جاهاندا جۇمباق كوپ

استانا. قازاقپارات - «قورىققانعا قوس كورىنەدى» دەيدى اتام قازاق. شىن مانىندە، ادام تۇگىلى اڭدار دا، جان-جانۋارلار دا باسىنا كۇن تۋعاندا نە ىستەرىن بىلمەي، نەشە ءتۇرلى امال قولدانادى. قاناتىن جايىپ، ءوزىن الىپ رەتىندە كورسەتەتىن قۇستار دا بار. ءتىپتى جىلجىعاندا جىمىن بىلدىرمەيتىن جىلاننىڭ ءوزى قاۋىپ تونگەندە، قۇيرىعىن جوعارى كوتەرىپ، سىلدىرماقشا قاعادى.

ال جەمتىگىن سەزگەندە، ءتىلىن سۋماڭداتىپ، ءيىس سەزۋ ءۇشىن جۇتقىنشاعىنداعى سەزىمتال مۇشەسىن ىسكە قوسادى. اۋامەن جەتكەن يىس جەمتىك تۋرالى بارلىق اقپاراتتى بەرەدى. جىلاننىڭ قورىققانىن باعىتىن وزگەرتكەن كەزدە عانا بايقاۋعا بولادى.

*ادامنىڭ جۇيكەسىنە تيەتىن نارسە كوپ. بىرەۋ ەكىنشى بىرەۋدىڭ تۇرىنە قاراپ تا جيىركەنەدى. ىسىنەن تۇڭىلەتىندەر دە، سوزىنەن قاشاتىندار دا بارشىلىق. ال بۇقالاردىڭ شامىنا تيەتىن نەگىزگى نارسە بىرەۋ عانا كورىنەدى. ول - قىزىل ءتۇس. قىزىلدى كورسە جەر تارپيتىن بۇقالار جىبىنەن بوساسا، ادامدى دا تاپتاپ وتەدى.

* ءولى تەڭىز شىن مانىندە، بيولوگيالىق جاعىنان ءولى مە؟ كەرىسىنشە، وسى تەڭىزدە كوپتەگەن جاندىك جايباراقات ءومىر سۇرەدى. ميكروتىرشىلىك يەلەرىمەن قاتار، تەڭىزگە ءتان بالىقتار، وسىمدىكتەر دە ءوسىپ-ونەدى، شىبىنداردىڭ كەيبىر ءتۇرى تەڭىز سۋىنا جۇمىرتقا سالادى ەكەن. سۋدىڭ 30 پايىزى تۇزدى. ءبىراق تىرشىلىك جالعاسىپ جاتىر.

* بيىل SОS بەلگىسىنە 107 جىل تولدى. 1906 - جىلعى 3 - قازاندا بەرليندە 29 مەملەكەت وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن تەڭىز كونفەرەنسياسى ءوتىپ، وندا تەڭىزدەگى اپاتتىڭ جاڭا دابىلى - SОS قابىلداندى.

1890 - جىلى راديونى ويلاپ تابۋعا دەيىن تەڭىز كەمەلەرىندە ءارتۇرلى اپات دابىلى قولدانىلدى. ول ءۇشىن سەمافور جالاۋى، دابىلدىق وت جانە قوڭىراۋ پايدالانىلدى. راديودا العاشقىدا مورزە ءالىپبيى قولدانىلعان، كەيىننەن كەمەلەردە راديوستانسالار پايدا بولىپ، كوممۋنيكاسيالاردى ستاندارتتاۋ قاجەتتىگى تۋىندادى.

العاشقىدا CQD ارىپتەرىنەن تۇراتىن دابىل بەلگىسى ۇسىنىلدى، ونىڭ العاشقى ەكى ءارپى بۇكىل راديوستانسالار ءۇشىن ستاندارتتى شاقىرۋدى بىلەدى، ال سوڭعى D ءارپى اعىلشىنشا Danger (قاۋىپ) دەگەن ءسوزدىڭ باس ءارپى بولىپ تابىلادى. تەڭىزشىلەر «Come Quick, Danger» دەگەن ءسوزدى قولداندى، بۇل «تەزىرەك جەتىڭىزدەر، قاۋىپ!» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ءبىراق بۇل ارىپتەردى مورزە الىپپەسىنە ءتۇسىرۋ كۇردەلى بولدى. سوندىقتان دا SОS تاڭدالدى.

1999 - جىلدىڭ 1 - اقپانىنان باستاپ، بارلىق تەڭىز كەمەلەرى GMDSS اپاتتىق دابىلىن قولدانۋى ءتيىس بولعان. وسىعان بايلانىستى SОS بەلگىسىنىڭ ماڭىزى كەمىگەنمەن، ول ءالى دە قولدانىستا.

*اراب قارىپتەرى قايدان شىققان؟ تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اراب قارىپتەرىن يندۋستەر ويلاپ تاپقان كورىنەدى. ارادا از ۋاقىت وتكەندە ول اراب ايماعىنا تاراپ ۇلگەرەدى. ول جەردەن يسپانياعا، ەۋروپاعا جەتكەن توسىن ءتىل «اراب» اتانىپ كەتكەن.

*جۇكتىلىكتەن ساقتاندىراتىن ءدارى العاشىندا الەمدىك جاڭالىق بولدى. ۋاقىت وتە كەلە الگى ءدارى بالەگە اينالىپ شىعا كەلدى. ويتكەنى ءدارى دۇنيەگە كەلەتىن ۇرپاق سانىن كۇرت قىسقارتتى. بۇرىندارى بالا ءسۇيۋدى، كوپ بالا ءوسىرۋدى ارمانداعان ازيا ەلدەرى ءۇشىن دە از بالا تۇراقتى قۇبىلىسقا اينالدى.

* تاماقتىڭ جاڭا ءتۇرىن، جاسالۋ ءتاسىلىن ۇرلاپ الۋ دا - دۇنيەنى دۇرلىكتىرگەن وقيعا. ايتالىق، سپاگەتتي - يتالياندىق اس. ۇزىن كەسپە XIII عاسىردا بەلگىلى بولعان. بۇل استى ءوز وتانى سانالاتىن قىتايدان ماركو پولو يتالياعا الىپ كەلگەن. وكىنىشكە قاراي، وسى كەسپە الەمگە يتاليا ارقىلى تانىلدى.

*وتە ەرتەدەگى وليمپيادا ويىندارىنا تەك اۋەسقوي ادامدار قاتىسىپتى. جۇلدەگە ولار پالما جاپىراعىن نەمەسە لاۆر گۇلدەرىنەن گۇلدەستە الىپ، ماتەريالدىق سىيلىق رەتىندە سالىقتان بوساتىلعان، ومىرلىك زەينەتاقى تاعايىندالعان. جەڭىمپازدارعا قالا باسشىلارى ءتۇرلى جەڭىلدىك جاساپ، جالاقى دا تولەگەن.

* ادام ولگەننەن كەيىن دە شاشى ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن وسەدى. جۇرەكتىڭ توقتاۋى تەك قان اينالىمىن عانا توقتاتادى ەكەن. شاشتىڭ ءتۇبى قاننان قاجەتتى قورەگىن الا الماعان سوڭ، شاشتىڭ ءوسۋى دە بىرتىندەپ توقتايدى.

* قارا ءتۇس - قايعىنىڭ بەلگىسى. ءبىر كەزدەرى الدەبىر جاقىنىنان اجىراپ قالعان ادامدار قارا ءتۇستى كيىم كيگەن. وسىلايشا ءوزىن قايعىدان قورعاعان. ولار مارقۇمنىڭ جانى قارا كيىم كيگەن ادامدى تانىمايدى جانە باسقان ءىزىن اڭدىمايدى دەپ سەنگەن.

* شوكولاد - بۇل ءتاتتىنىڭ ءتۇرى عانا ەمەس. وندا قانت، ماي، كالوريا كوپ. ءتىپتى А, В, В2، تەمىر، كالسي، فوسفور جانە باسقا دا ۆيتاميندەر بارشىلىق. بۇل دەگەنىڭىز الما نەمەسە ءبىر ستاقان يوگۋرتتان بويعا سىڭەتىن قاجەتتى قورەكتىك زاتتاردى الۋمەن بىردەي.

* تەفلون - عارىشكەرلەر ءۇشىن تاپتىرماس امال. بۇل زات العاش رەت 1938 - جىلى، عارىشكەرلەر كوككە ۇشقاننان 20 جىل بۇرىن شىققان. 1950 - جىلداردان باستاپ ساۋداعا تۇسكەن.

پورتۋگالدىق ماگەللان - جەر شارىن جاياۋ ارالاعان العاشقى ادام. ول 1505 - جىلى ءۇندىستانعا دەيىن ساپارلاعان. 1519 - 1521 - جىلدارى شىعىستان باتىسقا قاراي، اتلانت جانە تىنىق مۇحيتىنان فيليپپيندار ارالىنا دەيىن باسىپ وتكەن. ال جەردى تولىق اينالعان ونىڭ ورىنباسارى جان سەباستيان دەلكانو بولىپتى.

* قانسورعىشتىق قاسىرەتى ادام بالاسىنا تاڭسىق ەمەس. ەرتەدە ادامدار مالدىڭ قانىن ىشەتىن، وندايلار الەمنىڭ ءار شالعايىندا وركەنيەتتەن الىستا قالعان ەلدەردە ءالى كۇنگە ۇشىراسادى. ال ادامنىڭ قانىن ىشۋدە ماسا تۇگىلى، ءىرى جارقاناتتار دا الدىنا جان سالمايدى. وڭتۇستىك افريكادا ولاردىڭ وتىز شاقتى ءتۇرى ۇشىراسادى ەكەن. ولار ۇيىقتاپ قالعان كىسىگە دە شابۋىل جاسايدى.

*ءبىر قاراعاندا قاسقىرلار تەك جان-جانۋارلاردى توبىمەن جۇرگەندە شابۋىلدايتىن سەكىلدى كورىنەدى. الايدا ولار اش قالماۋدىڭ بۇل ءتاسىلىن تەك قىستا قولدانادى. ال جازدا تەك تىشقان، قويان سەكىلدى ۇساق اڭدار مەن جاندىكتەردى جەيدى. ەگەر جەمتىكتەرى ءىرى جانۋار بولسا، وندا ءۇيىر ونى امالسىز قورشاپ الادى. قاسقىرلاردىڭ بويىنداعى مۇنداي ۇيىمشىلدىق قالاي قالىپتاسقانى بەلگىسىز.

*بالىق - ميعا ەم. بۇل اڭىزدى شىعارعان بەلگىلى نەمىس دارىگەرى ءارى فيلوسوفى فريدريح بيۋحنەر (1824-1899). ول ادام ميىنان فوسفور تاۋىپ العان سوڭ، ونىڭ ميعا اسەرى تۋرالى جاعىمدى پىكىر قالىپتاستىرادى. اقىل-ويدىڭ جەتىلۋىنە سەبەپشى دەگەن ول بالىقتى كوبىرەك جەۋگە كەڭەس بەرەدى. بالىقتىڭ پايدالى تاعام ەكەندىگىندە داۋ جوق. ءبىراق بەرتىندە فوسفوردىڭ ميدىڭ قىزمەتىنە سونشالىقتى پايداسى جوق ەكەندىگى انىقتالعان.

جالپى مي جۇمىسىن جاقسارتۋعا تەك قورەكتەندىرۋ ەمەس، تىنىعۋدىڭ دا ماڭىزى زور. ا ق ش-تاعى پيتسبۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى تازا اۋادا سەرۋەندەۋ ميدى قارتايۋدان ساقتايتىندىعىن انىقتادى. قارتتىق دەمەنسيا اۋرۋى كەزىندە ميدىڭ كولەمى كىشىرەيەدى. ال بۇل پروسەستى باياۋلاتۋعا بولادى.

دوكتور كيرك ەريكسوننىڭ تاجىريبەسىنە 50 مەن 80 جاس ارالىعىنداعى جۇزدەن استام ادام قاتىسقان. قاتىسۋشىلاردىڭ تەڭ جارتىسى اپتاسىنا ءۇش رەت 30-40 مينۋتتاي جاياۋ سەرۋەندەسە، كەلەسى جارتىسى بۇل ۋاقىتتارىن زال ىشىندە ءتۇرلى جاتتىعۋ جاساۋمەن وتكىزدى.

ءبىر جىل وتكەن سوڭ زەرتتەۋ تازا اۋادا سەرۋەندەگەن توپ مۇشەلەرىنىڭ ميدىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنە جاۋاپ بەرەتىن بولىگى 2-3 پايىزعا ۇلعايعاندىعىن كورسەتكەن.

* جەر - ءدوپ-دوڭگەلەك شار ءتارىزدى كورىنەدى بىزگە. ال شىن مانىندە، ول ءسال سوپاقتاۋ ەكەن. بىلايشا ايتقاندا، عالىمدار امەريكالىق فۋتبول دوبىنا ۇقساتاتىن كورىنەدى.

* ەگيپەتتە ءىرى پيراميدا كوپ. دەگەنمەن الەمدەگى ەڭ ۇلكەن پيراميدا مەكسيكا استاناسىنىڭ وڭتۇستىك شىعىسىندا ورنالاسقان. ول II جانە VI ءجۇزجىلدىقتا سالىنعان. 18 گەكتار جەردى الىپ جاتقان پيراميدانىڭ بيىكتىگى - 54 مەتر، ىشكى كولەمى 3،3 ميلليون كۋبومەتر.

* وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن چيليدە سۇمدىق وقيعا بولعانىن باسىلىمدار جامىراي جازدى. ويتكەنى انتاركتيداداعى وزون قاباتىنداعى تەسىكتەن ۋلتراكۇلگىن ساۋلەنىڭ تۇسۋىنەن ەلدىڭ وڭتۇستىگىندە مىڭداعان قوي، قويان سوقىر بولىپ قالعان. بۇل مالىمەتتەردى بالتيموردەگى حوپكينس گوسپيتالىنىڭ ماماندارى تەكسەرىپ، قاۋەسەتتى جوققا شىعاردى. شىن مانىندە، الگى ءۇي جانە ءتۇز جانۋارلارى بەلگىسىز ينفەكسيادان زارداپ شەكتى.

* بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندە ەكىنشى مارتە ۇيلەنۋگە بەل بۋعان جىگىت جارىن شەتەلدىكتەردەن تاڭداسا، ولارعا جەڭىلدىك زايم بەرىلەدى. بارىنەن قىزىعى، بۇل ەلدە ۇيلەنۋ وتە قىمباتقا تۇسەدى. سوندىقتان جىگىتتەر جارىن وزگە ەلدەردەن تاڭداۋعا قۇمارتاتىن كورىنەدى. مۇنىڭ ەكىنشى ءبىر قيىندىعى، وزگە ۇلتقا ۇيلەنگەن جىگىتتەر ۋاقىت وتە كەلە تۇرمىستىق پروبلەمالارمەن بەتپە-بەت كەلەدى.

جاڭا ەرەجەگە ساي، زايم بۇرىن نەكەگە تۇرماعان شەتەلدىك قىزدارعا ۇيلەنگەن جاسى 27 دەن اسقان جىگىتتەرگە بەرىلەدى. قازىردىڭ وزىندە نەكە قورى بويداقتارعا 30 ميلليون دوللاردىڭ زايمى بەرىلگەن.

دۋاناباي جولداسبەك

«ايقىن»