فرانسۋز تاريحشىسى جوشى ۇلىسىنىڭ حالىقارالىق ديپلوماتياعا ىقپالىن ايتتى
استانا. KAZINFORM - التىن وردا - ورتا عاسىرلارداعى قۋاتتى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. ونىڭ مۇراسى ءالى كۇنگە دەيىن ەۋرازيا حالىقتارىنىڭ گەنىندە بار.
وسىناۋ وراسان الىپ يمپەريانىڭ نەگىزىن قالاۋشى جوشى حان مەن ونىڭ ۇرپاقتارى بىرەگەي گەنەتيكالىق ءارى مادەني كوكتەيلدى قالاي جاساعانى، ەۋروپالىق پاتشالىقتارمەن ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناسى جانە التىن وردانىڭ نەگە قايتا قاراۋعا لايىق ەكەنى تۋرالى Kazinform اگەنتتىگىنە بەرگەن ەكسكليۋزيۆتى سۇحباتىندا پاريج- نانتەر ۋنيۆەرسيتەتى تاريح كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى، التىن وردا تۋرالى كىتاپتاردىڭ اۆتورى، دوكتور ماري فاۆەرو ايتىپ بەردى.
- التىن وردا ەۋرازياداعى پوپۋلياتسيالاردىڭ گەنەتيكالىق ارتۇرلىلىگىنە قالاي اسەر ەتتى؟
- التىن وردا XIII عاسىردىڭ ورتاسىندا موڭعول يمپەرياسىنىڭ سولتۇستىك-باتىس بولىگىندە قالىپتاستى. ءبىزدىڭ كارتالارىمىزدا التىن وردا قازىرگى ورتالىق ازيانىڭ، رەسەيدىڭ جانە ەۋروپانىڭ بولىكتەرىن قامتيتىن ساياسي بىرلىگى جوق ايماق ارقىلى تارالادى. وسىلايشا، جوشى حاندىعىنىڭ تاريحى ورتاق مۇرا سانالادى. كوپتەگەن يمپەريا سياقتى ول ءالۋانتۇرلى مادەنيەتتى جانە كوپ ەتنيكالىق بولدى، ال ونىڭ الەۋمەتتىك ارتۇرلىلىگى بارىنشا ەرەكشە.
ارالاسۋ تەك اقسۇيەكتەر دەڭگەيىندە عانا ەمەس (مىسالى، جوشىلىق «حانشايىمدار» ورىس كنيازدەرىنە تۇرمىسقا شىقى)، سونىمەن قاتار ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىندا ورنالاسقان ساراي سياقتى جاڭا قالالاردا دا ورىن الدى. ءبىز شىڭعىستىقتاردىڭ ءوز يمپەرياسىن قۇرۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى حالىقتى، اسىرەسە جۇمىسشىلاردى، قولونەرشىلەردى جانە عالىمداردى كوشىرگەنىن بىلەمىز. ولار قىتاي وتباسىلارىن ورتالىق ازياعا، ال مۇسىلمان وتباسىلارىن موڭعولياعا جىبەردى. سول ارقىلى ولار جەرگىلىكتى قوعامداردى تۇبەگەيلى وزگەرتتى. ەڭ باستىسى، شىڭعىستىقتار ءوز قۇزىرىنداعى ادامداردى بىرىگۋگە ماجبۇرلەمەدى جانە ولارعا وزدەرىنىڭ ءدىني راسىمدەرىنىڭ بولۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ولار ءبىر- بىرىنە جانە بيلىككە ادال بولىپ قالعانعا دەيىن حالىقتار اراسىندا، ى ايرىماشىلىققا توزىمدىلىكپەن قارادى. وسى تۇرعىدا ەۋرازيانىڭ گەنەتيكالىق ارتۇرلىلىگى نەگىزىنەن التىن وردا ساياساتىنىڭ ناتيجەسى سانالادى.
- وسى تاريحي سۋبەكتىلەردىڭ ايماقتاعى ۇزاقمەرزىمدى مادەني، الەۋمەتتىك جانە ساياسي اسەرى قانداي؟
- التىن وردا ەۋرازيا تاريحىنا قاتتى اسەر ەتتى. جوشىلىقتار رەسەيدىڭ تاريحي دامۋىنا، ورتالىق ازياداعى يسلامنىڭ تارالۋىنا جانە ەۋرازيانىڭ ەكونوميكالىق ينتەگراتسياسىنا ۇلكەن اسەر ەتتى. بەدەلدى تاريحشىلار موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن سولتۇستىك رەسەي تەز ەكونوميكالىق ورلەۋدى باستان وتكەرگەنىن جانە ومىرشەڭدىكتىڭ بۇرىن- سوڭدى بولماعان دەڭگەيىنە جەتكەنىن مويىندايدى.
جاڭا قالالار سالىندى، قولونەر ءوندىرىسى مەن ساۋدا كەڭىنەن دامىدى، ناتيجەسىندە بالتىق جاعالاۋى، قيىر سولتۇستىك جانە ماسكەۋ سياقتى شاعىن قالالار باي ورتاازيالىق الىس ساۋدامەن بىرىكتىرىلدى. مۇنداي جاندانۋ جوشىلىقتاردىڭ ساياسي باعدارلاماسىنىڭ ارقاسىندا ورىن الدى. سونىمەن قاتار، ورتالىق ازيا قاۋىمداستىقتارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ شىعۋ تاريحى بەركە مەن وزبەك حاندار يسلامدى قابىلداعان كەزدەن باستالادى. قازىرگى ۋاقىتتا ورتالىق ەۋرازيادا تۇراتىن مۇسىلمان حالىقتارى مۇنى ءوز تاريحىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى رەتىندە قاراستىرادى. شىنىندا دا، ەۋرازيالىق دالانى، قىرىم جانە شىعىس ەۋروپانى يسلامداندىرۋ - التىن وردانىڭ ماڭىزدى مۇرالارىنىڭ ءبىرى. عالىمدار يسلامنىڭ ورتالىق ازيانى بىرىكتىرىپ، الەۋمەتتىك ينتەگراتسيالاۋدىڭ، قوعامدىق ءومىر مەن ۇجىمدىق جادىنى قالىپتاستىرۋدىڭ، سونىمەن بىرگە شاماندىق تاجىريبەلەر مەن جەرگىلىكتى سوپىلىقتى بىرىكتىرۋدىڭ ەرەكشە ءادىسىن اشتى.
- التىن وردا باتىس ەۋروپا پاتشالىقتارىمەن ديپلوماتيالىق بايلانىستا بولدى ما؟
- كوپتەگەن دەرجاۆا ماملۇكتەرتى، ۆيزانتيالىقتاردى، گەنۋيا مەن ۆەنەتسيانى قوسا العاندا التىن وردامەن ديپلوماتيالىق الىس- بەرىس جۇرگىزدى. بۇل جوشىلىقتاردىڭ كۇردەلى كەڭسەسىنىڭ بولعاندىعىن كورسەتەدى. بۇل كەڭسە مىڭداعان قۇجاتتى قۇرادى، ويتكەنى حاندار سىرتقى الەممەن ماڭىزدى ديپلوماتيالىق حات الماسۋدى جۇرگىزدى. بۇل قۇجاتتاردىڭ ەداۋىر بولىگى رەسەي مۇراعاتتارىندا، سونداي-اق ۆەنەتسيادا، گەنۋيادا، ريمدە، ۆەنادا، سيمفەروپولدە، ۆارشاۆادا جانە ىستانبۇلدا ساقتالعان. ەۋروپامەن بايلانىسقا كەلەتىن بولساق، جوشىلىقتاردىڭ اسىرەسە ريم پاپالارىمەن اراداعى قارىم- قاتىناسى تۋرالى جازبالار قىزىقتى. ونىڭ ۇستىنە، سول كەزدە التىن وردامەن جانە ونىڭ ىشىندە قارىم- قاتىناستىڭ بارلىق ءتۇرىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن يتالياندىق كوپەستەر، فرانتسيسكاندىق جانە دومينيكاندىق موناحتار جازعان ساۋدا-ساتتىق انىقتامالىقتارى مەن كوپتىلدى گلوسساريلەر تاراتىلدى.
- التىن وردانى زەرتتەۋدىڭ جاھاندىق جانە سالىستىرمالى ءتاسىلى ورتاعاسىرلىق تاريح تۋرالى ءداستۇرلى ەۋروتسەنتريستىك تۇسىنىكتەرگە قالاي قارسى تۇرادى؟
— التىن ورداعا ارنالعان زەرتتەۋلەردە بىرنەشە باسىم ارحەتيپ تاريحشىلاردىڭ جۇمىسىن بۇرمالادى: ۇلتشىلدىق تاسىلدەر؛ ادامزاتتىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ رەگرەسسيۆتى كەزەڭى رەتىندە قاراستىرىلاتىن كوشپەلى فەوداليزم تۇجىرىمداماسى؛ جانە دە كوشپەندىلەر وزدەرىنىڭ جەتىستىكتەرىنىڭ نەگىزگى فاكتورلارى ەمەس، «مادەني يمپورتتاۋشىلار» بولدى دەگەن بولجام. الايدا، جوشىلىقتاردىڭ ەكونوميكالىق جەتىستىگى كوشپەندىلەردىڭ كۇردەلى ساياسي قۇرىلىمداردى قالاي قۇرا الاتىندىعىن جانە ولاردىڭ مەنمەندىگى باسقىنشىلىق مەن توناۋلاردان قالاي اسىپ تۇسەتىندىگىن كورسەتەدى.
شىنىندا دا، XIV عاسىردىڭ باسىندا ەكونوميكالىق الىس- بەرىس كۇشەيىپ، بۇكىل ەۋرازيانى بىرىكتىردى. تاريحشىلار وسىناۋ تەڭدەسسىز ساۋدا- ساتتىق بۋمىن «موڭعول الەمى» (Pax Mongolica) دەپ اتايدى. ءىس جۇزىندە بۇل پروتسەستە التىن وردا جەتەكشى ءرول اتقاردى. جوشىلىقتاردىڭ ليبەرالدى جانە ينتەگراتسيالىق ساياساتى ساۋدا بايلانىستارىنىڭ كۇشەيۋىنە اكەلدى. بۇل ساياسات مەملەكەتتىك باقىلاۋدى (كەلىسىمشارتتار، ۆاليۋتا ەميسسياسى، سالىقتار، جولداردى قاداعالاۋ) جانە ليبەرالدى ايىرباستاۋدى (سەرىكتەستىكتىڭ يكەمدىلىگى، ەتنيكالىق نەمەسە ءدىني ەمەس، ورتاق مۇددەلەرگە نەگىزدەلگەن اليانستار، تومەن سالىق رەجيمى) قامتىدى.
ولاردىڭ ماملۇكتەرمەن، ۆيزانتيالىقتارمەن، يتالياندىقتارمەن جانە باسقا دا ەلدەرمەن جاساعان كەلىسىمدەرى ساۋدا، شىعارماشىلىق جانە ينتەللەكتۋالدى جەلىلەردىڭ ترانسفورماتسيالانۋىنا الىپ كەلدى. جوشىلىقتار نارىقتىڭ وركەندەۋى ءۇشىن قولايلى جاعداي جاسادى. ءبىراق ولار ودان دا ماڭىزدى نارسە جاسادى: ولار بۇرىننان بار ساۋدا جولدارىن كەڭەيتىپ، ساۋداگەرلەردى تارتتى. وسىلايشا بۇكىل قۇرلىق اۋقىمىندا بۇرىن- سوڭدى بولماعان الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ءتارتىپ قۇردى. ادامدار مەن كەرۋەندەر التىن وردانى ءقاۋىپسىز كەسىپ ءوتىپ، ەۋروپادان قىتايعا بارا الادى. دەمەك، التىن وردانى جاھاندىق پەرسپەكتيۆادا زەرتتەۋ الەمدىك تاريحتىڭ نەگىزگى كەزەڭى مەن قۇبىلىسى تۋرالى جاڭا تۇسىنىك بەرەدى.
- التىن وردا جايلى ماردىمسىز فاكتىلەر نەمەسە اسپەكتىلەر بار ما؟ ءسىزدى ويىڭىزشا، ولار كوبىرەك نازار اۋدارۋعا نەمەسە زەرتتەۋگە لايىق پا؟
- جاڭا زەرتتەۋلەرگە ءارقاشان ورىن بار. ەڭ باستىسى، بۇل سالادا تاريحشىلار ارحەولوگتارمەن، نۋميزماتتارمەن، انتروپولوگتارمەن، بيولوگتارمەن جانە باسقالارىمەن ىنتىماقتاسا جۇمىس ىستەۋى ءتيىس. التىن وردا موڭعول يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىردى جانە شىڭعىستىقتاردىڭ اۋماعىنداعى قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى بىزگە كوشپەلى اقسۇيەكتەرگە جانە مۇمكىندىگىنشە قوعامنىڭ قاراپايىم مۇشەلەرىنە جاقىن كەلۋگە كومەكتەسەدى. ولاردىڭ رۋحانياتىنان، تابيعاتپەن قارىم- قاتىناسىنان، ءومىردى تۇسىنۋىنەن جانە الەمدى ەرەكشە قابىلداۋىنان جانە ونداعى ءبىزدىڭ ورنىمىز تۋرالى تۇسىنىگىنە نەگىزدەلگەن كوزقاراسىنان ءالى كوپ نارسەنى ءبىلۋىمىز كەرەك.
اۆتور
مارلان جيەمباي
