شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ ءانىن العاش جاريالاعان عالىم
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى اقتالعان ۋاقىتتا اقىننىڭ اندەرىنە، نوتاسى مەن ماتىنىنە ارنالعان «امانات» جيناعى ءبىر توبە.
تاليعا بەكقوجينا - قازاق ەتنومۋزىكاسىنىڭ التىن ارقاۋىن ساقتاپ، عىلىمي جۇيەگە تۇسىرگەن ءىرى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ول ءوزىنىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرىن حالىق مۋزىكاسىن جيناۋعا، نوتاعا تۇسىرۋگە، زەردەلەۋگە ارنادى. ۇلتقا جانە ونىڭ مۋزىكاسىنا دەگەن ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىك ونى قيىن دا كۇردەلى عىلىمي جولعا جەتەلەدى. زامانداستارى ونى تەك عالىم رەتىندە ەمەس، قازاق ءانىنىڭ نازىك سىرىن جۇرەگىمەن سەزىنە بىلگەن شىنايى ونەر يەسى رەتىندە باعالادى.
تاليعا بەكقوجينا (1919-1995) سەمەي قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. بالا كۇنىنەن مۋزىكاعا بەيىم بولعان دەسەدى. اكەسى بەكقوجا سەمەيدەگى ءىرى كوپەستەردىڭ ءبىرى بولعان. تاليعانىڭ جيەنى ش. ابدراحمانوۆانىڭ جازۋىنشا، 1928 -جىلى بار مۇلىك كامپەسكەلەنىپ، وتاعاسى بارساكەلمەسكە ايدالادى. بالالارى مەكتەپكە قابىلدانباي، انالارى ساعادات ساۋات اشۋ مىندەتىن ءوز موينىنا الادى.
شامامەن 15 جاسىندا پەداگوگيكا تەحنيكۋمىنا (بۇگىنگى م. اۋەزوۆ اتىنداعى كوللەدج) وقۋعا ءتۇسىپ، ءبىلىمىن شىڭدايدى. 1936 -جىلى ماسكەۋدەن دارىندا بالالاردى ىرىكتەۋگە ارنايى توپ كەلىپ، تاليعانىڭ تالابىن كورەدى. سول جىلدىڭ جازىندا ماسكەۋ كونسەرۆاتورياسىنا ءتۇسىپ، وپەرانىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرىپ، وپەرا ءانشىسى بولادى. سوعىس جىلدارى الماتىعا كەلىپ، ونەرىن جالعاستىرادى. ول كاسىبي ءانشى رەتىندە «امانگۇل»، «رايحان» فيلمدەرىندە ءان ورىنداپ، وپەرا تەاترى مەن قازاقفيلارمونيادا قىزمەت ىستەيدى. 20 جىلعا تەڭ ۋاقىت ءانشى رەتىندە ۇلكەن-كىشى كونتسەرتتەرگە قاتىسىپ جۇرەدى. دەگەنمەن ءتۇرلى كەدەرگىلەرگە تاپ بولىپ (جيەنى ش. ابدراحمانوۆانىڭ جازۋىنشا)، ماماندىعىن ءبىرجولاتا اۋىستىرۋعا شەشىم قابىلدايدى.
1958 -جىلى (كەي دەرەكتەردە 1961) الماتى كونسەرۆاتورياسىنىڭ مۋزىكاتانۋ ماماندىعىنا تۇسەدى. جەتەكشىسى - اتاقتى عالىم يوسيف دۋبوۆسكي. وسىلايشا، ءارتىس رەتىندە مانسابىن توقتاتىپ، عىلىمدى تاڭداپ، ءبىرجولاتا كۇردەلى جولعا بەت العان ەكەن. دەرەكتەرگە قاراساق، ت. بەكقوجا قىزى مۋزىكاتانۋ ماماندىعىن تاڭداعان جىلدان باستاپ مۋزىكالىق- فولكلورلىق ەكسپەديتسيالارعا قاتىسىپ، ەل ىشىندەگى كونە اندەر مەن كۇيلەردى تاسپاعا جازىپ، قاعازعا تۇسىرە باستادى.
مۋزىكا تانۋشى گ. وماروۆانىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ باستى ەرەكشەلىگى - اندەردى نوتالاۋ كەزىندە حالىقتىق ءستيلدى، اۋەندىك ءيىرىمدى، ىرعاقتى ءدال ساقتاۋ.
ت. بەكقوجينانىڭ ەڭبەگى تاجىريبەلىك جۇمىستارمەن عانا شەكتەلمەدى. ول ەتنومۋزىكاتانۋ سالاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. 1960-1980 -جىلدارى ارالىعىندا ول قازاقستاننىڭ ءار ايماعىنا، سونىڭ ىشىندە شىعىس، باتىس، وڭتۇستىك، سولتۇستىك وڭىرلەرگە، سونداي-اق وزبەكستان، تۇرىكمەنستان، قاراقالپاقستان، رەسەيدەگى قازاق دياسپورالارىنا دا ارنايى بارادى. ونداعى ماقساتى - سيرەك كەزدەسەتىن مۋزىكالىق ۇلگىلەردى جيناۋ، فولكلوردىڭ ۇمىت بولعان تۇرلەرىن قالپىنا كەلتىرۋ. اسىرەسە، ول زەرتتەگەن جوقتاۋ اندەر، ەپيكالىق جىر ۇلگىلەرى، حات- ولەڭدەر قازاقتىڭ تاريحي ساناسى مەن رۋحاني بولمىسىن تانىتاتىن باعا جەتپەس مۇراعا اينالدى.
«حالىق اندەرىن جيناۋ بار دا، ونى زەرتتەۋ، حالىق اراسىندا ناسيحاتتاۋ، ءان اۋەندەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ءتۇسىندىرۋ بار. تاليعا ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسىندا مۇنىڭ ءبارىن جان-جاقتى ەسكەرىپ وتىرعان. حالىق مۋزىكاسىنىڭ ءاربىر جانرىنا بايسالدى ءۇڭىلىپ، ءارقايسىسىنىڭ وزىنە ءتان سيپاتىن اشۋعا كۇش سالعان… زەرتتەۋشى وسىلاي حالىق مۋزىكاسىنىڭ جانرلارىنا ارنايى توقتالىپ، ولارعا عىلىمي نەگىزدەلگەن انىقتامالار بەرەدى»، - دەپ جازادى جۋرناليست، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ساپابەك ءاسىپوۆ.
ونىڭ «200 قازاق ءانى» (1972 -جىل)، «قازىنا» (1979)، «امانات» (1986) اتتى جيناقتارى بۇگىنگى كۇنى دە وزەكتىلىگىن جويعان جوق. بۇل ەڭبەكتەردە حالىقتىڭ كونە مۇرالارى عىلىمي تالداۋدان ءوتىپ، مۋزىكالىق تىلمەن سويلەيدى. اسىرەسە، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى اقتالعان ۋاقىتتا اقىننىڭ اندەرىنە، نوتاسى مەن ماتىنىنە ارنالعان «امانات» جيناعى ءبىر توبە.
ت. بەكقوجينا 100 گە جۋىق اسا عىلىمي جانە كوپشىلىككە ارنالعان ماقالا جازىپ، قازاق مۋزىكاسىنا قاتىستى «اقتاڭداقتاردى» تولتىرۋعا زور ۇلەس قوستى. ونىڭ عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىستارى كەيىنگى بۋىن ەتنومۋزىكاتانۋشىلارعا باعىت-باعدار بولىپ وتىر.
تاليعا بەكقوجينانىڭ ەڭ باستى مۇراسى - «قازىنا». بۇل - حالىقتىڭ جادىندا ساقتالعان مۋزىكالىق ۇلگىلەردىڭ ناقتى، ءدال نۇسقالارىن قامتيتىن التىن قور. جيناقتاردا جازىلعان اندەر مەن كۇيلەر ماگنيتتىك تاسپالارعا، نوتا جازباسىنا تۇسىرىلگەن. وسى مۇرا - قازاق مۋزىكاسىنىڭ تۇتاس داۋىرلىك بولمىسىن ساقتاپ قالعان اسىل دۇنيە.
بۇگىندە ت. بەكقوجينانىڭ ەڭبەگى تەك وتكەندى دارىپتەۋ ەمەس، بولاشاققا امانات. ونىڭ جازىپ العان دەرەكتەرى، زەرتتەۋلەرى بولماسا، كەيبىر جانرلار - كونە جوقتاۋلار، حات-ولەڭدەر، قارا ولەڭنىڭ كونە تۇرلەرى، ەپيكالىق جىردىڭ سيرەك ۇلگىلەرى مۇلدە ۇمىت بولار ەدى. ونىڭ جيناعان فولكلورلىق جازبالارى - ءبىزدىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىمىزدىڭ تامىرى. عالىم كوزى تىرىسىندە-اق ۇلكەن ەڭبەك اتقاردى، ال ومىردەن وتكەن سوڭ ول قالدىرعان رۋحاني مۇرا تولاسسىز زەرتتەلىپ كەلەدى.
قازاق ەتنومۋزىكاتانۋى - ۇلتتىڭ ۇندىك جادىن ساقتايتىن سالا. ال سول جادتىڭ ەستەن شىقپاۋىنا، بۋىننان- بۋىنعا جەتۋىنە ءبىر ادام بار بولمىسىمەن ەڭبەك ەتتى دەسەك، ول - تاليعا بەكقوجينا. ونىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى عىلىمعا ادالدىقتىڭ، ۇلتتىق مۇراعا جان-تانىمەن بەرىلۋدىڭ ناعىز ۇلگىسى دەپ بىلەمىز.
رۇستەم نۇركەنوۆ، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى
«ايقىن» گازەتى
