتامسىز ەتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى بار. يپوتەكا 15-30 جىل ارالىعىنا 1 پايىزدىق جىلدىق مولشەرلەمەمەن بەرىلەدى. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، مينيسترلىكتەر مەن تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنا تاپسىرىس بەرۋشى ۆەدومستۆولار قىزمەتكەرلەرىنە پاتەرلەر يپوتەكاعا 50 پايىزدىق جەڭىلدىكپەن ۇلەستىرىلەدى. اشحابادتىڭ ورتالىق كوشەلەرىندەگى ايالدامالارى ءۇش بولمەلى، قىستىڭ كۇنى جىلى كابينادا جىلىنۋعا، ءتىپتى تەلەديدار كورۋگە دە مۇمكىندىك بار. ال جەراستى وتكەلىندە ەسكالاتور جۇمىس ىستەپ تۇر. كوشە تازالىعى تۋرالى دا تاڭداي قاعىپ ايتۋعا بولادى.
اشحاباد كوشەلەرىندە استاناداعىداي الەم-جالەم جارناما كورمەيسىز. ەسەسىنە، كوپ جەردە گ.بەردىمۇحامەدوۆتىڭ پورترەتىن كورۋگە بولادى. اقالتەكە كۇنىنە ارنالعان ءىس-شارالار وتەتىن نىسانداردىڭ بارىندە دە پرەزيدەنت پورترەتتەرى سامساپ تۇردى. مەيمانحانالار مەن تويحانالاردان دا كورەسىز. «سەرگي كوگشى» كورمە ورتالىعىنداعى كورمەدە دە تۇرىكمەنستان باسشىسىنىڭ سۋرەتى ءىلۋلى تۇردى. ەڭ اياعى جۋرناليستەر مىنگەن اۆتوبۋستارعا دا ءىلىپ قويىپتى. مۇنى باتىستىق پيعىلمەن جەكە باسقا تابىنۋ دەۋگە دە، الەۋمەتتىك قىزمەتتى تەگىن ۇسىناتىن ەلدىڭ باسشىسىنا مۇنداي قۇرمەت جاراسادى دەپ تە جۋىپ-شايۋعا بولادى.
گازىڭ دا، سۋىڭ دا تەگىن
تۇرىكمەندەردە گاز تەگىن دەگەندى كوپ ەستىگەنبىز. گاز عانا ەمەس، سۋ، جىلۋ، جارىق تا تەگىن ەكەن. تەك ەلەكتر قۋاتىنا شەكتەۋ بەلگىلەنگەن، ءار ادام ايىنا بەلگىلى ءبىر مولشەردەگى جارىقتى تەگىن تۇتىنادى. اسىپ كەتسە، قالتاسىنان تولەيدى. ال اۆتوكولىگى بار تۇرىكمەندەرگە ايىنا 120 ليتر بەنزين نەمەسە ديزەل وتىنى تەگىن بەرىلەدى. اۆتوبۋس پەن جۇك ماشيناسىنىڭ يەلەرى 200 ليتر جانارمايدى اقىسىز الادى. بۇل مولشەردەن ارتىق وتىندى ءوز اقشالارىنا ساتىپ الۋى ءتيىس. جوعارى وقۋ ورنىندا وقۋ دا، جاتاقحانا دا تەگىن.
بۇگىندەرى ءبىزدىڭ ەلدە زەينەتاقى جاسىن تەڭەستىرۋ تۋرالى ماسەلە قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. سوندىقتان تۇرىكمەنستانداعى زەينەت جاسىن سۇراستىردىق. حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ كودەكسىنە سايكەس، ەر-ازاماتتار زەينەتكەرلىككە 62، ايەلدەر 57 جاستا شىعادى. ال 3 بالا تۋعان جانە ولاردى 8 جاسقا دەيىن تاربيەلەگەن، مىندەتتى زەينەتاقى ساقتاندىرۋعا 20 جىل قاتىسقان ايەل 56 جاستان، ال 4 بالاسى بار، مىندەتتى زەينەتاقى ساقتاندىرۋدىڭ 18 جىلدان بەرگى قاتىسۋشىسى 55 جاستان زەينەتكەرلىككە شىعادى. ال 5 جانە ودان دا كوپ بالا تۋىپ، مىندەتتى زەينەتاقى ساقتاندىرۋ جۇيەسىنە 15 جىلدان بەرى قاتىسۋشى ايەل 54 جاسىندا-اق زەينەتكەر اتانا الادى.
ۇلتتىق بولمىسى ءبۇتىن ەل
تۇرىكمەندەردىڭ ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاپ كەلە جاتقانىن الەم بىلەدى. بۇعان ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قۇرمەتتەۋ ارقىلى قول جەتىزىپ وتىرعان ەل ەكەنىن تاعى مويىندايدى. اقالتەكە كۇنىنەن بولەك، كىلەم كۇنىن دە وتكىزەتىنى بار. تۇرىكمەن كىلەمىنىڭ مارتەبەسىن اسقاقتاتاتىن ول مەرەكە جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋدىڭ توتە جولى ەكەنى داۋسىز. ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ قادىرىن بىلەتىنى سونداي، ءسىز بۇل ەلدەن كىلەمدى قالاۋىڭىزشا ساتىپ الىپ كەتە المايسىز. ول ءۇشىن سول كىلەمنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىق بولىپ سانالمايتىنىن راستايتىن قۇجات الۋىڭىز كەرەك جانە كىلەم ءۇشىن ءتيىستى سالىق تولەۋگە ءتيىسسىز. 1990 - جىلعا دەيىن توقىلعان كىلەمدى ساتىپ الۋعا ءتىپتى قۇقىڭىز جوق. سوندىقتان كىلەم ساتىپ الاردا سالىق پەن سەرتيفيكات ماسەلەسىن اۋەجايعا دەيىن رەتتەپ العانىڭىز ابزال. ويتپەگەندە كىلەمسىز قايتاسىز.
سول سياقتى تۇرىكمەندەر اقالتەكە جىلقىسىن دا سىرتقا شىعارۋعا تىيىم سالعان. تەك ەل پرەزيدەنتى گۋربانگۋلى بەردىمۋحامەدوۆ قانا قۇرمەت رەتىندە جانە دوستىق بەلگىسى رەتىندە ءبىرقاتار ەلدەردىڭ باسشىلارىنا سىيعا تارتىپ ءجۇر. ماسەلەن، 2007 - جىلى ءبىزدىڭ ەلدىڭ باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆقا كەريمليداگ اتتى اقالتەكە جىلقىسىن سىيلاعان.
قازاق «قارياسى بار ەل - قازىنالى» دەيدى. وسى تۇرعىدان الساق، تۇرىكمەندەر وتە باي دەر ەدىك. مۇندا ناعىز قاريا دەپ ايتۋعا لايىق اقساقالدى اتالاردى كوردىك. شىنى كەرەك، ءبىزدىڭ ەلدە ساقالى بار اتالاردى كورۋ قيىن. ءبارى كوسە بولىپ كەتكەندەي. تۇرىكمەن شالدارى ساقالسىز ەمەس. اقالتەكە كۇنى مەرەكەسىندەگى شاراعا كەلگەن اقساقالدارعا زور قۇرمەت كورسەتىلدى، ولار ءۇشىن ارنايى داستارقان جايىلىپ، جاستار اس-سۋىن بەرىپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ ءجۇردى. جاس دەمەكشى، تۇرىكمەندەردە مەكتەپتى ايتپاعاندا، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى دە ۇلتتىق كيىم كيەدى. قىزدارى قىزىل كويلەكتىڭ سىرتىنان قىزىل كامزول كيسە، ەر بالالار باسىنان تۇرىكمەنشە تاقياسىن تاستامايدى ەكەن.
تاعى ءبىر ءتانتى بولعان نارسە - اشحابادتا بىردە-ءبىر قىسقا بەلدەمشە مەن شالبار كيگەن ايەل زاتىن كورمەدىك. شاشىن قيعاندار دا جوقتىڭ قاسى. سونىمەن بىرگە، ءبىز قاتىسقان مادەني شارا بولسىن، رەسمي شارا بولسىن، بارلىعى دا ۇلتتىق ناقىشتا جانە مەملەكەتتىك ءتىل - تۇرىكمەن تىلىندە ءوتتى. مادەني شارالارعا تۇرىكمەنستان پرەزيدەنتى دە ۇلتتىق كيىممەن كەلدى. تۇرىكمەندەردىڭ انا تىلىنە دەگەن قۇرمەتى دە ەرەكشە. ەكى تۇرىكمەن سىزبەن ورىسشا سويلەسۋى مۇمكىن، ال ءوزارا اڭگىمەلەرىن انا تىلىندە جالعاستىرادى. ايتپەسە ولار ورىس ءتىلىن دە، اعىلشىن ءتىلىن دە بىلەدى. شەتەلدىك قوناقتار قاتىسقان حالىقارالىق كونفەرەنسيا دا تۇرىكمەن تىلىندە ءوتتى. سول ءۇشىن قينالعان، ياكي شۋ شىعارعان شەتەلدىك ب ا ق وكىلدەرىن كورمەدىك.
تۇرىكمەندەردە «پيشلەمە» دەگەن تاعام ءتۇرى بار، ءبىزدىڭ ەلدىڭ وڭتۇستىگىندەگى باۋىرساقتان اۋمايدى. بۇل ەل سىيلى قوناعىن وسى «پيشلەمەمەن» قارسى الادى ەكەن. كەز كەلگەن شارا وتەتىن عيماراتقا كىرىپ بارساڭىز، الدىڭىزدان «پيشلەمە» سالىنعان تاباق كوتەرگەن قىزدار قارسى الادى. ءدامدى استان اۋىز تيمەي وتە المايسىز. دامنەن اۋىز تيۋ ارقىلى ءسىز دە وسى ەلگە دەگەن قۇرمەتىڭىزدى جەتكىزەسىز. مۇنىڭ بارلىعى وسى ەلدىڭ ءالىمساقتان كەلە جاتقان ءداستۇرى. مىنە، وسىنداي ۇلتتىق بوياۋىن ساقتاعان، سالتىن ساتپاعان ەلدىڭ جاهاندانۋعا جۇتىلمايتىنى بەلگىلى...
حاليما بۇقار قىزى
استانا - اشحاباد - استانا
«ايقىن» گازەتى. 2013-جىل
