دەبورا روبينسون: ا ق ش قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتىن قولدايدى
استانا. KAZINFORM - ا ق ش- تىڭ قازاقستانداعى ۋاقىتشا سەنىمدى وكىلى دەبورا روبينسون Silk Way تەلەارناسىنا ەكسكليۋزيۆ سۇحبات بەرىپ، ەلىمىزدەگى ديپلوماتيالىق ميسسياسىنا، ا ق ش- تىڭ سىرتقى جانە تاريف ساياساتىنا، سونىمەن قاتار وزگە دە وزەكتى ماسەلەلەرگە قاتىستى ساۋالدارعا جاۋاپ بەردى.
- روبينسون حانىم، سۇحبات بەرۋگە كەلىسكەنىڭىز ءۇشىن ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز. رۇقسات ەتسەڭىز، جەكە ساۋالدان باستاساق. ءسىز - تاجىريبەلى ديپلوماتسىز، كوپتەگەن ەلدە جۇمىس ىستەدىڭىز. قازاقستانعا كەلگەن ساتىڭىزدە ءسىزدى تاڭعالدىرعان ەڭ توسىن جايتتى ايتىپ بەرەسىز بە؟
- قىزىقتى ساۋالىڭىزعا راقمەت. شىنىن ايتقاندا قىزعالداقتىڭ وتانى قازاقستان ەكەنىن تاياۋدا عانا ءبىلۋىم - مەن ءۇشىن ەڭ توسىن جايت بولدى. بۇل جايىندا جۋىردا، ەلدىڭ وڭتۇستىگىنە بارعان كەزىمدە ءبىلدىم. جابايى قىزىل قىزعالداق القابىنا تاپ بولعانىمدا ول كوكجيەككە دەيىن جايقالىپ جاتتى. ناعىز تاڭعاجايىپ اسەرگە بولەگەن كورىنىس ەدى.
- تاماشا. ال قازىرگى ۋاقىتتا ءسىزدىڭ قازاقستانداعى جەكە ديپلوماتيالىق ميسسياڭىز قانداي؟
- قازاقستاندا جۇمىس ىستەگەنىمە قۋانىشتىمىن. ءبىراز ۋاقىتتان بەرى وڭىرمەن جۇمىس ىستەپ كەلەمىن. 10 جىل بۇرىن س5+1 تۇعىرناماسىنىڭ - ا ق ش پەن ورتالىق ازيا ەلدەرى ديپلوماتيالىق باستاماسىنىڭ ءبىرىنشى ۇيلەستىرۋشىسى بولدىم. سول ۋاقىتتان بەرى وزبەكستاندا، اۋعانستاندا، پاكىستاندا، ءۇندىستاندا جۇمىس ىستەدىم. سونىمەن قاتار امەريكالىق گەنەرالدىڭ سىرتقى ساياسي كەڭەسشىسى لاۋازىمىندا بولىپ، ءبىز بىرگە وڭىرگە كەلەتىنبىز. سوندىقتان ايماقتى جاقسى بىلەمىن. وسى ءبىلىم مەن تاجىريبە وڭىردەگى شىنايى جاعدايدا بارىنشا دۇرىس باعدار جاساۋىما كومەكتەسىپ كەلەدى. بۇل ەلدەگى مەنىڭ ميسسياما كەلەر بولساق، قۇراما شتاتتارى تاريحي تۇرعىدا ادامي بايلانىس، قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى مەن ساۋدا- ەكونوميكالىق بايلانىستارعا باسا ءمان بەرەدى. قازاقستانمەن وسى مۇرانى نىعايتا تۇسۋگە ۇلەسىمدى قوسقىم كەلەدى.
- راقمەت. ەندى ا ق ش- تىڭ سىرتقى ساياساتىنا ويىسساق. قازاقستان سىندى ەلدەر ۆاشيگتوننىڭ مەملەكەتتىك دەپارتامەنت بيۋدجەتىن، ەلشىلىكتەر سانىن جانە ب ۇ ۇ مەن ناتو سىندى ۇيىمداردى قارجىلاندىرۋ كولەمىن قىسقارتۋ نيەتىن قالاي قابىلداعانى ءجون؟
- وتە وزەكتى ماسەلە. دەگەنمەن ا ق ش- تىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ ستراتەگيالىق باعىتى وزگەرىسسىز قالادى. ونىڭ نەگىزى - بۇل مىعىم سەرىكتەستىك قارىم-قاتىناس، ورتاق قۇندىلىقتار جانە ءوزارا قۇرمەت.
بۇل قاعدياتتار كوپتەگەن ونجىلدىق بويى امەريكالىق ديپلوماتيانىڭ نەگىزى بولىپ كەلەدى جانە ول وزگەرمەيدى. ءبىز سەنىمدى وداقتاستارمەن جانە ءتيىمدى حالىقارالىق ۇيىمدارمەن مىقتى سەرىكتەستىك امەريكانى قۋاتتى ءارى قاۋىپسىز قىلا تۇسەدى دەپ سانايمىز. پرەزيدەنت ترامپ تا امەريكالىق مۇددەنى ەل ىشىندە دە، شەتەلدە دە قورعاۋ باسىمدىق ەكەنىن اتاپ وتەدى. بۇل رەتتە ا ق ش ءالى دە بولسا ءوزىنىڭ دوستارى مەن وداقتاستارىنا، ونىڭ ىشىندە قازاقستان سىندى ەلدەرگە ارقا سۇيەيدى.
- دەمەك، اق ۇيگە كىم كەلسە دە جالپى باعىت ساقتالادى عوي. سولاي ما؟
- ءار پرەزيدەنتتىڭ ءوز باسىمدىعى، وزىندىك اكسەنتى بار. ءبىراق امەريكالىق ديپلوماتيانىڭ ىرگەتاسى مىزعىمايدى ءارى ءبىر اكىمشىلىكتەن ەكىنشىسىنە بەرىلەدى.
- ا ق ش ورتالىق ازياداعى ءرولىن قالاي باعالايدى؟ بۇل رەسەي جانە قىتايمەن باسەكەلەستىك نەمەسە تاۋەلسىز كۇن ءتارتىبىن ۇسىنۋعا تىرىسۋ ەمەس پە؟
- جاقسى ساۋال، ماعان وتە ءجيى قويىلادى. بىلاي دەر ەدىم: ماسەلە باسەكەلەستىكتە ەمەس. ا ق ش بۇل جەرگە ءوزىنىڭ مۇددەسىن ءبىلدىرۋ جانە ءوزارا ءتيىمدى سالالاردا سەرىكتەستىك قاتىناس ورناتۋ ءۇشىن كەلدى. ءبىز وڭىردە ۇزاق ۋاقىتتان بەرى جۇمىس ىستەيمىز جانە مىعىم بايلانىستى ساقتاۋعا نيەتتىمىز. ورتالىق ازيا مىقتى، بىرىكتىرىلگەن ءوڭىر بولۋى ءتيىس دەپ سانايمىز. بيىل س5+1 فورماتىنىڭ ىسكە قوسىلعانىنا 10 جىل تولادى. مەملەكەتتىك حاتشى رۋبيو بۇل فورمات بارىنشا بەيبىت ءارى گۇلدەنگەن ورتالىق ازياعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن قۇرىلعان پلاتفورما ەكەنىن اتاپ وتكەن بولاتىن. وڭىرلىك ىقپالداستىقتان بولەك، ءبىلىم بەرۋ باستامالارىن، اعىلشىن تىلىندە وقىتۋدى، تەحنولوگيا مەن قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى سەرىكتەستىكتى قولدايمىز. بۇل جەردەن بىرەگەي مۇمكىندىكتى كورىپ وتىرمىز ءارى ونى ءوڭىر مەن ا ق ش يگىلىگى ءۇشىن جۇزەگە اسىرعىمىز كەلەدى.
- ەگەر ناقتى ا ق ش پەن قازاقستان جايىندا ءسوز قوزعار بولساق، وندا بۇل قارىم-قاتىناس سوڭعى ونجىلدىقتا قالاي دامىدى؟
- قازاقستان تاۋەلسىزىدك العان ساتتەن - 30 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى ا ق ش- تىڭ سەنىمدى ءارى نەگىزگى سەرىكتەسى بولدى، بولىپ تا قالا بەرەدى. ەگەر ۆاشينگتوندا قازاقستانعا قاتىستى قانداي دا ءبىر وزگەرىس بولسا، وندا ول قازاقستاننىڭ مۇنان دا ارى ماڭىزدى سەرىكتەس بولا تۇسكەندىگى عانا. ءوزارا مۇددەنىڭ جاڭا سالالارىنان اشا بەرەمىز. بۇل - ساۋدا مەن ينۆەستيتسيا، اسا ماڭىزدى مينەرالدار، ەنەرگەتيكا، ينفراقۇرىلىم. ءبىز وسى بايلانىستاردى نىعايتا تۇسۋگە جانە ەلدەرىمىز بارىنشا قاۋىپسىز بولىپ، وركەندەۋى ءۇشىن بىرلەسە جۇمىس ىستەۋگە نيەتتىمىز.
- بۇگىندە الەم كۇردەلى كەزەڭدى باستان كەشىرىپ جاتىر: سوعىس، جانجال، پولياريزاتسيا. ا ق ش قازاقستانعا قانداي بەلگى بەرگىسى كەلەدى؟ ءبىر تاراپتى تاڭداۋ ما، الدە بەيتاراپتىقتى ساقتاۋ ما؟
- ا ق ش قازاقستاننان ءبىر تاراپقا تاڭداۋ جاساۋدى سۇرامايدى. كەرىسىنشە، ءبىز ونىڭ كوپ ۆەكتورلى ساياساتىن قولدايمىز. ا ق ش قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگىن، تاۋەلسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن نىق قولدايدى. مەملەكەتتىك حاتشى رۋبيو وسىدان بىرنەشە اپتا بۇرىن سىرتقى ىستەر ءمينيسترى نۇرتىلەۋمەن تەلەفون ارقىلى تىلدەسۋ بارىسىندا ءدال وسىنى راستادى. ءبىز قازاقستاننىڭ تەڭگەرىمدى سىرتقى ساياسات ۇستانۋعا ۇمتىلىسىن قولدايمىز جانە ول ا ق ش- پەن مىقتى قارىم-قاتىناسقا تولىعىمەن ساي كەلەدى دەپ سانايمىز. بۇل - ءبىر-ءبىرىن جوققا شىعاراتىن ەمەس، كەرىسىنشە ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىراتىن باعىت.
- ال مۇنداي قولداۋ ءىس جۇزىندە قالاي كورسەتىلەدى؟
- بيزنەستە، ءبىلىم بەرۋ مەن تەحنولوگيادا بىرلەسكەن جوبالاردى ۇنەمى ىزدەستىرىپ، جۇزەگە اسىرامىز. ەڭ باستىسى - ەكى ەلدىڭ ازاماتتارىنىڭ، كومپانيالار مەن ۇكىمەتتەرىنىڭ يگىلىگىنە ارنالعان باستامالاردى بىرلەسىپ دامىتۋعا بولاتىن جاعداي جاساۋ. بۇل ەكىجاقتى مىعىم قارىم-قاتىناستىڭ نەگىزى دە.
- ساۋدا مەن تاريف جايىندا ءسوز قوزعاساق. ا ق ش- تىڭ بۇل سالاداعى ۇزاقمەرزىمدى ستراتەگياسى قانداي؟ ۆاشينگتوننىڭ جاھاندىق ساۋدا-ساتتىقتى قايتا قۇرۋ نيەتى شىن با؟
- اق ءۇي حالىقارالىق ساۋدا- ساتتىق ءادىل، تەڭگەرىمدى بولاتىنداي، امەريكالىق حالىقتىڭ، بيزنەستىڭ، ونەركاسىپ پەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ مۇددەسىن قورعايتىنداي جاساعىسى كەلەدى. ا ق ش ءادىل ءارى اشىق ورتا قۇرۋ ادىستەرىن بولىسەتىن ساۋدا سەرىكتەستەرىن قولدايدى. تەڭگەرىمسىزدىكتى جويىپ، نارىقتى بارىنشا بولجامدى جاساۋعا ۇمتىلادى. اتالعان ءتاسىل ينۆەستورلارعا ءوزىن سەنىمدى سەزىنەتىن جاعداي جاسايدى. ۇزاقمەرزىمدى كەلەشەك ءۇشىن بۇل بارىنە ءتيىمدى بولادى.
- بۇل قازاقستانمەن ەكونوميكالىق بايلانىسقا قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن؟
- ا ق ش پەن قازاقستان اراسىنداعى ساۋدا- ساتتىقتىڭ نەگىزگى بولىگى تاريفكە ىلىكپەيتىن ساناتقا كىرەتىنىن ءتۇسىنۋ اسا ماڭىزدى. دەگەنمەن قازاقستاندى حالىقارالىق تاجىريبەگە ساي كەلەتىن جاعداي جاساۋىن جالعاستىرا بەرۋگە شاقىرامىز. بۇل امەريكالىق كومپانيالاردى كوپتەپ تارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ا ق ش بيزنەسى ءوزىنىڭ ينۆەستيتسيانىڭ قورعالاتىندىعىنا سەنىمدى بولعىسى كەلەدى. اق ءۇي دە بارلىق كومپانيادا بىردەي جاعداي بولۋى ءۇشىن تەڭگەرىمسىزدىكتى تەڭەستىرۋگە، ال ءبىزدىڭ جاعدايدا امەريكالىق كومپانيالار ءوزىن سەنىمدى سەزىنە ءبىلۋى ءۇشىن ءدال وسىعان ۇمتىلادى.
- الايدا، قازاقستان تاۋارلارىنا تاريف وڭىرلەردەگى ەلدەردىڭ اراسىندا ەڭ جوعارىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تۇر - 27 پايىز. نەلىكتەن بۇلاي؟
- بۇل - ەلدەرىمىز اراسىندا ساۋدا-ساتتىق قۇرىلىمىمەن بايلانىستى. اقۇيدەگى ەسەپتەۋلەر بارىسىندا وڭىردەگى وزگە ەلدەرمەن سالىستىرعاندا ءدال قازاقستانمەن ساۋداداعى ەڭ ۇلكەن تەڭسىزدىك انىقتالىپ وتىر. جانە دە ا ق ش- تىڭ ماقساتى - وسى جاعدايدى تەڭەستىرۋ.
- اقپاندا كونگرەس دجەكسون- ۆەنيك تۇزەتۋلەرىن تاعى تالقىلاعان بولاتىن. وسى ماسەلەنىڭ كۇن تارتىبىنە قايتا شىعارىلۋ مۇمكىندىگى بار ما؟
- كونگرەسس اتىنان سويلەي المايمىن.. ويتكەنى، بۇل تەك ونىڭ عانا قۇزىرەتىندەگى ماسەلە. كونگرەس قانا قازاقستانعا قاتىستى تۇزەتۋلەردى جويۋ تۋرالى شەشىم قابىلداي الادى. مەملەكەتتىك دەپارتامەنت تاراپىنان ءبىز قازاقستاندى قوسا العاندا بارلىق ەلمەن اشىق ءارى ءادىل ساۋدا- ساتتىقتى قولدايدى. ءبىراق، بۇل ماسەلەگە قاتىستى قوسىمشا اقپارات الۋ ءۇشىن تىكەلەي كونگرەسكە جۇگىنگەن ءجون.
- ا ق ش اسا ماڭىزدى مينەرالدارعا بەلسەندى تۇردە ينۆەستيتسيا سالىپ كەلەدى. امەريكالىق كومپانيالار قازاقستاننىڭ الەۋەتىنە، اسىرەسە سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدار سالاسىنا قانشالىقتى قىزىعۋشىلىق تانىتادى؟
- قىزىعۋشىلىق جوعارى ەكەنى ءسوسىز. قازاقستان ايتارلىقتاي مول قورعا يە جانە بۇل ەلدى امەريكالىق كومپانيا ءۇشىن تارتىمدى قىلا تۇسەدى. ا ق ش ءبىراز ۋاقىتتان بەرى قازاقستانمەن وسى سالادا، اسىرەسە تاۋ- كەن ءوندىرۋ سالاسىندا ىنتىماقتاستىقتى جولعا قويعان. امەريكالىق كومپانيالاردى، ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك كاسىپورىندارمەن سەرىكتەستىك نەگىزىندە جۇمىس ىستەيتىندەردى قولدايمىز. تاياۋدا استانا وتكەن MINEX فورۋمىندا ءسوز سويلەپ، قازاقستاندى ا ق ش- تان كەلەتىن ينۆەستورلار ءۇشىن مۇنان دا كوپ تارتىمدى قىلۋ ءۇشىن نە ىستەي الاتىنىمىز جايىندا ايتتىم. ەلشىلىك بيزنەستى تارتۋ باعىتىندا بەلسەندى جۇمىس ىستەپ جاتىر. كەيىنگى 2 جىلدا 3 ساۋدا ميسسياسىن وتكىزسەك، كەلەسى جىلى تاعى ەكەۋىن ۇيىمداستىرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. سيرەك كەزدەسەتىن مەتالل سەكتورى وسىناۋ ىنتىماقتاستىقتىڭ نەگىزگى باعىتىنا اينالارىنا سەنىم ارتامىز.
- امەريكا حالقىنىڭ اتىنان قازاقستان حالقىنا قانداي جولداۋ جولدار ەدىڭىز؟
- مىنانى ايتار ەدىم: قۇراما شتاتتار قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگىن، تاۋەلسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن، سونىمەن قاتار ساۋدا جانە ەكونوميكالىق بايلانىستاردى نىعايتۋدى قولدايدى. ءبىز ەلدەرىمىز بەن حالىقتارىمىز ءۇشىن جارقىن ءارى وركەنيەتتى بولاشاقتى بىرگە قۇرعىمىز كەلەدى.
اۆتور
مارلان جيەمباي
