حان-التايدىڭ شىڭىنداعى اسىل ارمان

استانا. قازاقپارات - التايدى ءبىر كورۋ ارمانىم ەدى. سويتسەم، التايدى ءبىر كورۋ اركىمنىڭ ارمانى ەكەن عوي. الاش بالاسىنىڭ قاي-قايسىنىڭ بولسىن. جەتپىسكە تاقاعانشا التايدى كورمەپپىن دەپ جۇرسەم، جەتپىستىڭ جەتەۋىنە كەلگەن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ دە وسىناۋ قاسيەتتى مەكەنگە تۇڭعىش رەت تابانى ءتيىپتى.

وعان سەبەپكەر بولعان - «التاي - تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى» اتتى حالىقارالىق فورۋم. اۋەلى وسكەمەندە، سودان سوڭ ءتور التايدى بەرەليندە وتكەن وسى ءبىر ۇلكەن جيىن ءوزىن بىلگە قاعاننىڭ، كۇلتەگىننىڭ، تونىكوكتىڭ ۇرپاعى سانايتىن تۇرىك (تۇركى) جۇرتىنىڭ رۋحىن ءبىر سەرپىلتىپ تاستادى.

راحمان سۋىنا بارار جولدا

التايدىڭ ەڭ بيىك شىڭى رەسەي مەن قازاقستاننىڭ تۋرا شەكاراسىندا تۇر. ورىستار بەلۋحا دەيدى، قازاق مۇزتاۋ دەيتىن كورىنەدى.

شىنىمدى ايتسام، مۇزتاۋ دەگەن اتاۋعا ءوز باسىم كوڭىلىم تولمايتىن. ءاي، مۇزتاۋ دەپ كەيىنگىلەردىڭ قويىپ جۇرگەنى بولار، ماڭگى قار باسقان، كوك اسپانمەن تالاسقان اسقار شىڭدى اتام قازاق باسقاشا اتاعان بولار ەدى دەپ.

سول كۇدىگىم دۇرىسقا شىقتى. التايدىڭ ەڭ بيىك شىڭىنىڭ قازاقشا (ءتىپتى كونە تۇركىشە) اتاۋىن گەورگي گرەبەنششيكوۆتان (1884 - 1964) تاپتىم. عۇمىر بويى ءسىبىر مەن التايدى جىرلاپ وتكەن، نوبەل سىيلىعىنا ءتورت رەت نومينانت بولعان، جەرلەس جازۋشىنىڭ شىعارمالارىن اقتارىپ وتىرىپ كەز بولدىم. بەلۋحا شىڭىن ХІХ عاسىرداعى قازاق پەن التايلىق حان-التاي دەپ اتاعان ەكەن!

حان-التاي! راس-اۋ، التايدىڭ اسقاق تاۋلارىنداعى ەڭ بيىك شىڭدى تۇركى جۇرتى حان-التاي دەمەگەندە، نە دەمەك؟

ەندىگى ارمانىم سىزداعان ساعىنىشقا اينالعان حان-التايدى ءبىر كورۋ ەدى. فورۋمنان الدەنەشە كۇن بۇرىن وسكەمەنگە جەتىپ الىپ، سونداعى باۋىرلارىما حان-التايدى، راحمان قاينارىن كورسەتىڭدەر دەپ قوياردا-قويماي قولقا سالدىم. وي، اعا، وسكەمەندەگى فورۋمعا قاتىسۋىڭىز كەرەك قوي دەگەندەرىنە، وعان ۇلگەرەمىز، مەنىڭ تاپ قازىر ۋاقىتىم وتە تىعىز، سوندىقتان اتىشۋلى شىڭدى ءبىر كورىپ قايتايىق دەپ تىزەگە سالىپ كوندىرىپ، تارتىپ الا جونەلدىك.

...پاي-پاي-شىركىن، حان-التاي دەسە، حان-التاي ەكەن. التايدىڭ التىن تاقتا وتىرعان حانى سەكىلدى تىم اسقاق، تىم تاكاپپار. جانە باسىن بۇلتقا وراپ كىم كورىنگەنگە كورىنە بەرمەيدى ەكەن. ونى راحمان قاينارىنا بارا جاتقان جولدا، تايعاناق اسۋ، تار شاتقالدا بايقادىم.

كۇن الا بۇلتتى ەدى. حان-التاي مۇلدەم كورىنبەيدى. اۋىر جولدان (راحمانعا باراتىن جولدىڭ اۋىرلىعى سونداي، ورەلدەن 40 شاقىرىمداي عانا جەرگە تاۋلى-تاستى جولمەن «نيۆا» كولىگى ءۇش ساعات ءجۇرىپ، زورعا شىقتى) شارشاڭقىراپ، كولىكتەن ءتۇسىپ، تىنىستاپ تۇر ەدىك، كەنەت جولاۋشى سەرىكتەرىمنىڭ ءبىرى «انە، كورىندى!» دەپ ايعاي سالعانى. جالت قارادىق.

اسقار تاۋلاردىڭ اراسىنان باسىن جەڭىل عانا شۋدا بۇلت وراعان اسقاق شىڭ جارق ەتىپ كورىندى. بيىك سۇسىنا سۇيسىنە قاراپ تۇرىپ، ەندى فوتوعا تۇسىرەيىك دەپ قۇنجىڭداپ ءارى-بەرى قوزعالعانىمىزشا بولعان جوق، قورعاسىنداي اۋىر بۇلت باسىپ كورىنبەي كەتتى. «ءسىزدىڭ جولىڭىز بولدى، اعا، العاش ات باسىن تىرەگەن جۇرتتىڭ ءبارى حان-التايدى كورە بەرمەيدى، ءسىزدىڭ جولىڭىز بولدى» دەسىپ، قوشامەتتەپ جاتىر قاسىمداعى ىنىلەرىم.

«التاي - تۇركى دۇنيەسىنە قورعان بولعان التىن تاق!» دەپ جازىپتى كەزىندە ماعجان. سول التىن تاقتا وتىرعان - حان-التاي شىڭى! جارىقتىق، كورگەن دە ارماندا، كورمەگەن دە ارماندا.

تۇرىكتەر تاريحتى جاساعان، ءبىراق...

ويلاپ قاراساڭىزدار، تۇرىك (تۇركى) جۇرتىنىڭ ءبىر جاعى جەرورتا تەڭىزىنىڭ گيبرالتار بۇعازى ارقىلى اتلانت مۇحيتىمەن شەكتەسىپ جاتىر. ەكىنشى جاعى ۇلى موڭعولدار سالعان جولمەن، ءۇندىستان ارقىلى ءۇندى مۇحيتىمەن شەكتەسكەن. سولتۇستىكتە ءبىزدىڭ ياكۋت، ساحا باۋىرلارىمىزدىڭ مەكەنى مۇزدى مۇحيتپەن شەكتەسىپ جاتىر. ال ەندى تۇركىلەردىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى قيىر شىعىسقا دەيىن جەتەتىندىگىن ەسەپتەيتىن بولساق، بىزبەن ءبىر تامىرلاس، التاي تىلدەرى توبىنا جاتاتىن جاپون، كورەي حالىقتارىنىڭ دا ءتۇبى ءبىر ەكەنىن ەسكەرەتىن بولساق، ءبىر جاعى تىنىق مۇحيتقا جەتىپ جاتىر. سوندا ءتورت مۇحيتتىڭ ورتاسىندا بيلىك جۇرگىزىپ، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تۇگەل تاراعان ەكى ءجۇز ميلليوننان استام تۇركى جۇرتى ءبىر زاماندا ءدال وسى ولكەدە - التايدىڭ باۋىرىندا وسكەن، ونگەن.

بۇگىندە 30 دان استام ۇلت پەن ۇلىستان تۇراتىن تۇركى حالىقتارىنىڭ سانى 200 ميلليوننان اسىپتى. 200 ميلليونعا جۋىق حالىق ءبىر كەزدەرى ءبىر مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا بولعان. ەگەر ادامزات تاريحىنىڭ كەيىنگى 1،5 مىڭ جىل بۇرىنعى تاريحىن سانامالايتىن بولساق، تۇركى جاۋىنگەرلەرىنەن قورعانۋ ءۇشىن ۇلى قىتاي قورعانى سالىنعان.

ءوزىنىڭ باستى قارسىلاسى تۇركىلەر دەپ ەسەپتەگەن قىتاي تاريحىندا ءبىرىڭعاي ساقتانۋ، كۇشەيۋ، نىعايۋ تاريحى ءجۇردى. ال تۇركى جۇرتىنىڭ تاريحى 745 - جىلى تۇرىك قاعاناتى ىدىراعاننان كەيىنگى ۋاقىتتان سوڭ ىدىراۋ، ءبولىنۋ، بولشەكتەنۋ تاريحى بولدى. ناتيجەسىندە، ХХ عاسىر باسىندا دۇنيەجۇزى كارتاسىندا جالعىز عانا تاۋەلسىز تۇركى مەملەكەتى - تۇركيا عانا ورىن الدى دا، قالعان 30 عا جۋىق ۇلكەندى-كىشىلى تۇركى ەتنوستارى الپاۋىت مەملەكەتتەر قۇرامىنداعى باسىنداعى بيلىگى جوق، بودان ەلگە، بودان رەسپۋبليكالارعا اينالدى. مىنە، ەندى تۇركى تاريحىنىڭ «ءتۇبىمىز - ءبىر، تۇگەلىمىز ەندى جينالۋىمىز كەرەك» دەگەن ۇرانى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى تۇسىندا ايتىلىپ، تۇركى دۇنيەسىنىڭ تۇتاستانۋ عاسىرى باستالدى.

…

«تۇرىكتەر تاريحتى جاساعان، ءبىراق جازا الماعان» دەگەن پىكىر بار الەم زەرتتەۋشىلەرىندە. قۇدايعا شۇكىر، تۇركىلەر قازىر جازىپ جاتىر ءوز تاريحىن. قازاق عالىمدارى مەن جۋرناليستەرى دە بۇل سالادا از ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن جوق. جاقىن دوسىم، مارقۇم، پروفەسسور مارات بارمانقۇلوۆ تا تۇركىلەردىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى تۋرالى ىرگەلى ەڭبەك جازىپ كەتىپ ەدى.

- رەسەيدىڭ يمپەراتورلىق اكادەمياسى ەرتەدە ورىس جەرىندە قىرىققا جۋىق تۇركى حالقى ءومىر سۇرگەن دەپ جازعان بولاتىن. جاقىندا مەن ءبىزدىڭ تۇركىتانۋشى عالىمداردىڭ جاساعان ءتىزىمىن كوردىم، وندا بۇل حالىقتاردىڭ سانى 28 گە دەيىن ازايىپتى، - دەيدى ولجەكەڭ - ولجاس سۇلەيمەنوۆ. - ياعني ۋاقىت كوشىنە ىلەسە الماعاندارى جەر بەتىنەن جويىلىپ، ناعىز مىقتىلارى عانا ءوزىن-ءوزى ساقتاپ قالا الدى... سولاردىڭ ىشىندە تالاي ناۋبەتتى باستان كەشىرىپ، ХХ عاسىردىڭ زوبالاڭدارىندا جارتىسىنا جۋىعى قىرىلسا دا، وسى كۇنگە دەيىن جەتكەن قازاق حالقى دا بار. سوندىقتان ءبىز بارلىعىمىز ءوزىمىزدىڭ قايدان شىققانىمىزدى، كىم ەكەنىمىزدى ەسىمىزگە ءتۇسىرۋىمىز كەرەك جانە تۇسىردىك تە. ءبىزدىڭ اتتارىمىز بولەك بولعانىمەن، تەگىمىز ءبىر. ول تۇركىلىك. تۇركىلەر ەكى قۇرلىقتى مەكەندەيدى. موڭعوليادان جەرورتا تەڭىزىنە دەيىنگى ۇلان-عايىر دالا - تۇركىلەردىڭ مەكەنى. مۇنشالىق ۇلكەن اۋماققا بىزدەن باسقا ەشبىر حالىق تارالعان جوق.

ءۇش مىڭ جىل بۇرىنعى قوبىز تابىلدى

بەس مىڭ جىل بۇرىن تۇرىكتەردىڭ (تۇركىلەردىڭ) باباسى جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپ، كولىك قىلىپ ءمىندى.

ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن تۇركىلەر ۇزەڭگىنى ويلاپ تاپتى. ول كەزدە ۇزەڭگىنىڭ پايدا بولۋى قازىرگى اتوم قارۋىن ويلاپ تابۋمەن پارا-پار ەدى. ويتكەنى ۇزەڭگىنىڭ قولدانىسقا كەلۋى اتتى اسكەردىڭ كۇرت كۇشەيۋىنە، اۋىر قارۋ-جاراققا كوشۋىنە، جورىقشىلىق قاسيەتتىڭ ارتۋىنا مول مۇمكىندىك بەردى. ءسويتىپ، تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ كۇشەيۋۋىنە سەبەپكەر بولدى. ۇزەڭگىنى عانا ەمەس، شالباردى دا، اربانى دا ويلاپ تاپقان - تۇركىلەر.

ماسەلە ءوزىمىزدى ماقتاۋدا ەمەس، اتا-بابامىزدى اسقاقتاتۋدا ەمەس، ماسەلە ءتۇپ تامىرىمىزدى تانىپ، تاريحىمىزدى تۇگەندەۋدە، بىرلىگىمىزدى كۇشەيتۋدە. التايداعى II حالىقارالىق فورۋم وسىعان تىڭ سەرپىن اكەلدى.

- دۇنيەدەگى ەشبىر حالىقتا تۇركىلەردىكى سياقتى وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىم جوق. تۇركىلەر باسقادان باس تارتسا دا، اتا-جۇرتىنان باس تارتپاعان. ولاي بولسا، بۇكىل تۇركىنىڭ كىندىك جۇرتى سانالعان التايدى ءبارىمىز قاسيەت تۇتىپ، قۇرمەتپەن قاراۋىمىز كەرەك، - دەيدى انكارا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى (تۇركيا) سادەتتين گيۋمەش.

تۇركيادان كەلگەن باۋىرلارىمنىڭ التايعا دەگەن سەزىمىن جاقسى تۇسىنەم. ءوزىم دە تالاي تۇركيادا بولدىم. سوندا بايقاعانىم، انادولى تۇرىكتەرى «شىققان جەرىمىز - التاي»، «التاي - اتا جۇرتىمىز» دەپ ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىكپەن اۋىزعا الىپ وتىرادى.

ال تۇركى حالقىنا جاتپاسا دا، ءوزىمىز سەكىلدى قۇبا جۇرت جاپوندار نە دەيدى؟ جاپونيانىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى حارادا يۋدزومەن سويلەسكەنىمدە ول بىلاي دەپ وتىردى:

- وسى فورۋمنىڭ ارقاسىندا مەن تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتىلى، ءدىلى، مادەنيەتى تۋرالى مول ماعلۇماتتار الدىم. ءوز باسىم تۇركىلىك ونەردى، مادەنيەتتى وتە قۇرمەتتەيمىن ءارى جانىما جاقىن سانايمىن. سەبەبى تۇركىلەر مەن جاپونداردىڭ مادەنيەتى ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا. كوپتەگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى دالەلدەگەندەي جاپون، كارىس جانە تۇركى تىلدەرى التاي سەمياسىنا جاتادى. جالپى، تىلدەرى عانا ەمەس، بۇل حالىقتاردىڭ ءتۇر الپەتتەرى دە ءبىر-بىرىنە ۇقساس. وعان مەن قازاقتاردى العاش كورگەن ساتتە كوز جەتكىزدىم. سول سياقتى، جاپونداردىڭ مۋزىكاسى مەن مۋزىكالىق اسپاپتارىندا دا تۇركىلەرمەن ۇقساستىقتار كوپ. وسىعان قاراپ، ءبىزدىڭ دە ءتۇبىمىز وسى التايدان تارالعان دەگەنگە ءشۇبا كەلتىرمەيمىن. ەندەشە، وسى حالىقتار اراسىنداعى رۋحاني، مادەني بايلانىستاردى نىعايتىپ، ارى قاراي بىرلەسە دامىتۋىمىز كەرەك. بۇل ورايدا وسى فورۋمنىڭ بەرەرى مول.

جالعىز جاپونيا عانا ەمەس، بۇل جيىنعا تۇركيا، رەسەي، وڭتۇستىك كورەيا، موڭعوليا سىندى 12 شەت مەملەكەتتىڭ رەسمي وكىلدەرى مەن بەلگىلى عالىمدارى قاتىستى. راسىندا دا، بۇدان ەكى جىل بۇرىن شىعىس قازاقستان وبلىسى «التاي - تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى» اتتى حالىقارالىق فورۋمدى العاش وتكىزگەندە ەلەڭ ەتە قالىپ، التايدىڭ باۋىرىندا مۇنداي ءىرى شارانى ۇيىمداستىرۋدى شىن ىقىلاسىمىزبەن قارسى العان ەدىك. بيىل - بۇل حالىقارالىق فورۋم ەكى جىلدا ءبىر رەت وتكىزىلەتىن ءىرى جيىنعا اينالعانىنىڭ كۋاسى بولدىق.

تۇرىك ءسوزى «بەرىك» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. ەندەشە، بولاتتاي بەرىك بولعاندا باسىمىز بىرىگەدى، ءوسىپ-وركەندەيتىن بولامىز. انادولى تۇرىكتەرى سەكىلدى اتا تاريحىن قاستەرلەپ، اتا قونىسىمىزدى وسىلاي ارداقتاپ وتىرساق، نەسى ايىپ؟

ءان مەن كۇي ءبىر ءسات سايابىرلاعان شاقتا ارحەولوگ-عالىم زەينوللا ساماشەۆ باستاپ، ءبارىمىز بەرەل جازىعىنان سوڭعى ەكى جىلدا تابىلعان قورىمىن ارالادىق. سولاردىڭ العاشقى تابىلعان وباسى پاتشا اۋلەتىنە تيەسىلى ەكەنى انىقتالىپتى. قاسىنا ون ەكى ات جەرلەنگەن بەيىت بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بىرنەشە رەت تونالسا كەرەك. بىرنەشە رەت توناۋعا تۇسسە دە، مۇردەمەن بىرگە تابىلعان باعالى اشەكەيلەر، قارۋ-جاراق پەن ابزەل قالدىقتارى تاريحتان تالاي سىر شەرتكەنىن ايتادى ارحەولوگ.

پاتشا سۇيەگىنىڭ ماڭىنان ونىڭ اناسىنىڭ مۇردەسى دە تابىلعان ەكەن. مۇنداي باتىل قورىتىندى جاساۋعا استانادا جاسالعان زاماناۋي زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى سەبەپكەر بولعان. بۇل وبا تىڭعىلىقتى زەرتتەۋدەن وتكىزىلىپ بولعاندىقتان، قاز-قالپىندا قايتا كومىلگەن ەكەن. بۇدان بولەك ەكى قورىم ءالى دە زەرتتەلۋ ۇستىندە. قوس قورىمدا دا ورتا شەندەگى جاۋىنگەردىڭ جەرلەنگەنى انىقتالىپتى.

زەينوللا باۋىرىم ساماشەۆ باستاعان ۇجىم وسى ەكى جىل ىشىندە پاتشالار جازىعىنان باسقا جەردە تاعى ءبىر جاڭا ولجاعا جولىعىپتى. ول - قورىمنان كونە قوبىزدىڭ تابىلۋى! سوندا قوبىزدىڭ كەمىندە ءۇش مىڭ جىلدىق تاريحى بار ەكەنىن بىلاي-اق شامالاۋعا بولادى.

…

ساعىمباي قوزىبايەۆ، قازاقستان جۋرناليستيكا اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

«ايقىن» گازەتى. 2013-جىل