دومبىرامەن كۇي شەرتكەندە قاعىس تۇرلەرىن بىلەسىز بە؟

استانا. قازاقپارات - ءاربىر دومبىرا تارتۋشى ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق ءادىسى ەسەبىندە وڭ قولدىڭ قاعىسىنىڭ تاسىلدەرىن ناسيحاتتايدى»، - دەيدى احمەت جۇبانوۆ.

كىمنىڭ ايتقانى ەسىمىزدە جوق، بۇرىنعى ۋاقىتتاعى بىرەۋ: «دومبىرا دەگەن ءبىر قۋ اعاش پەن ەكى ءجىپ قوي»، - دەگەن ەدى. ارينە، دومبىرا - قازاقتىڭ بۇكىل بولمىسى، مادەنيەتى، تاريحى مەن تاعدىرىنىڭ ءۇنسىز شەجىرەسى. وسى كۇنگە دەيىن كەرەعار پىكىردى جوققا شىعارىپ، ءتۇرلى ماقالالار جازىلىپ، ءىس-ارەكەتتەر جاسالىپ ءجۇر. تۇسىنەتىن ادام باياعىدا كوزى جەتتى، قابىلداۋعا زاۋقى جوقتاردىڭ ايتار ءۋاجى كوپ. ۋاقىتتى قۇر وتكىزىپ كەتەرسىز. دەسە دە كەرىتارتپا ادامداردان بولەك، دومبىرانىڭ جاقتاستارى دا بىلمەيتىن، اجىراتا المايتىن ءبىر ماڭىزدى ماسەلە بار.

دومبىرا تارتقان ادامدى كورسەڭىز، سول قولى ارلى-بەرلى جىلجىپ، ال وڭ قولى ءبىر قالىپتا جوعارى-تومەن سىلتەپ وتىرعانىن بايقايسىز. بۇل «قاعىس» دەپ اتالادى. كوپشىلىك تەك تومەن مەن جوعارى عانا قاعىپ وتىرادى دەپ ويلايدى. ال بۇل كادىمگىدەي عاسىرلار بويى قالىپتاسقان، ءار وڭىرگە ءتان ەرەكشەلىگى بار ءادىس-امال ەكەنىن بىلەسىز بە؟ بۇگىنگى اڭگىمە وسى جايلى بولماق.

اۋەلى احمەت جۇبانوۆتىڭ ەڭبەگىنە زەر سالايىق. ول جەردە بەس ءتۇرلى قاعىس ءتۇرىن جازىپ كەتەدى.

«تەنتەك قاعىس» - بۇل قۇرمانعازى ءداستۇرى ءارى كەيىن ونىڭ شاكىرتى دينا دامىتقان كەڭ شەڭبەرلى قاعىس.

بۇدان كەيىن ا. جۇبانوۆ «تورە قاعىس» جايلى ايتادى. بۇل قاعىس ءتۇرى تورەدەن شىققان كۇيشىلەرگە ءتان. «تورە كۇيلەرىندەگى ىشەكتىڭ ەكى جاعىنان اسا الىس كەتپەيتىن قاعىس» دەپ انىقتاما بەرەدى.

«سۇيرەتپە قاعىس» - ابىلدان كەلە جاتقان بۇل قاعىس كۇيلەردىڭ ديناميكالىق جاقتارىن اسا جانداندىرادى. اسىرەسە، ول شارتتى بولۋدەن جۇپتى بولىنگەن دىبىستارعا اۋىسقاندا، سوڭعىلاردىڭ ۇلكەن ايىرماسىن كورسەتەدى.

سونىمەن قاتار، تاعى «شۇبىرتپا قاعىس» بار دەيدى. بۇل بەس ساۋساقتى كەزەگىمەن جوعارى-تومەن سىلتەگەن قاعىس دەسە، «سيپاي قاعىس» - ساۋساقتىڭ ۇشىمەن جاناپ وتەتىن قاعىس دەپ انىقتاما بەرگەن.

سونىمەن قاتار، قاعىس تۇرلەرىن جيناپ، ۇمىتىلماۋعا ۇلەسىن قوسقان بولات سارىبايەۆتىڭ ءبىر جازعانى بار. 1981 -جىلى «كۇي نوتاعا تولىق ءتۇسسىن» اتتى ماقالاسىندا مۇرات وسكىنبايەۆ، باقتيار قۇبايجانوۆ، سادۋاقاس بالماعامبەتوۆ سىندى كۇيشىلەر جازىپ الدىق دەپ اتايدى. بىرنەشەۋىنە توقتالىپ وتەيىك. كەيدە قاعىس اتاۋى كۇيدىڭ اتاۋى دا بولىپ كەتەتىن جايتتار كەزدەسەتىنىن ەسكەرتە كەتەيىك.

سۇقپا كۇي - ورتاڭعى جانە سۇق ساۋساقتارمەن قاتار شەرتۋ ءادىسى.

ىلمە كۇي - ىشەكتى سۇق ساۋساقپەن جوعارى قاراي ءىلىپ شەرتۋ قاعىسى.

جاپ تا قىمتا كۇي - بۇل كۇي تەك سول قولمەن ورىندالادى - اشىق ىشەكتەردىڭ ءۇنى شىعارىلعان سوڭ پەرنە باسىلادى.

ساۋلاما قاعىس - مۇندا ىشەكتەر ءتورت ساۋساقپەن تومەن قاعىلادى دا، بەس ساۋساقپەن جوعارى قاعىلادى.

ءشالدىرىش قاعىس - ءتورت ساۋساقپەن ەكى رەت تومەن، باس بارماقپەن جانە سۇق ساۋساقپەن جوعارى قاعۋ.

يىلمە قاعىس - بۇكىل قولدى دومبىرانىڭ شاناعى مەن موينى ۇستىنەن ۇيىرە قاعۋ.

تىرناما قاعىس - ءتورت ساۋساقپەن دومبىرانىڭ بەتىنەن تىرناعانداي ەتىپ كۇشتەپ قاعۋ.

شاشىراما قاعىس - ءتورت ساۋساقتى ىشەكتەرگە تيەر تيمەس ەتىپ جەڭىل قاعۋ.

تىرەپ قاعىس - ىشەكتەردى قاعىپ قالىپ، وڭ قولىمەن باسا قالۋ.

بىركەلكى قاعىس - ىشەكتىڭ ءبىر تۇسىنان عانا قاعۋ.

وراما قاعىس - ءبىر رەت تومەن جانە بىرنەشە رەت جوعارى قاعۋ.

الما-كەزەك قاعىس - جوعارى-تومەن كەزەكپەن قاعۋ.

تولقىنداما قاعىس - باس بارماقپەن بىرنەشە رەت جوعارى قاعۋ.

جازا بەرسە وتە كوپ. حالىق كۇيشىلەرى تەرمينولوگياسىن زەرتتەگەن ادامعا تابىلار دەرەك جەتكىلىكتى. ءبىر عانا «كۇي ءتاڭىردىڭ كۇبىرى» (ا. توقتاعان. الماتى، 1996) كىتابىندا وسىنداي ءجۇز شاقتى اتاۋدى تابا الاسىز. ءبىز دە سول ەڭبەككە سۇيەنىپ بۇگىندە كاسىبي كۇيشىلەردىڭ اراسىندا قولدانىپ جۇرگەن بىرنەشە قاعىس تۇرىنە توقتالىپ وتەيىك. مىسالى، «وراما قاعىستى» الايىق. بۇل - ءبىر تومەن، ەكى جوعارى. قۇرمانعازىنىڭ «بالقايماق» كۇيىنەن كورۋگە بولادى.

وسى ادىسكە ۇقساس «ىلمە قاعىس» بار. ايىرماشىلىعى ەكىنشى جوعارعى قاعىستى سۇق ساۋساقپەن الىپ كەتەدى.

اداي قاعىس - ءتورت قاعىستان تۇرادى. جوعارىدا جازىلعان ىلمە قاعىسقا تاعى تومەن قاعىس قوسىلادى. «كۇي ءتاڭىردىڭ كۇبىرى» كىتابىندا «بۇل قاعىس كوبىنەسە اتىراۋدىڭ «اقجەلەڭ» اتتاس كۇيلەرىندە جانە ماڭعىستاۋ ءوڭىرىنىڭ كۇيلەرىندە قولدانىلادى» دەيدى. قاعىس تا وسىعان وراي اتالىپ كەتسە كەرەك دەپ توپشىلايمىز. مىسالى، مىنا «اقجەلەڭ» اتتى كۇيىندە اتالمىش قاعىستى انىق كورۋگە بولادى.

ءبىز جوعارىدا جازعان قاعىستار ءار كۇيدە جەكە-جەكە نەمەسە ءبىر كۇيدە قاتارىنان كەزدەسە بەرەدى. مىسالعا، قۇرمانعازىنىڭ «تورەمۇرات» كۇيى ءتۇرلى قاعىستان قۇرالعان.

قۇرمەتتى وقىرمان، قازاق كۇيىندەگى ءبىر عانا وڭ قولدىڭ تۇرلەنۋى وسىنداي. دومبىراداعى قاعىس تۇرلەرى - قازاق كۇي ونەرىنىڭ ماڭىزدى قىرلارىنىڭ ءبىرى. ءاربىر كۇيشى وزىنە ءتان قاعىستى قالىپتاستىرىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىرعان.

ءبىر قاراعاندا وڭ قولدىڭ قوزعالىسى قاراپايىم كورىنۋى مۇمكىن. الايدا بۇل - عاسىرلار بويى سۇرىپتالعان ەرەكشە ورىنداۋشىلىق ءداستۇر. ۇستازىمىز تالاسبەك اسەمقۇلوۆ ايتىپ كەتكەندەي: «دومبىرا قاعىسى - كۇيدىڭ ءتىلى» . سوندىقتان قاعىستار تەك تەحنيكالىق ءتاسىل ەمەس، ولار كۇيدىڭ ءمانىن، رۋحىن، كوركەمدىك بوياۋىن ايقىندايدى. ەگەر قاعىستى اجىراتىپ، تۇسىنەتىن بولساق، كۇيدى تەك اۋەن رەتىندە ەمەس، تۇتاس ءبىر كوركەم تۋىندى، سىر شەرتكەن اڭگىمە رەتىندە قابىلداي الامىز.

رۇستەم نۇركەنوۆ، كۇي زەرتتەۋشىسى

«ايقىن» گازەتى