جاھانداعى جويقىن جەر سىلكىنىستەر

استانا. قازاقپارات - تابيعاتتىڭ توسىن مىنەزىنە قاشاندا دايىن بولا بەرمەسىمىز انىق. توسىنە تالاي عاسىردان بەرى قانشاما ادامدى سىيعىزىپ، تىرشىلىك نارىمەن سۋسىنداتىپ جاتقان جەر انانىڭ دا قاپىسىزدا ءدۇر سىلكىندىرگەن توسىن مىنەزى ەسەڭگىرەتىپ تاستايتىنى دا بار.

اسىرەسە، ەلىمىزدىڭ باس شاھارى الماتى تۇرعىندارى ءۇشىن بۇل جاعداي تاڭسىق ەمەس. ارينە، بۇل دا جانىمىزدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ۇرەيىمىزدى تۋدىراتىن قورقىنىشتى تابيعات اپاتتارىنىڭ ءبىرى. ونىڭ اكەلەتىن زارداپتارى ءوز الدىنا، قاتتى جەر سىلكىنىسىنىڭ سالدارىنان قانشاما ادام جاپا شەگىپ، ومىرىمەن قوش ايتىسىپ، قانشاما عيماراتتار مەن قۇرىلىس نىساندارىنىڭ كۇل تالقانى شىعىپ، كوممۋنالدىق-ەنەرگەتيكالىق جۇيەلەردىڭ ىستەن شىعىپ كەلەڭسىز جاعدايلارعا امالسىز باس ۇرىپ، بارماق تىستەپ قالعان ەلدەر بار. وسى دۇلەي ءزىلزالالاردىڭ اۋىرتپالىعى، تيگىزگەن زارداپتارى قانداي؟

جالپى، جەر سىلكىنىسىنىڭ تۋىنداۋىنىڭ سەبەپتەرى دە ءارتۇرلى: تابيعي جەر سىلكىنىسىنىڭ شىعۋىنان، ادامداردىڭ ارەكەتىنەن پايدا بولعان جەر سىلكىنىسى، تەكتونيكالىق، ۆۋلكاندىق، وپىرىلۋ، شەتكى (تەكتونيكالىق پليتا شەكتەرى)، پليتاارالىق بولىپ بولىنەدى. دەگەنمەن سەيسمولوگتاردىڭ زەرتتەۋىنشە، كوبىنە تەكتونيكالىق جەر سىلكىنىسى ورىن الادى ەكەن. جەر قويناۋىندا ەنەرگيانىڭ جينالۋىنان ۇنەمى بولىپ تۇراتىن كۇردەلى ۇدەرىستەردىڭ شىعۋ سالدارىنان سەيسميكالىق دۇمپۋلەر بولادى. سول ەنەرگيانىڭ شىعۋ ۋاقىتى ەنەرگيا تەكتونيكالىق ۇدەرىس بولىپ كەلەدى. پليتالاردىڭ قوزعالىسى سالدارىنان جەر قويناۋىندا جارىق پايدا بولىپ، وسى پليتالاردىڭ اراسىندا ءۇش ءتۇرلى قۇبىلىس بولۋى مۇمكىن. دەمەك، پليتانىڭ ءبىرى قوزعالسا، ەندى ءبىرى جىلجيدى نەمەسە ءبىر-بىرىنە سىرعانايدى. ەكى پليتانىڭ سوعىلعاننان جەر ۇستىندە وزگەرىس بولىپ، جينالعان ەنەرگيا جەر بەتىنە شىقپاق.

جالپى، ءبىر بالدىق سوققى تولقىنىن ارنايى قۇرىلعىلارمەن ولشەمەسە، ادامعا بىلىنبەۋى مۇمكىن، دەمەك، اسەرى ءالسىز. ال 8-11 بالدىق جەر سىلكىنىسى ۇلكەن ءزىلزالاعا، اپاتتى جاعدايعا اكەلەدى. ول بىرنەشە سەكۋندتاردان بىرنەشە مينۋتتارعا دەيىن سوزىلىپ، قايتالانۋى نەمەسە ءبىر رەت قانا بولۋى مۇمكىن. نەگىزى، عالىمداردىڭ بەلگىلەۋىنشە، جىل سايىن ميلليونعا جۋىق جەر سىلكىنىسى بولىپ تۇرادى ەكەن، ءبىراق كەيبىرى سەزىلمەي دە قالىپ جاتادى. جەر شارىنداعى سەيسميكالىق ايماقتارعا - تىنىق مۇحيتىنىڭ اۋماعى مەن ەۋرازيالىق بەلدەۋ زوناسى جاتقىزىلادى. اسىرەسە، ساحالين، كامچاتكا، يندونەزيا، فيليپپين، كۋريل، جاپون ارالدارى، چيلي جانە كاليفورنيا جاعالاۋلارىندا جەر سىلكىنىسىنىڭ ءجيى ورىن الۋىمەن قاتار، ۆۋلكان اتقىلايتىن كەزدەر جوق ەمەس.

دەرەكتەر بويىنشا، قاتتى الاپات جەر سىلكىنىسى 1201-جىلى مىسىر مەن سيريا ايماقتارىندا بولعان. ءتىپتى اۋىر قاسىرەت اكەلگەن ۇلكەن ءزىلزالا دەپ گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن. تاريحشىلاردىڭ بەلگىلەۋىنشە، وندا ميلليوننان ارتىق ادام كوز جۇمدى. بالكىم تاريحشىلار سان جاعىن ءوسىرىپ جىبەرگەن دە بولار، ءبىراق بۇل وقيعا ۇلكەن اپاتتان باسقا، گەوساياسي وزگەرىستەرگە اكەلگەن.

1556 -جىلى دا اپاتقا اكەلگەن ءزىلزالا قىتايداعى ۇلكەن جەر سىلكىنىسى بولدى. ءشانشي وبلىسىندا ورىن العان بۇل تابيعات اپاتى 830 مىڭعا جۋىق ادامدى جالماعان. نەگىزى، قازىرگى ەسەپپەن بۇل جەر سىلكىنىسىن 11 بالدىق كاتەگورياعا جاتقىزادى. 1976 -جىلى اۋىرتپالىعى جاعىنان ۇلكەن ءزىلزالا تاعى دا قىتايدا ورىن العان. حىبي پروۆينسياسىنداعى تاڭشان جەر سىلكىنىسىنىڭ ماگنيتۋداسى 8،2 بالدى قۇراعان. ال مۇنداي كورسەتكىش جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، ءىرى تابيعي الاپاتقا اكەلىپ سوقتىرادى. بۇل اپاتتان 242419 ادام قازا بولعان. كۇشتى سوققىدان تاڭشان بىردەن تاس-تالقان بولىپ، 5،3 ميلليون ءۇي قيراپ، اپاتتى جاعدايدا قالعان. تابيعاتتىڭ بۇل توسىن مىنەزىنىڭ ءبىر شەت جاعاسى ەپيسەنتردەن 140 شاقىرىم ارالىقتا جاتقان تيانجيڭ مەن بەيجىڭگە دە تيگەن. ءوزىمىزدىڭ ەلىمىزگە كەلەتىن بولساق، سەيسمولوگيالىق اپاتتى ايماق بولىپ ەسەپتەلەتىن الماتى قالاسىندا ءبىرىنشى رەت 1887 - جىلى جەر سىلكىنىسى بولىپ 236 ادامنىڭ ءومىرىن قيسا، بۇل وقيعا ەكى جىلدان كەيىن 1889 - جىلى تاعى قايتالانعان. ودان سوڭ 1911 - جىلى 22 - جەلتوقسانىندا 9 بالدىق جەر سىلكىنىسى بولىپ، 44 ادام قازا تاپقان ەكەن.

جاپونيا ەلى دە سەيسميكالىق قاۋىپتى ايماق بولىپ ەسەپتەلەدى. 1923 -جىلدىڭ 1 - قىركۇيەگىندە مۇندا 8،3 ماگنيتۋدالىق ۇلكەن كانتو جەر سىلكىنىسى ايماقتى شىعىنعا ۇشىراتقان. نەگىزىنەن، بۇل الاپات قاتتى زارداپ شەككەن پروۆينسيانىڭ اتاۋىمەن اتالعان. 1-قىركۇيەكتەن باستاپ ەكى تاۋلىك بويى 356 رەت جەراستى دۇمپۋى بىلىنگەن. تەڭىز تۇبىندەگى وزگەرىستەردىڭ سالدارىنان تۋىنداعان بيىكتىگى 12 مەترگە جەتكەن سۋنامي جاعالاۋداعى بارلىق ايماقتاردى ءبىر-اق جۇتتى. كەي جەرلەردە قىزىل جالىن تۇتانىپ، جەل ودان ءارى كۇشەيە تۇسكەن. كەمە پورتىندا توگىلگەن جانارماي 60 مەتر بيىكتىككە دەيىن لاۋلاعان. بۇل جويقىن توكيو مەن يوكوگاما اراسىنداعى تەمىر جول رەلستەرىن دە كۇل تالقان ەتەدى. اقىر اياعىندا كوسۋكو مەن تاعى 8 ۇلكەندى-كىشىلى قالالار جويىلىپ كەتكەن. 174 مىڭ ادام قازا تاۋىپ، ميلليوننان استاپ جاپوندىق پاناسىز قالعان، باسقا دا سەبەپتەرمەن دە بارلىعى 4 ميلليونعا جۋىق ادام زارداپ شەككەن ەكەن.

جەر سىلكىنىسىنەن تۋىنداعان سۋنامي 2004 - جىلى جەلتوقساندا ءۇندى مۇحيتىندا بولعان. عالىمدار ونىڭ ماگنيتۋداسىن 9،1 دەن 9،3 بالعا دەيىن باعالاعان. ەپيسەنترى - سيملۋە ارالىنىڭ سولتۇستىك جاعىندا. بيىكتىگى 15 مەترگە جەتكەن كۇشتى تولقىن تايلاند، ينديا وڭتۇستىگى مەن يندونەزيا جاعالارىن دا وراپ كەتكەن. كوپتەگەن تەرريتوريانىڭ كۇل-تالقانى شىققان، قانشاما ادام شىعىنى بولعان دەسە دە، كوبى سۋعا كەتكەندىكتەن ولاردىڭ ناقتى سانى بەلگىسىز. ءبىراق شامامەن 225 پەن 300 مىڭ ادام ارالىعىندا شامالانادى.

يندونەزيا ءتىپتى ءۇش جىل قاتارىنان ءزىلزالانىڭ قاسىرەتىن كەشتى. 2004 - جىلى جەلتوقساندا سۋماترا ارالىنىڭ شىعىس جاعالاۋىندا ورىن العان 8،9 ماگنيتۋدالىق جەر سىلكىنىسىنىڭ تولقىنى شري-لانكا، ينديا، يندونەزيا، تايلاند، مالايزيانى سان سوقتىردى. سۋنامي سالدارىنان قازا بولعانداردىڭ سانى 230 مىڭ دەپ بولجالانادى، الايدا ناقتى سانى بەلگىسىز. ال كەلەسى جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا سۋماترانىڭ باتىس جاعىنداعى نياس ارالىنىڭ جاعاسىندا 8،2 بالدىق جەر سىلكىنىسى بولدى. 1300 دەي ادام ومىرمەن قوش ايتىستى. 2006 - جىلدىڭ مامىرىندا يندونەزياداعى ياۆا ارالىندا كۇشتىلىگى 6،2 بالدىق جەر سىلكىنىسىنەن 6618 ادام اجال قۇشقان. جەراستى دۇمپۋلەرى 200 مىڭداي ءۇيدى كۇيرەتسە، بارىنەن بۇرىن قاتتى جاپا شەككەن دجوكياكارتا قالاسى ەكەن. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن گايتي شاعىن ەلىندەگى كۇشتى جەر سىلكىنىسى مەن سۋنامي ارالدارىنىڭ بارلىق ينفراقۇرىلىمىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، حالىقتى ەسەڭگىرەتىپ تاستاعان. قازا بولعانداردىڭ سانى جۇزدەپ سانالسا، زارداپ شەككەندەر ميلليونداپ ەسەپتەلگەن.

ال 2012-جىلدىڭ اقپان ايىندا جاپونيانىڭ حوككايدو ارالىندا 6،5 ماگنيتۋدالىق جەر سىلكىنىسى ورىن العان. سول سەبەپتى ارالدىڭ نەگىزگى تەمىر جولدارىنداعى پويىزدار قوزعالىسى توقتاتىلدى. 10 ادام زارداپ شەكتى. ال سول كۇننىڭ تۇنىندە سان-كريستوبال ارالىنا جاقىن تىنىق مۇحيتىندا 6،7 بالدىق جەر سىلكىنىسى ورىن العان.

2013-جىلى رەسەيدىڭ دە بىرنەشە جەرىندە 6،7،8 بالدىق جەر سىلكىنىسى بولدى. سونىڭ سالدارىنان بىرنەشە ۇيلەر مەن عيماراتتار قيراعان. ارينە، تابيعاتتىڭ مۇنداي توسىن مىنەزىنە ەشقانداي ەل توتەپ بەرە الماق ەمەس. تەك تىرشىلىك سىيلاپ وتىرعان تابيعاتىمىزعا ءوزىمىز زالال تيگىزبەسەك ەكەن.

نۇرسۇلۋ مىرزاحمەت

«ايقىن»