شاکەردىڭ شاقپا سوزدەرى
ەرەکشە شاقپا تىلدىلىگىمەن اتى اڭىزعا اينالعان حالىق اقىنى شاکەر ابەنوۆتى سەمەي جەکە وبلىس بولىپ تۇرعاندا «سەمەي تاڭى» گازەتىنىڭ اقسۋات - کوکپەکتى اۋداندارىنداعى مەنشىکتى ءتىلشىسى بولىپ جۇرگەن جىلداردا رەداکسيادا ءبىر-ەکى رەت کورگەنىم بولماسا کوپ سويلەسکەن ادامىم ەمەس.
شىنىن ايتقاندا، ماڭىنا جاقىنداپ تىلدەسۋگە قىرسىق شالدىڭ شاقپا تىلىنەن قورقاتىنبىز.
شىندىعىندا مەن شاکەر ابەنوۆتى ەسىمى رەسپۋبليکاعا کەڭىنەن تانىمال جۋرناليست، ساتيريک جازۋشى، ايتىسکەر اقىن توقتارحان ءشارىپجانوۆ ارقىلى تانىپ ءبىلدىم. ەندى شاقپا ءتىلدى شاکەر جايلى توقتارحاننان ەستىگەن اڭگىمەلەرىمدى وقىرمانمەن بولىسکەننىڭ ارتىعى بولماس.
شاکەردى سوتتاتقان قاي ولەڭى؟
بىردە ءسابيت مۇقانوۆ قاسىندا عابيت مۇسىرەپوۆ بار کابينەتىندە ۇلى جىراۋ جامبىلمەن باس قوسادى. ءسوز اراسىندا ءسابيت:
- تاتە (جامبىلدى، وتە جاقىن ادامدارى سولاي اتاعان)، سىزگە ستالين پارتياعا کىرسىن دەپ جاتىر، - دەيدى. جاکەڭ شورت کەتىپ:
- پارتيانىڭ قىزىن ۇرايىن، - دەپتى. بۇل سوزگە شىداي الماي کۇنى بۇرىن کابينەتتە جاسىرىنىپ قالعان شاکەر کۇلىپ جىبەرەدى. ءسابيت پەن عابيت شاکەردى کابينەتتەن قۋادى. سىرتتا تۇرعان يسا بايزاقوۆ، قاسىم امانجولوۆتار شاکەردەن:
- انا کابينەتتە نە بولىپ جاتىر؟ - دەپ سۇراپتى. شاکەر:
- اراق اپەرمەسەڭدەر، ايتپايمىن، - دەپ کەرگيدى. شاکەر ۇپايى تۇگەندەلىپ، کوڭىلى جايلانعان سوڭ:
- جامبىلعا پارتياعا کىر دەپ جاتىر! - دەيدى.
- جاکەڭ نە دەدى؟ - دەپ سۇرايدى انالار. شاکەر:
- دەنەم تاقاپ قالعاندا توتياعا،
باقىت قوندى باسىما قاپيادا.
توقسانىمدا توڭقاڭداپ بوق جەيمىن بە،
قىزىڭدى ۇرايىن، نە اقىم بار پارتيادا! -
دەدى جاکەڭ، - دەيدى.
«شاکەردىڭ رەپرەسسيا قۇربانى بولۋعا وسى ولەڭ سەبەپشى بولدى- دەيتىن. بىرەۋلەر باسقاشا ايتادى. جوق جەردەن جاۋ ىزدەگەن اتاقتى وتىز جەتىنشى جىلدىڭ ويرانىنان تىلىنەن تارتىپ جۇرگەن شاکەر سەکىلدىلەر قۇر قالسىن با؟ سوعىستىڭ الدىندا-اق قۋاتتى مەکەنى ءسىبىر بولعان شاکەر ءوزى سۇرانىپ سوعىسقا اتتانادى. شترافباتتان ءبىر-اق شىعادى. «قىرىق جىلعى قىرعىن بولسا دا اجالدى ولەدى» دەگەندەي، سۋ ىشەرى بار شاکەر سوعىستان جارالانىپ امان کەلەدى. جانە کوزسىز ەرلىک کورسەتکەنى ءۇشىن بىرنەشە وردەن-مەدال الادى.
تاعدىردىڭ جازۋىمەن شاکەر جامبىلعا حاتشى بولادى. ەکى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيعان با، شاکەر جامبىلمەن کەلىسپەي قىرعىزستان اۋىپ کەتەدى. قازاقستاندا قالايىن دەسە، سوعىسقا قايتا جىبەرۋى مۇمکىن عوي. سودان شوشىعان شاکەر ايىر قالپاقتى اعايىنداردىڭ اراسىنا بارىپ جاسىرىنا تۇرعاندى ءجون کورەدى.
سوعىس بىتکەن سوڭ ءبىر جىلدان کەيىن شاکەر الماتىعا، ونىڭ ىشىندە جازۋشىلار وداعىنا قايتا ورالسا، جامبىلدىڭ قازاسىنا ارنالعان قارالى جيىننىڭ ۇستىنەن شىعادى. «جامبىلدىڭ حاتشىسى بولدىڭىز، ول کىسى تۋرالى بىردەڭە دەڭىز!» - دەپ بىرەۋلەر شاکەردى مىنبەگە شىعارماسى بار ما؟ اتا جۇرتىنا ورالعان سوڭ ەپتەپ ۇرتتاپ العان شاکەردىڭ ەسىنە نە تۇسکەنىن کىم ءبىلسىن، مىنا ءبىر شۋماقتى قويىپ قالادى:
مەن ايتپايمىن ولەڭدى کەکەسىنمەن،
ايتسام ايتام، تۇپ-تۋرا توتەسىنەن.
وتىز جىلداي ستالين دەپ باقىلداعان،
ايىرىلدى-اۋ، قازاقستان تەکەسىنەن.
سول ارادا بىرەۋ: «مىنانىڭ اکەسى ابايدى ساباعان ابەن بولىس، ءوزىنىڭ ۇلى جىراۋ جامبىلعا ايتقان کوڭىلىنىڭ ءتۇرى مىناۋ. جوق، مۇنىڭ ورنى تۇرمە بولۋعا ءتيىس»، - دەيدى. سونىمەن شاکەر سىباعاسىن ارقالاپ کەتە بارادى. شاکەردىڭ ەکىنشى مارتە رەپرەسسيا قۇربانى بولۋىنا وسى ولەڭ سەبەپشى بولدى دەسەدى. جوعارىداعىدان گورى وسى ولەڭنىڭ قيسىنى باسىم. ءدال وسىنداي شۋماقتى تاياۋدا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە کورنەکتى اقىنىمىز، مەملەکەتتىک سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ۇلىقبەک ەسداۋلەتوۆ تە کەلتىردى.
شاکەردىڭ توقتارحاننان ەستىگەن شاقپا سوزدەرى
توقتارحان قىسقا عۇمىرىنىڭ ىشىندە بىرنەشە توسەك جاڭعىرتقان ءارى سەرى، ءارى پەرى ادام. وعان دوسى شاکەر:
- کەلەم دەگەن قاتىندى کەلتىرە بەر، کەتەم دەگەن قاتىندى کەتىرە بەر. ءبىر جاقسىسى کەزىککەندە توقتارسىڭ!- دەيدى عوي، راس پا؟ - دەپ سۇرايدى.
- الدىم، - دەيدى توقتارحان ايىلىن جىيماي.
- بۇل سەنىڭ نەشىنشى قاتىنىڭ؟
- ءۇشىنشى قاتىنىم.
- ءاي، سەن ەندى وسىمەن توقتا، ايتپەسە وينامالى بولىپ کەتەسىڭ! - دەيدى. شاکەردىڭ ءسوزى ەم بولدى ما، کىم ءبىلسىن، توقتارحان وسى ءۇشىنشى جەڭگەمىزدىڭ قولىندا قۇدايدىڭ اق ولىمىمەن سوڭعى ساپارعا اتتاندى.
شاکەردىڭ ءبىر اماناتى
بىردە شاکەر قاتتى اۋىرادى. اعايىنى توبىقتىلارعا: «مەنى سوڭعى ساپارعا الگى کەرەي (شاکەر سىيلاس ءىنىسىن اتىمەن ەمەس، رۋىمەن اتايدى ەکەن) شىعارىپ سالسىن. سونى تابىڭدار»، - دەيدى. ولار جابىلىپ «سەمەي تاڭى» گازەتىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن توقتارحاندى الدىرادى. ونىڭ قولىنا ارسى-کۇرسىسى شىعىپ، ىڭقىلداپ جاتقان شاکەر ءبىر جابىق کونۆەرت تاپسىرادى. «ولگەندە سۇيەگىمە تۇسەتىندەردىڭ ءتىزىمى» دەيدى. سودان توقتارحان شاکەردىڭ ۇيىنە ەکى-ءۇش کۇن ايالدايدى. ءبىراق جانالعىش مۇڭکىر-ناڭکىرلەر شاکەرگە جۋىقتا کەلە قويمايدى. بىردە توقتارحان دالاعا شىعىپ کەلسە، شاکەر باسىنا کورپەنى جامىلىپ الىپ بىردەمە ىستەپ وتىر ەکەن. توقتارحان کورپەنى جۇلىپ السا ولەدى دەگەن ادام اراق ءىشىپ وتىر.
- ءاي، شاکەر ولەتىنىڭ قايدا؟
- اکەڭدى ۇرايىن کەرەي، قۇداي مەنى ءبىر جولعا قالدىردى. سونى جۋىپ وتىرمىن. ءبارىبىر سەن ىشپەيسىڭ، وندا تۇرعان نە بار؟ - دەيدى.
«مۇنىڭ سۇيەگىنە تۇسەتىن کىمدەر ەکەن» دەپ توقتارحان الگى امانات کونۆەرتتى اشىپ قاراسا، تىزىمدە تۇگەل ايەلدەر ەکەن....
- ءاي، شاکەر سەندە مي بار ما، ولگەندە ەرکەکتى ەرکەک جۋماۋشى ما ەدى، مىناۋىڭ نە قىلعان ايەلدەر؟
- مي سەندە جوق کەرەي، بۇلاردىڭ ءبارى جاسىنان ماعان عاشىق ايەلدەر، - دەيدى شاکەر ءمىز باقپاي.
توقتارحاننىڭ ءوزىن تانىستىرۋى
شاکەردىڭ اۋىلىنداعى ءبىر جيىندا توقتارحان ءوزىن بىلاي تانىستىرعان ەکەن.
توقتارحان ءشارىپجانوۆ مەنىڭ اتىم،
تارايدى ءور کەرەيدەن ارعى زاتىم.
شاکەردەي جەتى قاتىن العانىم جوق،
العانىم بار بولعانى ءۇش-اق قاتىن.
شاکەردىڭ سوڭعى شاقپاسى
دۇنيە سالارىنان ءبىر-ەکى ساعات بۇرىن اجالمەن ارپالىسىپ جاتىپ شاکەر:
ۋا، تىرشىلىك، تىرشىلىك،
جاتىرمىن سەنەن تۇرشىگىپ.
توقسان بەس جىل شايقالعان،
جۇمىرتقا بولدىم ءبىر شىرىك،
- دەگەن ءبىر اۋىز سوڭعى شاقپاسىن ايتىپتى.
***
شاكىر ابەنوۆ (1900- 1994) - حالىق اقىنى، فولكلورشى، سازگەر. شىعارماشىلىق جولىنا قاراساق ءبىر باسىنا سان ءتۇرلى ونەردى سىيدىرا بىلگەن «سەگىز قىرلى» ونەرپاز. اقىندىق، كۇيشىلىك، انشىلىك، ۇستالىق ونەردى ءبىر بويىنا جيناي بىلگەن. ارعىن تايپاسىنىڭ توبىقتى رۋىنان شىققان.
مۇسىلمانشا ساۋات اشقان سوڭ، سەمەيدەگى «پريحودسكايا شكولادا» 3 جىل وقىعان. س. سەيفۋللين، ءى. جانسۇگىروۆ، ب. مايليندەرمەن جاقىن تانىس بولعان. سەيفۋللينگە اتقوسشى بولىپ، اقىنمەن بىرگە قازاقستاننىڭ كوپ جەرلەرىن ارالاعان. ابەنوۆتىڭ حالىقتىق داستاندى جاڭاشا تولعاممەن جىرلاعان «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» پوەماسى 1937 ج. «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىندا جاريالانعان سوڭ اقىندىق اتاعى شىقتى. سول جىلى «حالىق جاۋى» اتانىپ، اقىرى كورشى قىرعىز ەلىنە اسىپ كەتەدى. 1939 ج. الماتىعا قايتىپ ورالىپ، جاناق، سابىرباي، تۇبەك، دۋلات، بايكوكشە اقىنداردىڭ ادەبي مۇرالارىن العاش قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ قازاقستان عىلىمي- زەرتتەۋ وردالارىنا تاپسىردى. مامان- زەرتتەۋشىلەر ابەنوۆتىڭ ورىنداۋىندا ونداعان ءان- كۇيدى نوتاعا ءتۇسىردى. 1940 - 41 ج. جامبىلدىڭ ادەبي حاتشىلىق قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەندە جالعان ايىپتاۋ نەگىزىندە ۇستالىپ، سەمەي تۇرمەسىنە قامالدى.
سوعىسى باستالعان سوڭ ءوز ەركىمەن سوعىسقا اتتانىپ، ستالينگراد مايدانىندا اۋىر جاراقات الىپ، ەلگە قايتىپ كەلەدى. 1945 ج. ساياسي قۋعىنداۋ قايتا باستالىپ، ابەنوۆ سىبىرگە، الەكساندروۆ اباقتىسىنا ايدالدى. 1955 ج. تۇرمەدەن بوساپ، 1961 ج. تولىقتاي اقتالدى.
ابايدىڭ ادەبي مەكتەبىنىڭ كەڭەس داۋىرىندەگى بەلدى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلعان. ابەنوۆتىڭ تاريحي- تانىمدىق تاقىرىپتاردى قوزعاعان «كەيپىن باتىر» (1939)، «تاڭشەبەر-جاپال» (1962)، «ورتاق ارال» (1968)، «قورقىت قوبىزى»، «پارمەن»، «الدانعان قىز»، «پاتشا مەن بايعىز»، «انا ماحابباتى»، «توقتامىس باتىر» اتتى داستانداردى «شىڭعىستاۋ» (1980)، «شىڭعىستاۋ سازى» (1985)، داستاندار (1991) دەپ اتالاتىن جىر جيناقتارىنا ت. ب. باسىلىمدارعا ەنگەن.
ايتىس اقىنى رەتىندە كەڭىنەن تانىمال ونىڭ ت.امىرەنوۆپەن ايتىسى «ايتىس» (3-ت.، 1968) جيناعىندا جاريالانادى. «التاي ارۋى»، «سارى جۇلدىز» ت. ب. 20-دان استام ءتول ءان- كۇيلەرى بار.
قارت شەجىرەشى، باتاگوي قاريا 1991-جىلى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆقا ۇلتتىق داستۇردە سالتاناتتى جاعدايدا حالىق اتىنان اق باتا بەرگەن.
مەيرام ورالوۆ، جۋرناليست، شىعىس قازاقستان وبلىسى.
«جاس الاش» گازەتى. 2013
