شولەيت ايماقتا قانداي شوپتەن مول ءونىم الۋعا بولادى
ورال. KAZINFORM - اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا مال ازىعىمەن قامتۋ قاشاندا وزەكتى. وسى ورايدا شولەيتتە قانداي شوپتەردى ەگۋگە بولاتىنى جونىندە Kazinform ءتىلشىسى «ورال اۋىل شارۋاشىلىعى تاجىريبە ستانتسياسى» ج ش س ءبولىم باسشىسى، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ كانديداتى تولەگەن بولەكوۆپەن سۇحباتتاسقان ەدى.
-جايىلىمى مەن مال ازىعى دۇرىس بولمايىنشا، ءتورت تۇلىكتەن مول ءونىم الۋ مۇمكىن ەمەس، الدىمەن وسى جونىندە نەايتار ەدىڭىز؟
-باتىس قازاقستان وبلىسىندا اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەر كولەمى -12785,2 مىڭ گەكتار. جايىلىمدار القابى 10106,9 مىڭ گەكتار بولسا، سونىڭ ىشىندە 3072,3 مىڭ گەكتارى عانا اۋىل شارۋاشىلىعى كاسىپورىندارىندا تىركەلگەن. نەگىزىنەن جايىلىمدار وڭتۇستىك اۋدانداردا ورنالاسقان، وندا تۇرعىنداردىڭ مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىنى بەلگىلى. بەتكەيلىك جايىلىمداردى جاقسارتۋ -جەر دەگراداتسياسىنا قارسى ەڭ نەگىزگى ءىس-شارا سانالادى.
اگرارلىق ءوندىرىستىڭ تۇراقتىلىعى -ەلىمىزدەگى ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى مەن الەۋمەتتىك تۇراقتىلىقتىڭ نەگىزى. وسى ورايدا جەرگىلىكتى تابيعي- كليماتتىق جاعدايلارعا بەيىمدەلگەن اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىن ءوسىرۋدىڭ قور جيناقتاۋشى جاڭا تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋ جانە يگەرۋ ارقىلى اگروتەحنولوگيا دەڭگەيىن كوتەرىپ، وسىرىلگەن ءونىمنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋدىڭ ماڭىزى زور.
شەتەلدىك جانە وتاندىق اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرى قوردالانعان قور جيناقتاۋشى جاڭا تەحنولوگيالاردى يگەرۋ قازىرگى تاڭدا وتە وزەكتى بولىپ وتىر. بۇل اگرارلىق سەكتوردا قالىپتاسقان ماشينا- تراكتور پاركىنىڭ توزۋى، توپىراق قۇنارلىلىعىنىڭ تومەندەۋى، وندىرىستەگى شىعىننىڭ كوپتىگى سەكىلدى ءبىرقاتار قيىندىقتى جەڭۋ جولدارىن ىزدەستىرۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋىندايدى.
ءداستۇرلى ادىستەرگە قاراعاندا، جاڭا تەحنولوگيالارعا تەز كوشۋدىڭ ماڭىزدىلىعى سول، ول تەك شىعىنداردى ۇنەمدەپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار ەكولوگيالىق جاعىنان قاۋىپسىز ەگىنشىلىكتىڭ قازىرگى زامانعى جوعارى تالاپتارىنا ساي كەلەدى. كوپتەگەن وتاندىق جانە شەتەلدىك تاجىريبەلەر كورسەتىپ وتىرعانىنداي، توپىراق وڭدەۋ مەن تۇقىم سەبۋدىڭ ەنەرگيا ساقتاعىش تاسىلدەرىنە كوشۋ تاناپتا اۋىر تەحنيكالاردىڭ كوپ جۇرۋىنەن تۋىندايتىن جىرتىلمالى جەرلەردىڭ ناشارلاۋىن، ولاردىڭ نىعىزدالۋىن بولدىرماۋعا، قاراشىرىك شىعىندارىن ازايتىپ، ەروزيا قاۋىپتىلىگىن تومەندەتۋگە جانە ەكولوگيالىق جاعدايدى جاقسارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
-وسى ورايدا ءوزىڭىز ەڭبەك ەتەتىن ورال اۋىل شارۋاشىلىعى تاجىريبە ستانتسياسىنىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنسەك؟
-ءيا، بولادى. مىسالى، سيدەرالدى پاردان كەيىن ەگىلگەن كۇزدىك داقىلدار قارا پاردان كەيىنگى جاعدايعا قاراعاندا، ءونىمدى گەكتارىنا 2,3-2,7 تسەنتنەر از بەرەدى. سوندىقتان ونى العى داقىلدار رەتىندە ۇسىنۋعا بولمايدى. ەكىنشىدەن، مەحانيكالىق قۇرامى جەڭىل جانە ورتاشا، دەفلياتسياعا بەيىم توپىراقتاردا ەروزياعا قارسى كەشەندى شارالار (اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىن، پاردى جانە كوپجىلدىق شوپتەردى جولاق ەتىپ ارنايى توپىراق قورعاۋشى اۋىسپالى ەگىستەردە ورنالاستىرۋ) كەرەك. ۇشىنشىدەن، قۇرعاقشىلىقتى باسەڭدەتۋ، توپىراق قۇنارلىلىعىن ۇدايى ارتتىرۋ جانە دەفلياتسيانىڭ الدىن الۋ ءۇشىن دالالىق اۋىسپالى ەگىستەردە جىلدا تاناپتا ساباندى قالدىرۋ فونىندا توپىراق، ىلعال جانە قۋات ساقتاۋشى تەحنولوگيانى قولدانعان دۇرىس.
-سوندا شولەيت ايماقتا قانداي شوپتەردى ەككەن ءجون؟
-بۇل رەتتە جوڭىشقا اۋىزعا الدىمەن ىلىگەدى. باسقا بۇرشاق داقىلدارىمەن سالىستىرعاندا، جوڭىشقا قورىتىلمالى پروتەيننىڭ ەڭ كوپ مولشەرىنە يە (1 كەلى شوپتە 150-180 گرام)، مينەرالدىق قوسىلىستار مەن ۆيتاميندەرگە باي. ونىڭ قۇندى قاسيەتى -ورىلعاننان كەيىن دە تەز وسەدى ءارى ءبىر ورىندا 6-7، ودان دا كوپ جىلدار بويى ءونىم بەرە الادى. بۇل - توپىراقتى ورگانيكالىق زاتپەن بايىتاتىن جانە ونىڭ قۇرىلىمىن جاقسارتاتىن قۋاڭشىلىق پەن قىسقا ءتوزىمدى داقىل. سۋارمالى جاعدايدا جوڭىشقا گەكتارىنا 80 جانە ودان كوپ تسەنتنەر ءونىم بەرەدى جانە ونى ءۇش رەت ورىپ العاندا، 400 تسەنتنەرگە دەيىن جەتەدى.
تاعى ءبىر كوپجىلدىق وسىمدىك ءتۇرى -ەسپارتسەت ءشوپتى، پىشەندەمەنى، ۆيتاميندىك ۇندى دايىنداۋعا جانە مالداردى جاسىل ۇستەمەمەن قورەكتەندىرۋ رەتىندە قولدانىلادى. مۇندا قورىتىلمالى پروتەين مولشەرى جوڭىشقامەن بىردەي. ءشوپتىڭ بيىكتىگى 60-80 سانتيمەترگە جەتەدى، ءتۇبى ۇلكەن، تامىرى مىقتى بولادى. ول جوڭىشقا سياقتى جاپىراقتارىن وڭاي جوعالتپايدى. جايىلىمدا جايعاندا، مالدا تيمپانيت اۋرۋىن تۋدىرمايدى.
تۇيەجوڭىشقا قۇرعاقشىلىق پەن تۇزعا توزىمدىلىگىمەن، قىسقا بەرىكتىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. توپىراق جاقسارتاتىن قاسيەتى دە بار. جاۋىن-شاشىن از تۇسەتىن، قۋاڭشىلىققا بەيىم ايماقتاردا تۇيەجوڭىشقا ەككەن دۇرىس. پروتەينگە دە الدەقايدا باي.
سونداي-اق ەركەكشوپتىڭ اۋدانداستىرىلعان سورتتارىن وسىرگەن ءتيىمدى. بۇل ءشوپتى ەگۋدىڭ، ءول ۇشىن توپىراق وڭدەۋدىڭ وزىندىك اگروتەحنيكالىق تاسىلدەرى بار. ايتالىق، ورال اۋىل شارۋاشىلىعى تاجىريبە ستانتسياسىندا ەركەكشوپتى ەرتە كوكتەمگى جارتىلاي جامىلعىلى ادىسپەن سەبۋ كەڭىنەن تارالعان. ال جامىلعىسىز سەپكەندە، ەركەكشوپ ساقتالادى، ءبىراق ەداۋىر كەمشىلىككە يە. مۇنداي ەگىس تاناپتارىندا ءارامشوپ ءوسىپ كەتەدى.
تاعى ءبىر داقىل - تارلاۋ (ۆولوسنەتس) ءشوبىن ءوسىرۋ تەحنولوگياسى شارۋا قوجالىقتارىنىڭ وندىرىستىك جاعدايىندا كوپجىلدىق سىناقتان وتكىزىلدى. جوڭىشقادان كەيىن ەگىلگەن تارلاۋ داقىلىنىڭ ونىمدىلىگى جوڭىشقادان اسىپ ءتۇستى. وسىلايشا، تارلاۋ جانە جوڭىشقا داقىلدارىن بىرىكتىرە وتىرىپ، قولدانعان جاعدايدا ەگىستىكتىڭ ءبىرىنشى جانە ودان كەيىنگى جىلدارىندا دا جايىلىمدىق جەمنىڭ جالپى ءتۇسىمىن ارتتىرۋعا بولادى. ەركەكشوپ قوسپاسى مۇنداي ارتىقشىلىققا يە بولمادى.
سۋدان ءشوبىنىڭ ەرەكشەلىگى، توپىراق تالعامايدى، سازدى، قۇمدى جەرلەردە جاقسى وسەدى، ءبىراق تاناپتىڭ ارامشوپتەن ادا ءارى ىلعالدىڭ جەتكىلىكتى مولشەردە بولعانىن تالاپ ەتەدى. ول ءۇشىن توپىراقتى تەرەڭ قوپسىتۋ قاجەت. قۇمايجۇگەرىنى كۇزدىك، جازدىق بيداي جانە جۇگەرىنىڭ ورنىنا ەككەن ءجون. سونىمەن قاتار ول اۋىستىرىمسىز ءوسىرۋدى دە جاقسى كوتەرەدى.
ەڭ باستىسى، كوپجىلدىق شوپتەردىڭ جەرسىندىرىلگەن سورتتارىن ەككەن ءتيىمدى ەكەندىگىن ۇمىتپاۋ كەرەك. كوپجىلدىق بۇرشاق داقىلدارى مەن ءداندى شوپتەردىڭ قوسپاسى تامىرلارىمەن توپىراقتى بەركىتەدى. وعان قوسا قاراشىرىكپەن بايىتادى، وسىلايشا، توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعى مەن قۇرىلىمىن ارتتىرادى. وڭدەۋ تەحنولوگياسى نەگىزىندە توپىراقتى مىندەتتى تۇردە قوپسىتۋ، ارالاستىرۋ، تىرمالاۋ كاجەت.
-كوپجىلدىق شوپتەردەن مول ءونىم الۋدىڭ جولدارى قانداي؟
-تاجىريبە كورسەتكەندەي، باتىس قازاقستان جاعدايىندا كوپجىلدىق شوپتەر جىلدا مول ءونىم بەرمەيدى. اۋا رايى قولايلى جىلدارى جاقسى شىعادى. كەرىسىنشە قولايسىز كەزدە ءشوپ سيرەپ، ارام ءشوپ قاپتاپ كەتەدى. سوندىقتان كوپجىلدىق شوپتەردى ەگۋدىڭ ايماقتىق تەحنولوگياسى بولعانى ابزال. ورال اۋىل شارۋاشىلىعى تاجىريبە ستانتسياسىندا قازىرگى ۋاقىتتا كوپجىلدىق شوپتەردى جارتىلاي جابىندى ەگۋ ءتاسىلى تولىقتاي قالىپتاسىپ، كەڭ قولدانىلادى. مۇنىڭ تيىمدىلىگى سول، شوپتەر مەن جارتىلاي جابىندى وسىمدىكتەر ءبىر اگرەگاتپەن جانە ءبىر مەزگىلدە ەگىلەدى، سوندىقتان دالالىق جۇمىستاردىڭ شىعىنى ايتارلىقتاي ازايادى. العاش ەگىلگەن جىلى كوپجىلدىق شوپتەر ساقتالىپ، ودان كەيىن تۇراقتى ءونىم بەرەدى.
ءار جىلدارى جازدىق ءبيداي، قىشا، ارپا جانە ماقسارى جارتىلاي جابىندى وسىمدىكتەر رەتىندە زەرتتەلىپ، ۇسىنىلدى. كوپجىلدىق شوپتەردى جارتىلاي جابىندى تاسىلمەن، ءال داندى داقىلدى سەپكىشتەرمەن سەپكەن دۇرىسىراق بولادى. بۇل سەپكىشتەر ەكى بۋنكەرمەن جابدىقتالعان، ءداندى داقىلداردى ءبىر قاتاردان (اراسى 30 س م) سوڭ سەبۋگە بەيىمدەلگەن. ال ارالاس جانە كوپجىلدىق شوپتەر قاتاردىڭ اراسىنا ەگىلەدى. مۇنداي جاعدايدا كوپجىلدىق شوپتەر جاقسى كۇن جارىعىن جانە ۇلكەن قورەكتەنۋ الاڭىن الىپ، جاقسى ءوسىپ- ونەدى.
كوپتەگەن استىق تۇقىمداس شوپتەر وزدەرىنىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس وسىمدىكتەردىڭ كۇزگى تۇرىنە جاتادى. ولار بارلىق كۇزدىك داقىلدار سياقتى كۇز مەزگىلىندە سەبىلەدى. ءبىراق ءوسىپ-ءونۋى كليماتقا بايلانىستى. كۇزدە قۇرعاقشىلىق بولسا، ەركەكشوپ جاي كوكتەيدى، ءونىمى دە تومەن بولادى. ال كوكتەمدە ەگىلگەن ەركەكشوپ بارلىق جىلدا دا كوكتەپ شىعادى. مينەرالدى تىڭايتقىشتاردى مەزگىلىندە ەنگىزىپ، اگروتەحنيكالىق شارالاردى تالاپقا ساي اتقارعان قاشاندا ماڭىزدى.
-ىلعال ساقتاۋ تەحنولوگياسىنا توقتالا كەتسەڭىز؟
-باتىس قازاقستان وبلىسىندا ىلعال جانە قور ساقتاعىش تەحنولوگياسىنا كوشۋ ءۇشىن العىشارتتار بار. الدىمەن ارنايى تەحنيكا ءوندىرىسى قولعا الىنعان. وسىمدىكتەردى قورعايتىن ساپالى قۇرالداردى، سونىڭ ىشىندە گليفوسات نەگىزىندە تەگىس اسەر ەتەتىن گەربيتسيدتەردى ساتىپ الۋعا بولادى. جاڭا تەحنولوگيالاردى قىسقا مەرزىمدە ەنگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن عىلىمي نەگىزدەمەلەر جەتكىلىكتى. جاڭا تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ تەحنولوگيالىق وپەراتسيالاردى ازايتىپ، ەنەرگيا ۇنەمدەۋگە، توپىراق وڭدەۋ جانە ءدان سەبۋ كەزىندەگى شىعىندى ازايتۋعا كومەگىن تيگىزدى. ءداستۇرلى تەحنولوگياعا قاراعاندا، ىلعال ساقتاۋ ءادىسىن قولدانۋ ونىمدىلىكتى 30-40 پايىزعا كوبەيتۋگە سەپتەستى. ىلعال ساقتاۋ تەحنولوگياسى مەحانيكالىق وڭدەۋدى ازايتىپ، وسىمدىك قورعاۋدا حيميالىق زاتتار مەن مينەرالدىق تىڭايتقىشتاردى قولدانۋ كولەمىن ۇلعايتادى. سونىمەن قاتار توپىراق وڭدەۋ مەن ىلعال ساقتاۋ تيىمدىلىگىنە قوسا توپىراق قۇنارلىلىعىن ارتتىرادى.
-شارۋالار قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى جەرگىلىكتى ءشوپ تۇقىمدارىن كايدان الا الادى؟
-جاقسى قالىپتاسقان تۇقىم شارۋاشىلىعى -ونىمدىلىكتى كوتەرۋدىڭ بىردەن-ءبىر كوزى. بۇل نارىقتىق قاتىناستار جاعدايىندا اسا ماڭىزدى. شارۋاشىلىقتاردا تۇقىم شارۋاشىلىعىن رەتتەۋ جاي عانا جەدەل تاپسىرما ەمەس، ول ەكونوميكالىق ءتيىمدى شارا بولىپ ەسەپتەلەدى. جاقسى تۇقىمدى باسقا دا تاۋارلار سەكىلدى ءتيىمدى باعاسىنا ساتۋعا بولادى. تۇقىم شارۋاشىلىعى دۇرىس ۇيىمداستىرىلسا، ونىمدىلىكتى ەڭ از دەگەندە 20 پايىزعا كوتەرەدى.
كوپجىلدىق ءشوپ ەگەمىن دەگەن شارۋالارعا قاجەتتى تۇقىمدى تاۋىپ بەرۋگە بولادى. تەك سورتتىق تۇقىمدارمەن ەكسە عانا كوپجىلدىق شوپتەردىڭ قۇندى جانە بيولوگيالىق ارتىقشىلىقتارىن ساقتاۋعا بولادى. وسى ورايدا شارۋاشىلىقتاردى تۇقىمدىق ماتەريالمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ورال اۋىل شارۋاشىلىعى تاجىريبە ستانتسياسىنىڭ وزىندە تۇقىم تازالاۋ جەلىسىن جاڭعىرتۋ قاجەت.
-كيىك شامادان تىس كوبەيىپ، شابىندىق پەن جايىلىم جايى قيىنداعان كەزدە شارۋالار كوپجىلدىق ءشوپ ەگىپ، ولجەرلەردى قورشاۋى كەرەك شىعار، بۇل داشىعىن. وسى تۇيىقتان قالاي شىعۋعا بولادى؟
-ەگىندى ساقتاۋ ءۇشىن توپسالى تورمەن قورشاۋ قاجەت. ويتكەنى ەلەكتر قورشاۋ كيىكتەرگە قارسى ءتيىمسىز بولىپ شىقتى. سول سەكىلدى قورشاۋ شىعىندارىنىڭ 80 پايىز كولەمىندە سۋبسيديا قاراستىرىلۋى كەرەك.
ەسكە سالا كەتەيىك، بۇدان بۇرىن عالىم قازاقستاندا جايىلىمدى توزۋدان قالاي ساقتاۋعا بولاتىنىن ايتقان ەدىك.
