شي جينپيڭنىڭ ساپارى: قازاقستانداعى كەزدەسۋدەن نە كۇتەمىز
استانادا وتەتىن شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى سامميتىنىڭ الدىندا قىتاي ءتوراعاسى شي جينپيڭ قازاقستانعا مەملەكەتتىك ساپارمەن كەلەدى. جىل سايىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلىپ كەلە جاتقان ەكى ەل قارىم-قاتىناسى ودان ءارى تەرەڭدەي تۇسپەك. ءبىر-بىرىنە باستى ساۋدا-ەكونوميكالىق سەرىكتەسكە اينالعان قوس مەملەكەتتىڭ باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋىندە قانداي ءمان بار؟ Kazinform ءتىلشىسى تالداپ كوردى.
ىنتىماقتاستىقتىڭ ىقپالى ارتتى
32 جىل بۇرىن، ناقتىراق ايتساق، 1992 -جىلدىڭ 3-قاڭتارىندا قازاقستان مەن قىتاي مەملەكەتتەرى اراسىندا ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورنادى. وسى ارالىقتان بەرى ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىستى نىعايتۋ ماقساتىندا كوپتەگەن قۇجاتتارعا قول قويىلدى. 1995 -جىلى قىتاي ۇكىمەتى يادرولىق دەرجاۆا رەتىندە قازاقستان قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرسە، 1999 -جىلى ەكى مەملەكەت اراسىنداعى شەكارا ماسەلەسى تولىعىمەن شەشىلدى.
«شاڭحاي بەستىگى» شەڭبەرىندە 1996 -جىلى شاڭحايدا جانە 1997 -جىلى ماسكەۋدە قول قويىلعان شەكارالىق ايماقتاعى اسكەري سالادا سەنىم ورناتۋ جانە شەكارالىق ايماقتاعى قارۋلى كۇشتەردى ءوزارا قىسقارتۋ تۋرالى كەلىسىمدەرگە سايكەس، قوس تاراپ شەكارالىق ايماقتا ورنالاسقان قارۋلى كۇشتەردى قىسقارتۋعا جانە ولاردىڭ جاعدايىن جىل سايىن بىرلەسىپ تەكسەرۋگە كەلىستى.
ودان كەيىن بۇل بايلانىستار تەرەڭدەپ، قازىر ەكى ەل ەكونوميكالىق تۇرعىدا ءبىر- ءبىرىنىڭ باستى سەرىكتەسىنە اينالدى. ماسەلەن، 1992 -جىلدان باستاپ 2021 -جىلعا دەيىن قازاقستان- قىتاي اراسىنداعى ساۋدا اينالىمى 368 ميلليون ا ق ش دوللارىنان 25,25 ميلليارد ا ق ش دوللارىنا دەيىن، ياعني، 70 ەسەگە جۋىق ءوسىپتى. ودان بەرگى كەزەڭدەگى قازاقستان مەن قىتايدىڭ ەكىجاقتى تاۋار اينالىمىنىڭ كورسەتكىشى تومەندەگىدەي.
بۇعان دەيىن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ قىتاي مەن ورتالىق ازيا اراسىنداعى تاۋار اينالىمىن 2030 -جىلعا قاراي 100 ميلليارد دوللارعا جەتكىزۋگە بارلىق مۇمكىندىك بارىن ايتقان. وسى رەتتە تاۋار تۇرلەرىن كوبەيتۋ ارقىلى ەكسپورتتى ۇلعايتۋ ماڭىزدى. مىسالى، قازاقستان شيكىزاتقا جاتپايتىن 135 ءتۇرلى تاۋاردى قىتايعا ەكسپورتتاي الادى. قازاقستاندا ەڭ از ينۆەستيتسيا كەلەتىن اۋىل شارۋشىلىعى سالاسىنىڭ ءوزى 2022 -جىلى قىتايمەن 780 ميلليون دوللاردان اسا ساۋدا جاساسىپتى. ەندى ەلىمىز قىتايعا 1 ميلليون توننادان اسا بيداي جەتكىزەدى. 2017-2022 -جىلدارى قىتايعا جونەلتىلەتىن مايلى داقىلدار 3,5 ەسە، وسىمدىك مايى 2 ەسە ارتقان. كورشى ەل نارىعى تىم ۇلكەن، جونەلتكەن تاۋار مىندەتتى تۇردە وڭاي ساۋدالانادى، سوندىقتان بۇل قازاقستان ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىك.
ەكى ەل اراسىندا باسقاسىن ەسەپكە الماعاندا بىلتىر تەمىر جول ارقىلى 28 ميلليون توننا جۇك تاسىمالدانىپ، رەكوردتى كورسەتكىش تىركەدى. ونىڭ 12,6 ميلليون تونناسى قازاقستان ۇلەسىندە. بۇل تۇستا 2022 -جىلعى كورسەتكىش 23 ميلليون توننا بولعانىن ايتا كەتەيىك.
قازاقستاننىڭ سىرتقى ساۋدا قاتىناسىندا قىتاي 2022 -جىلعا دەيىن 2-ورىن الىپ كەلسە، بىلتىر ءبىرىنشى توقساندا رەسەيدى باسىپ وزىپ، 1-ورىنعا شىقتى. اۋقىمى تىم ۇلكەن. «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» باعدارلاماسىنىڭ نەگىزگى يدەياسى - ەۋروپاعا تىكەلەي قۇرلىق جولى. ياعني، قازاقستان كارى قۇرلىققا اپارار كوپىر سانالادى. سەبەبى تەڭىز ارقىلى ەڭ از دەگەندە 45 كۇن كەتەدى. ءار كۇنى - 178 ميلليون دوللار. بۇل رەتتە تەرريتورياسى ۇلكەن قازاقستاننىڭ ءرولى ەرەكشە. ەگەر قىتاي ءوز لوگيستيكاسىن وڭتايلاندىرۋدى كوزدەسە، ونى قازاقستانسىز ىسكە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس. قىتايعا تۇسىنىكتى، ءوز ۋادەسىنە بەرىك، كەلىسىمدەردى اياعىنا دەيىن ورىندايتىن تۇراقتى ەل كەرەك.
وسى ماۋسىم ايىنىڭ وزىندە ەكى تاراپ بىرنەشە كەلىسىمدەرگە قول قويىپ ۇلگەردى. تاياۋدا ق ر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى سەرىك جۇمانعارين ءۇرىمجى قالاسىندا وتكەن «قازاقستان - قىتاي» III ايماقارالىق فورۋمىنا قاتىستى. وسى شارادا 629 ميلليون دوللارعا ىنتىماقتاستىق تۋرالى 17 قۇجاتقا قول قويىلدى. دەمەك، قوس ەلدىڭ كومپانيالارى بىرلەسە اتقاراتىن جوبالار اۋقىمى ۇلعايماق.
قازاقستان- قىتاي ترانزيتتىك تاسىمالدارى جانە حالىقارالىق قۇرلىقتاعى- تەڭىزدەگى مۋلتيمودالدىق تاسىمالدار ايتارلىقتاي تابىستى بولۋدا. ەكى تاراپ تا تۇراقتى تۇردە جۇمىس ىستەيتىن 7 پورت، مۇناي مەن گازدى تاسىمالداۋعا ارنالعان 5 ترانسشەكارالىق قۇبىر جەلىسىن، 2 ترانسشەكارالىق تەمىرجول ماگيسترالىن جانە حالىقارالىق شەكارا ماڭى ىنتىماقتاستىعىنىڭ ورتالىعىن اشقان.
«التىن وتىز جىلدىق» كەزەڭىنە قادام
كوپ جاعدايدا قوس تاراپتىڭ كەزدەسۋى ماڭىزدى كەلىسىمدەر مەن ءىرى جوبالارسىز وربىمەيتىنى بەلگىلى. بۇل جولى دا ەكى ەل باسشىلارى جاڭا باستامالاردىڭ جارشىسى بولۋى مۇمكىن. ءبىز وسى تۇستا ساياساتتانۋشى قازبەك مايگەلدينوۆپەن سويلەسىپ، قانداي جاڭالىقتار بولۋى مۇمكىن ەكەنىن سۇراپ كورگەن ەدىك.
- قىتاي ءتوراعاسى شي جينپيڭنىڭ ش ى ۇ سامميتى الدىندا جەكە كەلۋى ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستىڭ جوعارى دەڭگەيدە ەكەنىن جانە جاڭا ەكونوميكالىق كەلىسىمدەردىڭ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن اڭعارتادى. ويتكەنى مۇنداي ساپارلاردا كوبىنە ماڭىزدى قۇجاتتارعا قول قويىلادى. كەلىسىمدەر نەگىزىنەن مىنا باعىتتاردى قامتۋى مۇمكىن: بىرىنشىدەن، ينۆەستيتسيالىق كەلىسىمدەر. قازىر ەكى تاراپ جاسىل ەكونوميكا، كولىك، جاڭا تەحنولوگيالار مەن اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا جاڭا كەلىسىمدەرگە مۇددەلى بولىپ وتىر. قىتايدا ەكولوگيالىق تۇرعىدان تازا اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنە سۇرانىس بار. ەسەسىنە كورشى ەل الەم بويىنشا اۆتوكولىك نارىعىن جاۋلاۋدا، سونى پايدالانىپ ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا كولىك قۇراستىراتىن جاڭا زاۋىتتاردى كوبەيتۋگە بولادى.
ەكىنشىسى، ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار. تەمىر جول جانە اۆتوموبيل ماگيسترالدارىن جاڭعىرتۋ، لوگيستيكالىق ورتالىقتار مەن پورتتاردى دامىتۋ باعىتى بويىنشا جاڭا جوبالار باستالۋى مۇمكىن. سەبەبى قازىر «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» باستاماسى اياسىندا ەۋروپا مەن قىتايدى جالعاپ جاتقان تەمىر جول مەن اۆتوموبيل جولدارى، قۇرىق ارقىلى پورتتار سالۋ جۇزەگە اسىپ جاتىر. بۇل ودان ءارى ءتۇرلى باعىتتا جالعاسىن تابا بەرەرىنە سەنىم بار، - دەيدى ساراپشى.
ق. مايگەلدينوۆتىڭ ايتۋىنشا، ءۇشىنشى كەزەكتە باستى ساۋدا كەلىسىمدەرى تاقىرىبى بار، ونىڭ ىشىندە بىرلەسكەن كاسىپورىندار تۋرالى كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ. وسى كۇنى بىرنەشە قازاق- قىتاي كاسىپورىندارى جۇمىس ىستەپ جاتىر. ەندى جاڭا تەحنولوگيالار باعىتىنا قادام جاسالۋى مۇمكىن. ءوز كەزەگىندە بۇل بايلانىستاردا قىتايدىڭ دا مۇددەسى بولاتىنى ءسوزسىز.
- قىتايدىڭ قازاقستانداعى مۇددەلەرى ايقىن. ماسەلەن، ەكى ەل باسشىسىنىڭ ءجيى كەزدەسۋى - استانا مەن بەيجىڭ قارىم-قاتىناسىنىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتەدى. اسىرەسە، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جاعىنان ءبىر-بىرىنە باستى سەرىكتەس. قىتاي ءۇشىن تەك ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى عانا ەمەس، وزدەرىنىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن نىعايتۋعا باعىتتالعان شيكىزات كوزدەرى دە ماڭىزدى. رەسۋرستارعا قولجەتىمدىلىك جاعىنان مۇناي- گاز، ءتۇرلى مينەرالدار قىزىقتىرادى. تۇپتەپ كەلگەندە، بۇنىڭ ءبارىن جۇزەگە اسىرۋدا ەلدىڭ ساياسي تۇراقتىلىعى مەن قاۋىپسىزدىگى قاجەت. ال قازاقستان ورتالىق ازيادا تۇراقتىلىقتى قولداۋدا شەشۋشى ءرول اتقارىپ كەلەدى. ش ى ۇ اياسىنداعى ەكى ەل قارىم-قاتىناسىنىڭ باستى تەتىكتەرى دە وسىندا جاتىر، - دەيدى مامان.
بۇعان قوسا ساراپشى قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى بايلانىستىڭ بولاشاعى بىرنەشە نەگىزگى فاكتورلەرمەن ايقىندالاتىنىن جەتكىزدى. سونىڭ ءبىرى - تەحنولوگيالىق ىنتىماقتاستىق، سەبەبى ءبىز قازىر تسيفرلى زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقاننان كەيىن جوعارى تەحنولوگيا، تسيفرلاندىرۋ، يننوۆاتسيا، اسىرەسە عىلىم سالاسىندا ءوزارا ءىس-قيمىلدى ۇلعايتۋ ەكى ەلگە دە الدىڭعى قاتاردا بولۋعا مۇمكىندىك بەرمەك. ەكونوميكالىق جوبالار، سونىڭ ىشىندە ەنەرگەتيكالىق نىساندار سالۋ، بىرلەسكەن كاسىپورىندار قۇرۋ، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ سەكىلدى ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى تەرەڭدەتۋ ماڭىزدى. «ورتا ءدالىز» دە بۇل بايلانىستاردى ەرەكشەلەي تۇسۋدە.
- كەلەسى كەزەك ارينە، ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ. ءبىر جىل بۇرىن ەكى ەل ۇكىمەتى ترانسكاسپيي حالىقارالىق ءدالىزىن دامىتۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ ايتىپ جۇرگەندەي، ەلىمىز ترانزيتتىك الەۋەتىن ارتتىرىپ، لوگيستيكالىق حابقا اينالۋعا مۇمكىندىك جاساۋىمىز قاجەت. وسى تۇرعىدان العاندا «ورتا ءدالىز» ساۋدا مەن تاۋار اينالىمىن جاقسارتۋعا ءتيىمدى قۇرال. بۇنى ەكى تاراپ تا جاقسى ءتۇسىنىپ وتىر، - دەپ قورىتىندىلادى مايگەلدينوۆ.
سونىمەن، ساراپشى سوزىنەن اڭعارعانىمىزداي، قىتاي ءتوراعاسىنىڭ ساپارى كەزىندە بىرلەسكەن ءىرى جوبالار جايى ايتىلىپ، بىرنەشە كەلىسىمدەر جاسالۋى ىقتيمال. وسىلايشا، ەكى ەل باسشىلارىنىڭ قارىم-قاتىناسى، پارلامەنتارالىق، پارتياارالىق ىنتىماقتاستىق كەلەشەكتە ساياسي ساباقتاستىقتى ساقتاپ، ەكونوميكالىق دامۋعا درايۆەر بولاتىن نەگىزگى جايت سانالا بەرمەك.
اۆتور
ماديار تولەۋوۆ
