شاڭحايدا باس جۇلدە العان «تالاق» فيلمى: داۋدىڭ باسى - ايەل تەڭدىگى
استانا قازاقپارات - رەجيسسەر دانيار سالاماتتىڭ بەيىمبەت مايلين اڭگىمەلەرىنە نەگىزدەلگەن «تالاق» جوباسى كوپ جىلدىق كىدىرىستەن كەيىن بىلتىر «ۇلتتىق كينونى قولداۋ ورتالىعىنىڭ» قولداۋىنا يە بولعان. بيىل شاڭحاي حالىقارالىق كينوفەستيۆالىندە باس جۇلدە العان ساتىنەن باستاپ قوعام تالقىسىنا ىلىكتى.
كينوتەاترلاردا ءالى كورسەتىلىپ جاتقان فيلم جايلى ءتۇرلى پىكىر كوپ. الايدا قوعامداعى پىكىرتالاستىڭ «قازاقتى البا-جۇلبا، كەدەي قىپ كورسەتىپتى» دەگەن دەڭگەيدەن كوتەرىلە الماي جاتقانى، كەي كينوتەاتردا زالداردىڭ بوس قالعانى بايقالادى. سوۆەت وداعى ورناپ جاتقان جوقشىلىق داۋىردە ابايسىزدا تالاق ايتىپ، ايەلى باسقاعا كەتەتىن سارىمساق تۋرالى فيلمدى فورمالىق، يدەيالىق تۇرعىدا ساراپتاپ كوردىك.
فيلم نەلىكتەن ساراپشىلارعا ۇنايدى؟ ويتكەنى فورمالىق، ەستەتيكالىق تۇرعىدا جۇمىر تۋىندى. مىسالى، فيلمدەگى مىنا كورىنىستى الىڭىز.
اپپاق دالادا شوقپىتىن جامىلىپ، ءبىر-بىرىنە تىعىلا ءتۇسىپ، ۇرپيىسكەن حالىق. كيىمدەرى تاۋىرلەۋ - وڭ جاقتاعى اۋىلناي مەن پوليتسەي عانا، جانە مۇزداي قۇرسانعان سوۆەت ۋاكىلى. قار جامىلعان دالادا كوزگە كورىنەتىن كيىمدەر دە، اۋىلناي كەڭسەسى دە (جاپىرايعان توقال تام) توپىراق تۇستەس. كوزگە وتتاي باسىلاتىن - توقال تام توبەسىندەگى جاماۋ تۇعىرعا ىلىنگەن قىزىل تۋ مەن قىزىل ماتاعا ارابشا قارىپپەن تەرىلگەن ۇران.
بارىنەن دە كوزگە قوراش كورىنەتىنى - وڭ جاقتاعى، ءدىڭى قىزىلعا بويالعان جالعىز اعاش. بۇرىندارى ايدالادا وسكەن داراقتى جۇرت قاسيەتتى ساناۋشى ەدى. «سوۆەت، سوۆەت» دەگەنگە سونىڭ ءوزىن قىزىلعا بوياپ تىنىپتى. سوۆەت وداعىنىڭ اسىرا سىلتەگىش، قان-جوسا كەلبەتىن كورسەتۋ ءۇشىن بۇدان اسەرلى قانداي نىشان بولۋى مۇمكىن؟ فيلم تۇرمىستىق وقيعاعا قۇرىلعان، ياعني سوۆەتتەردىڭ قاندىقول ساياساتى كامەرانىڭ قۇلاشىنا سىيماعان. الايدا ەكرانداعى قىزىل بوياۋ 1920-30 ج ج. الاپات قىرعىننىڭ ءبارىن قامتي العان. ياعني، بۇل كوركەم ميزانستسەنادا بوياۋ سيمۆوليزمى شەبەر سۋرەتكەرلىكپەن قولدانىلعان.
ارينە، كينودا بوياۋعا ەكپىن بەرۋ ءبىرىنشى رەت ەمەس. ستيۆەن سپيلبەرگ «شيندلەر تىزىمىندە» (1993) ءتۇسسىز الەمدە قىزىل نوقات بولىپ كەتىپ بارا جاتقان ءبۇلدىرشىننىڭ قىزىل پالتوسىن جانارىمىزعا باساتىن، ءبىراق بۇل بەينە كوڭىل اۋدارتقانىمەن، استارلى ماعىناسىن اشۋعا اسىقپايتىنداي كورىنەتىن. روبەرت رودريگەس پەن فرانك ميللەردىڭ «كۇنا قالاسى» (2005) دەگەن فيلمى بار، اق-قارا ءتۇستى الەمدە قىزىل ءتۇس قانا كوزگە ۇرادى. بۇل دا ۆيزۋال اسەرى جوعارى بولعانىمەن ماعىناسى الدەقايدا سولعىنداۋ ستيليستيكالىق شەشىم ەدى. الىسقا بارماي-اق، ءادىلحان ەرجانوۆ «ۇكىلى كامشات» (2014) فيلمىندە اعاش ءدىڭىن سارىعا بوياعان، ءبىراق ول «تالاقتاعى» سياقتى ءبۇتىن ءبىر حالىقتىڭ تاعدىرى سىياتىنداي سىعىندى وبراز ەمەس، ەستەتيكالىق ەركىندىككە، ەركەلىككە كوبىرەك ۇقسايتىن. دانيار سالاماتتىڭ ەرەكشەلىگى، ميزانستسەنا ارقىلى ءداۋىردى انىقتايتىن تەرەڭ ۆيزۋال وبراز تۋدىرعان.
ۇرىنارعا قارا تاپپاعان ۇكىمەت قىزىل ماتانى ۇرلادى دەگەن كۇدىكپەن ايەلدەردى ءبىر بولمەگە ۇيىرەدى. تۋ مەن ۇراننان ارتىلعان قىزىل ماتادان ايەلدەر راسىمەن دە دامبال تىگىپ كيىپ الىپتى. بۇل - جوقشىلىقتىڭ، سول مۇساپىرلىككە تۇسىرگەن سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ كورىنىسى. ءبىراق قياناتشىل ەشقاشان جازدىم-جاڭىلدىم دەمەيدى، قاشان دا جاپا شەگۋشىنىڭ ءوزىن كىنالى ەتىپ شىعارادى. ۇران جازعان ماتا قالدىعىن كادەگە جاراتقان ايەلدى سوتتايدى، ويتكەنى ادامنان ۇران قىمبات.
سولايشا فيلم، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ زوبالاڭىن جالعىز ەستەتيكالىق شەشىم - قىزىل بوياۋدى بادىرايتا كورسەتۋمەن عانا جەتكىزە بىلگەن. فيلم كەڭىستىگىندە رۇقسات ەتىلگەن بوياۋلار، ءتىپتى تۇسىرۋگە تاڭدالىپ الىنعان كۇز بەن قىس مەزگىلىنىڭ ءوزى وسى سۋرەتكەرلىك ماقساتقا باعىنىپ تۇر. كينوكەڭىستىكتەگى بوياۋلار گامماسى تالعاممەن ءتۇزىلىپ، ۆيزۋال قاتار «بوتەن بوياۋمەن بىلعانباعان» تازا ەستەتيكا تۇزگەن (قويۋشى سۋرەتشى نۇربولات جاپاقوۆ). وعان كولەڭكە ءتۇسىرىپ تۇرعان گريم عانا (جالپى وتاندىق گريم ماماندارى توتىققان ءجۇز بەن كىر- قوجالاق ءجۇزدىڭ ايىرماشىلىعىن بىلە مە ەكەن؟).
كوستيۋمەر ءۇشىن جاڭا، سالتاناتتى كيىم جاساۋدان گورى ەسكى، توزعان، ءوڭى كەتكەن كيىم جاساۋ الدەقايدا قيىن. سوندىقتان، شىبىن جانىم شىقپا دەپ ارەڭ وتىرعان كەزەڭدەگى قازاق جاعدايىن ايقىندار كوستيۋم تۇزۋدە ءسال اسىرا سىلتەگەن تۇستارى بار (كوستيۋم سۋرەتشىلەرى - مەرۋەرت ىدىرىس، ۆەنەرا بايماناسوۆا). بۇل اسىرەسە ءسانى كەتپەگەن ءۇي ءىشى جابدىقتارىمەن سالىستىرعاندا كوزگە ۇرادى، ءبىراق جوباسى شىندىققا كەلەدى.
سونداي تەحنيكالىق ماسەلەلەردى ەسكەرمەگەندە، مايلين كەدەيلەر جازۋشىسى بولسا، سالامات كەدەيلەر رەجيسسەرى دەگەن اتاققا لايىق. ويتكەنى «تالاقتاعى» ماقساتتى تۇردەگى كەدەيلىك - تالعامسىز كەدەيلىك ەمەس. پىشىندىك تالاپشىلدىقتى تاڭداعانىمەن، فيلم اسكەتتىك نە ءاپسانالىق كيىم ۇلگىسىنە جۇگىنبەيدى، تاريحي داۋىرگە ساي كيىمدەر تىزبەگى تۇزىلەدى. ءداۋىر دەمەكشى، ۋاكىل جينالىستا كومپارتيانىڭ ونىنشى سيەزىن وتكىزدىك دەيدى، ياعني بۇل - 1921-جىل. حرونولوگيالىق تۇرعىدا، جۇتتىڭ اياقتالماعان كەزى. دالانىڭ تاقىرلىعى دا، مالدىڭ ارىقتىعى دا، كيىمنىڭ جۇپىنىلىعى دا شىنايى بولاتىنى سودان.
سارىمساقتىڭ (ەربولات ءالقوجا) باسىنان تۇسپەيتىن كونەتوز بوركى، دالىرەگى بورىكتىڭ جۇقاناسى مەن ونىڭ جالبىراعان جيەگى باستان-اياق كوزگە قوراشتانىپ تۇرادى، ءبىراق وسىنىڭ ءوزى مەتافورا. 1920 -جىلدارداعى كۇللى قازاق قوعامىنا، ونىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى مەن سول ساتتەگى بەيشارالىعىنا مەتفورا. بۇل - رەسەي تىقسىرىپ جەرىنەن ايىرىلعان، ءجۇنى جىعىلعان، ال كەيىنگى سوۆەت ساياساتىنان كەيىن ءتىپتى بوجىراعان قازاقتىڭ ءسان-سالتاناتىنىڭ جۇقاناسى.
سارىمساقتىڭ قىر باسىنا شىعىپ ۇليتىنى - جۋاسىعان ءبورى رۋحتىڭ شاراسىزدىعى. قىرىق جاماۋ قالپاق كەيىپكەر مىنەزىن ايگىلەۋگە دە قىزمەت ەتىپ تۇر. «ويىنعا قاتىس» دەگەن جاستاردىڭ جەلىگىنە كونە سالاتىن ءيى جۇمساق سارىمساق قاي ءبىر كيىم تۇگەندەر كەربەز بولسىن.
وسى سياقتى سانسىز ۇتىمدى شەشىمدەردى بايقاعان سايىن بويدى قۋانىش كەرنەيدى. ويتكەنى سۋرەتكەر جۇمىسىن كورۋ - سيرەك بۇيىراتىن ەستەتيكالىق قۋانىش. ءبىراق بۇل قۋانىش كوبىنە تولىق بولمايدى، ويتكەنى تۋىندىنىڭ ناسيحاتتاعان قۇندىلىعى ءدال سونداي ماڭىزدى.
ساياسات پەن تاريحي كەزەڭ - فيلمنىڭ ەرنەۋى عانا، ال نەگىزگى كونتەنتى قاشان دا - ادام. جەكەلەگەن مىنەز- قۇلقى، بولمىسى، تۇلعاسى بار ادامداردىڭ قارىم-قاتىناسى. «تالاق» نازىك پسيحولوگيزمنەن ادا ەمەس، ءبىراق ونىسى كەدىر-بۇدىرلاۋ ۇلەستىرىلگەن. اسىرەسە ەر ادامدار قاتىساتىن ساحنالاردا شىنايىلىق بار.
سارىمساقتىڭ اڭگىمە باستاردا كىدىرەتىنى، كىبىرتىكتەيتىنى، اڭگىمە بارىسىنداعى ءۇنسىز قالاتىن ساتتەرىنىڭ ءبارى نانىمدى. جالپى، قازاقى ورتادا وسكەن شەبەر رەجيسسەرلەردىڭ شىعارمالارىندا كوزگە كورىنبەيتىن، بىلىنەر-بىلىنبەس ارتىقشىلىق بولادى. ول فيلمنىڭ ءدوپ تابىلعان تەمپىندە. كەيىپكەرلەردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىندا. شەبەر ورىس ءتىلدى رەجيسسەرلەر وسىنداي نازىك دۇنيەلەردى ءدوپ باسا الماي جاتادى، سەبەبى ونى سەزىنبەيدى. قازاق فيلمدەرىنىڭ كوبىندە كەيىپكەرلەر تەمپىنىڭ جاساندى شىعاتىنى سودان.
فيلمدە بالا پسيحولوگياسى دا نانىمدى. كىشكەنتاي ۇلپانىڭ (اينا بايىرجانوۆا) قۇدايمەن ساۋدالاسىپ، اكەسىنىڭ، سيىردىڭ، اناسىنىڭ جازىلىپ كەتۋى ءۇشىن ءوز ومىرىنەن ولشەپ تۇرىپ پالەنشە جىل قياتىنى دا قيسىندى. جان پياجەنىڭ كوگنيتيۆ دامۋ ساتىلارىنا سايكەس، 2 مەن 7 جاس ارالىعىنداعى بالالار سيمۆوليكالىق، ماگيالىق ويلاۋعا بەيىم كەلەدى، وسى جاستا ولار دۇنيەدەگىنىڭ ءبارى ءوز ارەكەتتەرىنە بايلانىستى دەپ تۇسىنەدى جانە سوعان سەنەدى. رەجيسسەر بالا ساناسىنداعى وسىنداي ماگيالىق ويلاۋدى سول بالانىڭ كوزىمەن كورسەتەدى. كەي كورەرمەن راسىمەن دە وسى قىزدىڭ ءبىر سيقىرى بار ما دەپ قالاتىنداي. ال ۇلپانىڭ ەرەسەكتەر ارەكەتىنە ءالسىن-ءالسىن كۇلىپ جىبەرەتىنى جالپى ەرەسەكتەردىڭ قانداي قيسىنسىز دۇنيەلەر ايتىپ، ىستەيتىنىن مەڭزەيتىندەي.
ەسەسىنە «تالاقتاعى» ايەلدىڭ كوبى ايعاي مەن ويبايعا بەيىم، ولاردىڭ بەينەسىندە قارابايىرلىق پەن كاريكاتۋرا باسىم. دەگەنمەن، جەكەلەگەن ۇتىمدى كورىنىستەر دە جوق ەمەس. سارىمساق كيمەشەك كيىپ، بەتىن جوساعا بوياپ، جۇرتقا كۇلكى بولعان ساتتە زىليحانىڭ (اميرا ومار) ءجۇزىن كىربىڭ شالادى.
وسى ءبىر قىسقا مەزەتتى وپەراتور (ەسەن ايتمۇقامبەت) ءساتتى ۇستاپ، مونتاج رەجيسسەرى (تيمۋر ساريلبايەۆ) ءساتتى قوسقان، تىم قىسقا دا، تىم ۇزاق تا ەمەس، كورەرمەن ويىنا شوق سالارداي عانا شاپ-شاق. بۇل - سيۋجەت ءۇشىن شەشۋشى ءسات، سەبەبى ەرى ءۇشىن ۇيالعان ايەل ونىڭ جانىندا تۇرا المايدى، ويتكەنى وتباسىنداعى ۇيلەسىم ماحاببات بولماسا دا، سىيلاۋ، ۇناتۋ مەن قادىرلەۋگە نەگىزدەلمەيتىن بە ەدى. جاراسىمدى بۇزعان وسى ءسات كەيىن جانجالعا جەتەلەپ، كۇيەۋى «تالاق» دەگەن اۋىر ءسوز ايتادى. بۇل ءسوز، زىليحانىڭ بويىندا مايلين جازاتىن «ماحاببات ءجىبىن» ءۇزىپ جىبەردى.
ءبىراق سسەناريست-رەجيسسەردىڭ نازارى ەر ادامدا بولعاندىقتان، جانى جانشىلىپ، تۋلاعان زىليحانىڭ ىشكى تولعانىستارى مەن كۇيلەرى نازارسىز قالعان. ونىڭ جان ازابى ارشىلماعان، سوندىقتان شەشىمى تۇسىنىكسىز. كورەرمەنگە بوتەن، مورالدىق قۇلدىراعان وبەكت بولىپ قالادى. بەيىمبەت مايلين اڭگىمەلەرىندە ەردىڭ دە، ايەلدىڭ دە «ىشىنە» بىردەي كىرىپ، ەكەۋىنىڭ كۇي قۇبىلىستارىن قاتار سيپاتتاۋشى ەدى. دانيار سالاماتتىڭ فيلمىنە سول جاناشىرلىق جەتىسپەگەندەي.
رەجيسسەر بەيىمبەت مايليننىڭ «اجە»، «تالاق» دەگەن اڭگىمەلەرىنە عانا سىلتەمە بەرگەنىمەن، باسقا دا ءبىرقاتار شىعارمالارى، ماسەلەن، «كۇلپاش» پەن «اشتىق قۇرباندارى» دا وسى تاقىرىپتى كوتەرەتىن.
ەل باسىنا كۇن تۋعاندا، جۇرت كىرىپتار كۇيگە تۇسكەندە ەڭ الدىمەن ساۋداعا سالىناتىن - ايەلدەر. باي ەركەكتەر نە ىستەيدى؟ توقال ۇستىنە توقال الادى. اشتىقتان بۇرالعان اتا-انا نە ىستەيدى؟ قىزىن ساتادى. تۇرمىسى ناشارلاۋ بويجەتكەن قىزداردى بايلار قالىڭ مالسىز-اق، «اكە-شەشەڭدى قىستان شىعارام» دەپ الادى («اشتىق قۇرباندارى»). ول از بولسا، تۇرمىسى ناشارلاۋ، ءوڭى تۇزۋلەۋ ايەلدەردى جەڭگەتايلار ارقىلى ازعىرىپ الادى. «اجەدە» ونداي ازعىرۋشى قاينى، «كۇلپاشتا» ءسىڭلى، «اشتىق قۇرباندارىندا» اتا-انا. ويتكەنى جاپپاي اشتىق كەزىندە ادام رەسۋرسىنان باسقا ساۋدالايتىن ەشتەڭە جوق. ايەلدى وڭاي ولجالاعان بايلار ارينە توسەك قۇلدىققا سالادى، كۇڭ ەسەبىندە ۇستايدى.
مايليننىڭ «تالاقتان» باسقا اتالعان اڭگىمەلەرى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبارى - سونداي اشتىق قۇرباندارى. ءبارى بەيىمبەتتىڭ قورعانسىز كەيىپكەرلەرى. بۇل - ايەلدى يەلەنۋ قۇقىن ەل نامىسى كورىپ، سول ءۇشىن رۋ بولىپ تارتىساتىن زاماننىڭ كەتكەن، بۇرىنعى اعايىنشىلىققا نەگىزدەلگەن الەۋمەتتىك ۇيىسۋ فورماسى ىدىراپ، ناشار تۇرمىستىلار ىزدەۋشىسىز قالعان ءداۋىردىڭ كورىنىسى ەدى.
وسىنداي الماعايىپ داۋىردە «ايەل تەڭدىگى» دەگەن ءسوزدى جەلەۋ ەتىپ ايەلدى ودان ءارى قاناي تۇسۋگە مۇمكىندىك العان دا - بايلار (تۇرمىسى تۇزۋلەر). ويتكەنى پاتريارحال قوعامدا «توسەكتەگى ەركىندىك» دەگەن ۇعىم ايەلدەردى ودان ءارى جانشۋعا قىزمەت ەتەدى. قىسقاسى، جازۋشى پاتريارحال قوعامداعى ايەلدىڭ قورعانسىز كۇنىن اشكەرەلەپ بەرەدى. سونى ايتىپ قوڭىراۋلاتادى. ارينە، كەدەيدىڭ ءبارى ءالجۋاز. قولىندا بيلىگى مەن بايلىعى بارلار ءالى كەلەتىن ايەل مەن جاماندى جۇندەيدى. ءبىراق كەدەي ەر ادام مەن كەدەي ايەل ادامنىڭ باستان وتكەرەتىنى مۇلدە بولەك، ويتكەنى كەدەي ايەلدى زات سياقتى پايدالانۋعا بولادى، ول ەردىڭ حايۋاني ينستينكتىسىن قاناعاتتاندىرا الادى جانە ودان قورىقپاۋعا بولادى.
ال دانيار سالاماتتىڭ فيلمىندە ەكپىن كەدەي ەركەكتىڭ مەنىنە اۋىسقان. وعان سارىمساقتىڭ جان ارپالىسى قىزىعىراق. ارينە، بۇل تاقىرىپ تا ورىندى، قازاق كينوسى قاشانعى ۇلىلار مەن باتىرلاردى كورسەتە بەرسىن، باتىر ەمەس، كىشكەنتاي قازاقتىڭ، كەدەي قازاقتىڭ جانىن زەرتتەيتىن فيلمدەر دە كەرەك.
الايدا فيلم نازاردى سارىمساققا باعىتتاۋ ارقىلى مايلين سيپاتتاعان ايەلدەردىڭ ءالجۋاز پوزيتسياسىن قاپەردەن تىس قالدىرعان. بالكىم، سونى كورگىسى، مويىنداعىسى كەلمەگەن. سوندىقتان كەي كورىنىستەردە ەركەكتى قۇربان رەتىندە اسىرە سيپاتتاۋعا ۇمتىلىس بار.
ءدىن «تالاق ايتساڭ ايەلىڭدى تاستا» دەيدى. «تاستامايمىن مەن قاتىنىمدى» دەپ بۇرتيادى سارىمساق. ايەلى باسقاعا كەتەدى. «كەتەتىن قالپى بىلىنبەپ ەدى، زورلاپ ۇستاپ وتىرعان شىعار» دەپ سەنبەيدى قۇر كوڭىل. سولايشا، ايەلىن ىزدەپ بارعاندا تاياق جەپ قايتادى. سويتە تۇرا باي تاياعىنان ولگەلى جاتقان زىليحانى ارقالاپ كەلەتىن دە ءوزى. «اجە» اڭگىمەسىندەگى سياقتى اربامەن ەمەس، قالىڭ قىستا ارقاسىنا سالىپ اكەلۋ ارەكەتىنىڭ ءوزى وسى قۇربانشىلىقتى قالىڭداتا تۇسۋگە قىزمەت ەتىپ تۇر. «قازاقتىڭ ايەلى - ەرىنىڭ جۇگى (يسانىڭ ايقىشى سياقتى). ماڭگى ارقالاپ وتەدى» دەگەن اسىرە سەنتيمەنتال قورىتىندىعا جەتەلەيدى.
ال تۋ سىرتىندا - قىزىل ماتادان دامبال تىككەن ايەلدەردى اتقا ءمىنىپ الىپ ايداپ بارا جاتقان ۇكىمەت ادامدارى. ياعني، فيلمنىڭ سوڭى «تەڭدىك دەپ جەلىكتىرىپ زىليحانى ءولتىرىپ، ايەلدەردى سوتتاتىپ تىندى» دەپ قورىتىندىلايدى.
بۇگىندە وسى فيلمدى كورىپ، ءسۇيسىنىپ جاتقان قازاق جىگىتتەرى وزدەرىن سارىمساقتاي قۇربان رەتىندە سەزىنىپ، سوعان ماساتتانباي، فيلمنىڭ باسقا قىرلارىن باعالاپ جاتىر دەپ ۇمىتتەنەمىن. سەبەبى سارىمساق قازاق ەرلەرىنىڭ جيناقى وبرازى ما؟ جوق، جەكەلەگەن، شىنايى تۇزىلگەن وبراز. زىليحا قازاق ايەلىنىڭ جيناقى وبرازى ما؟ جوق، جەكەلەگەن، تولىق كوڭىل بولىنبەگەن وبراز. الايدا فيلمنىڭ ايەل تەڭدىگى تاقىرىبىن وسى وقيعامەن پاراللەل ءوربىتۋى ەكەۋىن دە جيناقى وبراز دەڭگەيىنە يتەرمەلەپ تۇر. بۇل فيلمنىڭ ءون بويىندا ورىلگەن «جاۋىز ۇكىمەت» ديسكۋرسىمەن قوساقتاپ ايەل تەڭدىگى ماسەلەسىن دە قۇنسىزداندىرادى.
جالپى، «تالاق» فيلمى ءدىن مەن زاماناۋيدىڭ اراسىندا قاڭعىرعان قازاق ساناسىنىڭ كورىنىسى. ويىن كورۋگە كەلگەن مولدانىڭ و باستا قۇرمەتتى ورىنعا وتىرىپ، ال ۋاكىلدەر كەلىپ قوسىلعاندا تىسقارى ىعىسقانى - سول قوعامداعى اۋىسىپ جاتقان قۇندىلىقتاردى سيپاتتايدى. قولىنا بيلىك ءتيىپ ماڭعازدانعان ۋاكىلدىڭ ەرىگىپ وتىرىپ ماڭقاسىن جاس مولدانىڭ بەتىنە جاعىپ ايناعا قارايتىنى، سوعان جەلىگىپ جاس مولدانىڭ ۋاكىلدەن اينىمايتىن شوشاق مۇرت قويىپ وزگەرىپ شىعاتىنى دا وسى تاقىرىپتى تەرەڭدەتە تۇسەدى.
سارىمساقتىڭ «تالاق» دەگەن ءسوزدى سپەكتاكلدەن ەستىپ، قايتالاي سالۋى دا ءبىر كەزدەگى اۋىر ءسوزدىڭ كەنەتتەن جەڭىلدەپ كەتكەنى، مادەني ماتريتساداعى قۇندىلىقتار تاباناستى بولىپ جاتقان الماعايىپ ءداۋىر مىسالى. فيلمگە بەيىمبەتتە جوق سوۆەتتىك سپەكتاكل كورىنىسىن قوسۋ ارقىلى سول ساياساتتى تاعى ءبىر سوعىپ وتكەن. الايدا سيۋجەت ءۇشىن شەشۋشى وقيعا، سارىمساق پەن زىليحانىڭ تالاق ايتاتىن جانجال ساحناسى ءارى دە ءبىر يلەۋى ىشىندە كورىندى.
ەرلى-زايىپتىلار اراسىنداعى جانجالدىڭ بىرتىندەپ ءورشۋىن پسيحولوگيالىق نانىمدىلىقپەن سيپاتتاۋدىڭ ۇلگىسىن نوا باۋماحتىڭ «نەكە حيكاياسى» (2019) جانە جيۋستين تريەنىڭ «قۇلاۋ اناتومياسى» (2023) سياقتى فيلمدەردەن كورۋگە بولادى. ياعني، «تالاقتاعى» بۇل ديالوگقا ايەلدىڭ كۇيەۋىن قوراشسىنا باستاعان كۇيىن سىيدىرسا نانىمدىراق بولار ەدى. تالاق تۋرالى اڭگىمەنىڭ ۇشىعى «ءبىز نە بىلەمىز» دەيتىن قۇلىقسىزدىق پەن ينفانتيليزمگە تىرەلەدى. ءدىن دە، سوۆەتتەر دە قازاققا قالاي ءومىر ءسۇرۋ كەرەگىن ۇيرەتەدى، ۇرەيمەن قۇرسايدى. ال سوندا ۇلتتىق كىمدىك قايسى؟ رەجيسسەردىڭ ۇسىناتىنى نە؟ الدە راسىمەن رەجيسسەر «قايران، ازامات باسىن قادىرلەگەن وتكەن كۇن، سوۆەت وداعى بولماعاندا ايەلدەرىمىز ورنىن ءبىلىپ جۇرەر ەدى» دەپ وتىر ما؟
العاشقى كورىنىستىڭ ءوزى «جۇماق ايەلدىڭ اياعىنىڭ استىندا، باسىڭدى كوتەرمە، ەرگە تىكە قاراما» دەيتىن، «ايەلدى ۇرۋ كەرەك» دەيتىن مولدانى سوۆەتتىك كوزقاراسپەن مازاقتاۋ تۋرالى قويىلىمنان باستالادى دەدىك. الايدا مولدا «ايەل ەردىڭ قابىرعاسىنان جاراتىلعان» دەسە جاربيعان ەركەكتەر باستارىن يزەسەدى.
سارىمساقتىڭ دامبالىن شەشكىزىپ «قاتىن قىلاتىن» سوۆەت ۇكىمەتى، وسى كورىنىستە قازاق ەركەگىن تاعى ءبىر «ولتىرەدى»: باس كيىمىن بىت-شىت قىپ، قادىر-قاسيەتىن تاپتايدى. كەسكىلەنگەن، وق تەسكەن تۇماققا ءىرى پلاندا نازار سالۋ ارقىلى تاعى دا قور بولعان، تاپتالعان قازاق ازاماتىنىڭ ابىرويىن جوقتايدى. وسىنداي كونتەكستە ايەل تەڭدىگىن سوۆەت وداعىنىڭ نەگىزگى ديسكۋرسى رەتىندە قايتالاي ۇسىنۋ زاماناۋي قوعامداعى گەندەرلىك تەڭدىك ۇعىمىن قۇنسىزداندىرۋعا قىزمەت ەتەتىندەي.
«ايەلدەر نە ىستەيمىن دەيدى، قايدا بارامىن دەيدى. ءتىپتى كىمگە تيەم دەيدى ءوزى بىلەدى». وسى سوزدەردى قايتالاي (جينالىستا ۋاكىل، جەكەدە اۋىلناي)، جانە انىق سوۆەت ادامى ايتقان سوڭ ايەل تەڭدىگى قازاق قوعامىنا سىرتتان اكەلىپ ەگىلگەن، سونشالىقتى جاساندى، جەككورىنىشتى يدەيا رەتىندە ۇسىنىلعان. تەڭدىك دەگەن سوۆەتتىكى ەمەس، ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىق ەمەس پە؟
جوعارىداعى دامبالدار كورىنىسىن ەركىن تاپسىرلەسەك، ايەلدىڭ دامبالىن تىمىسكىلەپ، سول ءۇشىن ايىپتاۋدان اسا الماي وتىرعان قازىرگى قوعامنان الىس كەتپەگەن. ءبىراق فيلمنىڭ كونتەكسىندە «سوۆەت وداعى ايەل تەڭدىگى دەپ ۇرانداپ، اقىرى ايەلدىڭ دامبالىن اشىپ تىندى» دەپ تۇسىنۋگە بولادى. ايتپەسە «ايەلدى ۇرۋ - ستاتيا» دەپ مىسقىلدايتىن ۋاكىل ءسوزىن ءبىز ءدال بۇگىن ءالى تالقىلاپ جاتقان جوقپىز با؟ سونى ءالى دە قايتالاۋعا ماجبۇرلىك (زورلىقتى سانامەن ەمەس، زاڭمەن توقتاتۋ) سانادا ءالى دە پاتريارحال قۇندىلىقتار سالتانات قۇرىپ تۇرعانىنىڭ كورىنىسى ەمەس پە؟
ەگەر سارىمساق پەن زىليحانىڭ وقيعاسى وسىنداي كونتەكسپەن سونشالىقتى جىمداستىرىلىپ بەرىلمەسە، جوعارىدا ايتىلعانداي، كۇردەلى داۋىردەگى جەكە وتباسىن زەرتتەۋ بولار ەدى. رەجيسسەردىڭ سوۆەتتىك توپالاڭ داۋىرىندەگى جەكە تراگەدياعا ۇڭىلۋگە تالپىنعانى انىق. ءبىراق ونى «داۋدىڭ باسى» بولىپ تۇرعان فەمينيزم تاقىرىبىنا ىشتەي قارسىلىقپەن ادەيى شەندەستىردى مە، الدە «ايەل تەڭدىگىن» سوۆەت ۇكىمەتىمەن قوساقتايمىن دەپ اسىرا سىلتەپ جىبەرىپ بايقاماي قالدى ما، ول جاعى بىزگە بەيمالىم.
مادەنيەت تانۋشى، جۋرناليست. لوندوننىڭ كۋين مەري ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ PhD زەرتتەۋشىسى ءاسيا باعداۋلەت قىزى
«ازاتتىق» سايتى
