جاھاندىق جىلىنۋدىڭ الەمگە جانە ەلىمىزگە توندىرەتىن قاۋپى قانداي؟
استانا. قازاقپارات - سوڭعى جىلدارى قىستىڭ ءوزى جىلىمىق كۇيدە ءوتىپ كەتەتىنىن سىزدە بايقادىڭىز با؟ دەمەك جاھاندىق جىلىنۋ جەر تۇرىعىندارىنىڭ بارلىعىنا بىردەي سەزىلىپ جاتقاندىعىنىڭ ايقىن دالەلى.
ءبىز ءۇشىن ۇيرەنشىكتى اۋا رايى بولعانىمەن، بۇل قۇبىلىس ەكولوگ عالىمدار ءۇشىن شەشىلمەس تۇيىنگە اينالدى.
جاھاندىق جىلىنۋ قاي كەزدەن باستالدى
جاھاندىق جىلىنۋ XXI عاسىرداعى ەڭ كۇردەلى، كوپقىرلى جانە كاتاليزاتورلىق ەكولوگيالىق ماسەلە. ول تابيعي پروتسەستەر مەن ادامزات ارەكەتىنىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولىپ، ەكوجۇيەلەردەن باستاپ ەكونوميكا مەن قوعامعا دەيىنگى بارلىق سالالارعا ەلەۋلى اسەر ەتەدى. بۇل ماقالادا ءبىز عىلىم مەن ساياسات تۇرعىسىنان تەمىردەي دەرەكتەر مەن ساراپتامالارعا سۇيەنە وتىرىپ، جاھاندىق جىلىنۋدىڭ سەبەبى، قازىرگى جاعدايى، سالدارى مەن مۇمكىن شەشىمدەرىن جان-جاقتى قاراستىرامىز.
جاھاندىق جىلىنۋ قالاي بايقالدى؟
جاھاندىق جىلىنۋ جەردىڭ ورتاشا بەتتى تەمپەراتۋراسىنىڭ ۇزاق مەرزىمدە (ونجىلدىقتار مەن عاسىرلار بويى) جوعارىلاۋ ءۇردىسى. بۇل قۇبىلىس تابيعي اينىمالىلىقتان الدەقايدا اسىپ، نەگىزىنەن ادام ارەكەتىنىڭ سالدارى رەتىندە قالىپتاسۋدا. ⅩⅩ عاسىردىڭ ورتاسىندا باستاپقى كەزەڭدەردە بايقالعان كليماتتىق وزگەرىستەن كەيىن ادامزاتتىق اسەرلەر كليمات جۇيەسىندە باستى فاكتورعا اينالدى.
عالىمدار ەڭ العاش جاھاندىق جىلىنۋ تەرمينىن 1970-جىلداردىڭ ورتا كەزىندە قولدانعان. سول كەزدەن بەرى كليماتتان تىس فاكتورلاردان تۋىنداعان تەمپەراتۋرانىڭ ءوسۋى دالەلدەندى.
تەمپەراتۋرانىڭ ءوسۋ ديناميكاسى
الەمدەگى ورتاشا تەمپەراتۋرا سوڭعى ءجۇزجىلدىقتا ايتارلىقتاي ءوستى، جانە بۇل ءوسىمنىڭ كوپ بولىگى انتروپوگەندىك (ادام تۋدىرۋشى) پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىمەن بايلانىستى. عىلىمي ۇيىمداردىڭ سوڭعى باعالاۋلارى كورسەتكەندەي، 2023-2025-جىلدار ارالىعىنداعى ءۇش جىلدىق ورتاشا تەمپەراتۋرا يندۋستريادان بۇرىنعى كەزەڭمەن سالىستىرعاندا 1,5 گرادۋستان اسىپ كەتكەن. بۇل پاريج كەلىسىمىنىڭ ماڭىزدى مەجەسى بولدى، جانە سول مەجەنى اسىرماي ساقتاۋ الەم ەلدەرىنىڭ كەلىسىمى بويىنشا ماقساتتالعان ەدى.
نەگىزگى سەبەپتەر
جاھاندىق جىلىنۋدىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشى پارنيكتىك گازداردىڭ اتموسفەراعا جوعارى كولەمدە شىعۋى. ولاردىڭ ىشىندە، كومىرتەك ديوكسيدى (CO₂) ەڭ كوپ تاراعان جانە تۇراقتى گاز. 2024-جىلى ونىڭ كونتسەنتراتسياسى رەكوردتىق دەڭگەيگە جەتتى، بۇل 1957-جىلدان بەرگى ەڭ ۇلكەن ءبىر جىلدىق ءوسىمدى كورسەتتى. بۇل ادام ارەكەتىمەن (كومىر، مۇناي، گاز جاعۋ) بايلانىستى. ودان كەيىن مەتان (CH₄) جانە ازوت وكسيدى (N₂O) سياقتى گازدار دا پارنيكتىك اسەردى كۇشەيتەدى جانە قورىتا ايتقاندا جىلىتۋ ديناميكاسىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسادى.
پارنيكتىك گازداردىڭ كوبەيۋى جىلۋلاردى ۇستاپ قالاتىن قابات رەتىندە ارەكەت ەتەدى، ولار جەر بەتىنەن شىققان جىلۋدى قايتا ۇستاپ، اتموسفەرانى «قالىڭداتۋ» فۋنكتسياسىن اتقارادى.
قازاقستان جاعدايى
قازاقستان دا بۇل جاھاندىق ۇردىستەن تىس قالعان جوق. ەلدەگى ورتاشا تەمپەراتۋرا جاھاندىق ورتاشا تەمپەراتۋرادان جىلدامىراق وسۋدە، كەي وڭىرلەردە قوسىمشا 0,5+10 گرادۋس جىلعا دەيىن جىلىنۋ بايقالادى. سونىمەن قاتار، قۋاڭشىلىق، ىستىق تولقىندار، شاڭدى داۋىلدار مەن سۋ تاپشىلىعى سياقتى ەكسترەمالدى قۇبىلىستار جيىلەنۋدە، بۇل ەكونوميكا مەن حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. كليماتتىق وزگەرىستەرگە بەيىمدەلۋ مەن الدىن الۋ شارالارى ەلدىڭ قورعانىس جوسپارلارىندا ماڭىزدى ورىن الۋدا.
جاھاندىق جىلىنۋ بۇل تەك ەكولوگيالىق پروبلەما عانا ەمەس، سونىمەن قاتار الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جانە ساياسي سىن. عىلىم وسى ءۇردىستىڭ انتروپوگەندىك كوزدەردەن شىعىپ جاتقانىن ناقتى دالەلدەگەن جانە بۇل ءۇردىس توقتاتىلماسا، سالدارى ۇلعايماق. الەمدىك تەمپەراتۋرانىڭ ءوسۋى، پارنيكتىك گازداردىڭ رەكوردتىق دەڭگەيلەرى، ەكسترەمالدى اۋا-رايى وقيعالارى جانە ازىق-تۇلىك پەن سۋ قاۋىپسىزدىگى سياقتى ماسەلەلەر ادامزاتتىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنە تىكەلەي اسەر ەتىپ وتىر. جاۋاپكەرشىلىك، يننوۆاتسيا جانە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق ارقىلى عانا ءبىز كليماتتىق داعدارىستى تەجەپ، كەلەشەك ۇرپاققا تۇراقتى الەم قالدىرا الامىز.
el.kz
