حاۋا انانىڭ جۇزىگى - جەر استىنان شىققان جۇمباق زاتتار

استانا. قازاقپارات - ادام بالاسىنىڭ جەر بەتىندە قاي كەزدەن بەرى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانى بەلگىسىز. عىلىم سوناۋ دينوزاۆرلار مەكەن ەتكەن كەزەڭدە ادامداردىڭ ءومىر سۇرمەگەندىگىن دالەلدەگەنىمەن، كوڭىلگە كۇمان ۇيالاتار كەيبىر جايتتار بار.

ياعني جەر قويناۋىنان شىققان كونە جادىگەرلەردىڭ جاسى مەن پايدا بولعان جىلى ءبىز ويلاعاننان دا الىسقا كەتەدى. مۇنداي جۇمباق زاتتار ادامنىڭ ەۆوليۋسيالىق دامۋ زاڭدىلىقتارىن تەرىسكە شىعارماق.

«حاۋا انانىڭ جۇزىگى»

1880 - جىلى كولورادو شتاتىنىڭ قاراپايىم شارۋاسى ءۇيىن جىلىتۋ ءۇشىن شاحتاعا ءتۇسىپ، كومىر الادى. 90 مەترلىك تەرەڭدىكتەن الىنعان كەسەك كومىردى ۇساتقان ول قارا تاستىڭ ورتاسىنان جىلتىراعان جۇزىكتى بايقاپ قالادى. قاراپايىم تەمىردەن جاسالعان جۇزىكتىڭ ەش قۇندىلىعى جوق دەرسىز. ءبىراق بۇل اشەكەيدىڭ قۇنى ونىڭ ساپاسىمەن ەمەس، جىلىمەن ولشەنەدى.

كومىر اتاۋلىنىڭ 60 ميلليون جىل بۇرىن قالىپتاسقانىن ەسكەرسەك، بۇل جۇزىك سوناۋ ءتىپتى تاريحشىلار دا تانىمايتىن تاريحتىڭ تەرەڭىنە ءبىراق كەتەدى. عالىمدار تەمىر تۇزىلمەي جاتىپ، پايدا بولعان ساقينانىڭ كومىر اراسىنا قالاي تۇسكەنىن ۇعا الماي دال. بۇل قۇبىلىستىڭ سىرىن اشۋعا تالاي زەرتتەۋشىلەر بىلەك سىبانا كىرىسكەن ەدى. ءبىراق ەشقايسىسى دا ناقتى تۇجىرىم ايتا الماعان. كولورادو جەرىنەن تابىلعان قۇپيالى جۇزىكتىڭ جۇمباعىنىڭ سىرى سول كۇيى اشىلماي تۇر. ناقتى قاي جىلى پايدا بولعانىن انىقتاي الماعان جۇرت بۇل اشەكەيدى «حاۋا انانىڭ جۇزىگى» اتاپ كەتتى.

ۆولفسەگ جەرىنەن تابىلعان ءشومىش

بۇل ءشومىش ەۋروپادان تابىلعان. اۆستريانىڭ ۆولفسەگ ەلدى مەكەنىندەگى شاحتادان شىققان جۇمباق زاتتىڭ تاريحى مىناداي. 1885 - جىلى قۇيۋ سەحىنىڭ قىزمەتكەرى كومىر اراسىنان تەمىردەن جاسالعان ءبىر زاتتى تاۋىپ الادى. جەردىڭ تۇبىنەن شىققان بۇل ىدىستى عالىمدار تولىق زەرتتەي كەلە، قولدان قۇيىلعانىن انىقتايدى. قارا كومىر ىشىنەن شىققان ءشومىشتى العاشقىدا اسپاننان تۇسكەن مەتەوريت دەپ بولجايدى. ياعني اسپاننان قۇلاعان اسپان دەنەسى اۋاعا كىرگەندە بالقىپ، جەرمەن سوقتىعىسقاندا وسىنداي پىشىنگە كەلگەن بولۋى كەرەك دەپ توپشىلاعان. ءبىراق تەمىردىڭ قۇرامىن زەرتتەي كەلە، بۇل بولجامنىڭ تەرىستىگىنە كوز جەتكىزەدى.

بىرىنشىدەن، التى قىرلى ىدىستىڭ ءتورت قىرى دا، قولمەن قۇيعانداي تەپ-تەگىس. ال قالعان ەكى قىرى دوڭگەلەنىپ كەلگەن. ەكىنشىدەن، كونە وجاۋ تەمىرىنىڭ قۇرامىنان نيكەل، حروم، كوبالت سەكىلدى اسپاني دەنەلەردىڭ بولشەكتەرى تابىلماعان. وسىنداي ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرگەن زەرتتەۋشىلەر ءشومىشتى «قولدان قۇيىلعان بولۋى كەرەك» دەپ شەشكەن. دەمەك، بۇل ىدىستى سوناۋ 60 ميلليون جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ءبىر شەبەر جاساپ، كۇندەلىكتى تۇرمىستا پايدالانعان شىعار. سىر بەرمەگەن ءشومىش اۆستريا مۇراجايىندا كونە جادىگەرلەر قاتارىندا ساقتاۋلى تۇر.

ەسكى شەگە

1884 -جىلى شوتلانديانىڭ ءبىر شاحتاسىنان جۇمىسشىلار كومىر كەسەگىنە قاعىلعان قازىق سەكىلدى ءبىر زاتتى تابادى. ارى قاراپ، بەرى قاراپ، مۇنىڭ شەگە ەكەنىن انىقتايدى. جەر بەتىنە شىعارىلعان شەگەنى دە زەرتتەۋشىلەر جاپا-تارماعاي زەرتتەۋگە كىرىسەدى. ءبىراق كادىمگى ءبىز پايدالانىپ جۇرگەن شەگەگە كوبىرەك ۇقسايتىن بۇل زاتتىڭ كومىر اراسىندا قالاي پايدا بولعانىن سول كۇيى ەشكىم تۇسىندىرە المايدى.

جالپى، مۇنداي شەگەلەر تالاي شاحتادان تابىلعان ەكەن. اسىرەسە، امەريكالىق شاحتەرلەر كوپتەپ كەزدەستىرگەن. ءتىپتى ءبىر شەگە التىن اراسىنان شىققان. بۇل جۇمباق تەمىردى 1821 - جىلى نەۆادا شتاتىنىڭ تۇرعىنى، التىن ىزدەۋشى حايرەم ۋيتت تاپقان. ەگەر التىننىڭ دا ءبىرتالاي عاسىرلار بويى تۇزىلەتىنىن ەسكەرسەك، بۇل شەگە دە عالىمدار ءۇشىن وڭاي جۇمباق بولمايىن دەپ تۇر.

مىنا قىزىققا قاراڭىز، بۇل زاتتاردىڭ بارلىعى دا نەگە ەكەنى بەلگىسىز ХІХ عاسىردىڭ 80 - جىلدارى تابىلعان. اينالاسى بەس جىلدىڭ ىشىندە الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە پايدا بولعان ءۇش زاتتىڭ ءبىر كەزەڭدە تابىلۋى تاڭعالدىرماي قويمايدى. مۇندا دا ءبىر قۇپيا جاتقان بولۋى كەرەك.

مۇنداي جۇمباق زاتتار جەردىڭ ءار تۇكپىرىنەن تابىلعان. جىلى انىقتالماعان كونە زاتتار اراسىندا ادام قاڭقاسى دا بار. ماسەلەن، 1921 - جىلى بريتانيا مۇراجايىنا زامبيادان تابىلعان ەكسپوناتتار اكەلىنگەن. افريكا جەرىنەن تابىلعان بۇل سۇيەكتەردى ەپتى ادامدىكى بولۋى كەرەك دەپ بولجايدى. ءبىراق سۇيەكتەردى تولىق زەرتتەي كەلە، بۇلاردىڭ ەپتى ادامداردان دا بۇرىن ءومىر سۇرگەنىن انىقتايدى. سونىمەن قاتار بارلىق سۇيەكتەردىڭ باس قاڭقاسىندا وقتىڭ ءىزى بار. وسى جايتتار عالىمداردىڭ ناقتى تۇجىرىم جاساۋىنا كەدەرگى بولىپ وتىر. ءدال سونداي باس سۇيەگىندە وقتىڭ ورنى بار قاڭقا بارسەلونانىڭ تولل ۇڭگىرىنەن دە تابىلعان. بۇل ادامنىڭ دا قانداي قارۋدىڭ وعىنان قايتىس بولعانى انىقتالماعان.

ۋاقىتتىڭ سيقىرى

بۇل مىسالدار ادامزاتتىڭ جەر بەتىندە ءبىز ويلاعاننان دا بۇرىنىراقتا ءومىر سۇرگەنىن دالەلدەيتىندەي. ياعني دينوزاۆرلار جەر بەتىنەن قالاي ءۇشتى كۇيلى جوعالعان بولسا، سول ميلليونداعان جىلدار بۇرىن ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ ءدال سولايشا جەردە ءىزى قالماي تاريحتان سىزىلىپ كەتۋى مۇمكىن عوي. ءتىپتى ميلليونداعان جىلدار بۇرىن جەر بەتىندە مادەنيەتى مەن وركەنيەتى دامىعان تايپالار مەن مەملەكەت قۇراۋشى توپتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋى دە ابدەن مۇمكىن.

عالىمدار ءدال وسى تۇجىرىمدى نازارعا الىپ وتىرسا، وككۋلتيزمگە سەنەتىندەر مۇنىڭ بارلىعىن ۋاقىتتىڭ سيقىرى دەپ بىلەدى. تابيعات فەنومەنىن زەرتتەپ جۇرگەن گوراسيو مادارياگانىڭ پايىمداۋىنشا، ۋاقىت پەن كەڭىستىك اراسىندا بەلگىلى ءبىر وزگەرىستەر بولىپ تۇرادى. سونداي ساتتە كەڭىستىك پەن ۋاقىتتىڭ اراسىندا ۇيىقتار پايدا بولادى. ال بۇل ۇيىقتار ءوز كەزەگىندە تاسىمالداۋشى قىزمەتىن اتقارادى. سولايشا بۇگىنگى كۇننىڭ زاتتارىن بۇرىنعى زامانعا تاسىمالداي الادى. ءتىپتى كەيدە بۇل ۇيىققا ادام دا ءتۇسىپ كەتىپ، ۋاقىت اراسىندا اداسىپ كەتۋى مۇمكىن. جۇمباق زاتتاردىڭ پايدا بولۋ تاريحىن عىلىمي نەگىزدە دالەلدەي الماعان عالىمداردىڭ وسىنداي تاڭعاجايىپ تۇسپالدارعا سەنبەسكە ءلاجى جوق.

شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قارايتىن جاندار بولسا، بۇعان تازا وتىرىك وقيعا دەپ قارايدى. ولار مۇنداي قيتۇرقىلىقتارعا بارىپ، ادامدى الداپ وتىرعان ارحەولوگتاردىڭ وزدەرى بولۋى كەرەك دەپ توپشىلايدى. ياعني ءبارى قولدان جاسالۋى مۇمكىن. دەمەك، بۇكىل جۇرتتى شۋلاتىپ، «اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتە» قاعيداسىن جۇزەگە اسىرىپ جۇرگەن اككى قۋدىڭ امالى بولۋى دا عاجاپ ەمەس.

جاڭاسىبىر مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گەولوگ، انتروپولوگى ەۆگەنيي بوگدانوۆ: «امەريكالىق شاحتەرلار مۇنداي شەگەلەردى ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت تاپقان. ال بريتانيانىڭ سولتۇستىگىنەن بولات شەگە تابىلعان. ءدال سول جەردەن شەلەكتىڭ ءبىر بولشەگى تابىلعان. جۇرتشىلىق بۇلاردىڭ بارلىعى 10-12 ميلليون جىل بۇرىنعى زاتتار دەپ توپشىلايدى. ءبىراق مۇنىڭ بارلىعى ادام ساناسىنا كىرمەيتىن دۇنيەلەر عوي. كەيبىرەۋلەر، مۇنداي وقيعانى قولدان جاساپ، ويدان اڭىز تاراتاتىن بولسا، كەيبىر زاتتار جەر قىرتىسىنداعى مينەرالدى زاتتاردىڭ بالقۋىنان پايدا بولىپ جاتادى. سوندىقتان تاريحشىلارىمىز بەن گەولوگتارىمىزدىڭ مۇنداي اڭىزدارعا بولا باس اۋىرتپاعان ءجون» دەپتى.

سونداي-اق جەر استىندا جاتقان جادىگەرلەردىڭ ءبىر ورىننان ەكىنشى ورىنعا كوشۋى دە مۇمكىن ەكەن. ولاردىڭ باعىتى ءارتۇرلى. بىردە تەرەڭگە كەتسە، بىردە وڭعا نەمەسە سولعا كەتەدى. ناتيجەسىندە، كەيبىر جادىگەرلەر جەردىڭ تومەنگى قىرتىسىنا ءبىراق ءتۇسۋى مۇمكىن ەكەن. سەنۋگە بولاتىن سەكىلدى.

ءسابينا زاكرجان قىزى

«ايقىن». 2013 -جىل