«ءۇي ءىشى الا بولسا، كەرەگە باسى پالە بولادى». ۇلتىمىزدىڭ وتباسىلىق قۇندىلىقتارى

استانا. KAZINFORM - «وتباسى - باقىت-بايلىقتىڭ ۇيىتقىسى»، «وتباسى جوق ادام باسقا دا، مالعا دا جارىمايدى»، «ءۇيى جوقتىڭ - كۇيى جوق»، «باس قۇرالماي - مال قۇرالمايدى»، «جاقسى وتباسىنىڭ كۇنى دە مەرەكە، ءتۇنى دەمەرەكە»، «ونەگەلى وتباسىنىڭ بالاسى وركوكىرەكتىك ىستەمەيدى» دەپ قارايتىن قازاق حالقى، باس قۇراپ، ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرىپ، ۇلگى-ونەگەلى وتباسى قۇرىپ، ارتىنا ونەر-ءبىلىمدى ۇرپاق قالدىرۋدى وتە يگىلىكتى ءىس ساناعان.

«ءۇي ءىشى الا بولسا، كەرەگە باسى پالە بولادى» دەپ، وتباسى ىشىندەگى الالىقتى، الاۋىزدىقتى، ۇرىس-كەرىس پەن بەرەكەسىزدىكتى، ادامدىق قاسيەتكە جات جامان قىلىقتاردى قاتتى شەنەپ، جانۇيانى جاقسى ۇستاپ، ۇلاعاتتى ۇرپاق ءوسىرىپ، ءوز وتباسى ارقىلى تۇتاس قوعامعا ۇلگى-ونەگە كورسەتىپ وتىرۋعا ەرەكشە كۇش سالعان. سونداي-اق «ءبي بولماساڭ ءبي بولما، ءبي تۇسەتىن ءۇي بول» دەپ، ەل-جۇرتقا سىيلى، قوناقتارعا جايلى وتباسى قۇرىپ، ۇل-قىزدارىن ادامگەرشىلىكتى ارداقتاپ، ەرتەرەك باس قۇراپ، ۇلاعاتتى ۇل، تاربيەلى قىز وسىرۋگە جەتەلەپ وتىرعان. بۇل كوزقاراس ۇرپاقتاردى جانۇيانى ارداقتاپ، تاتۋ-ءتاتتى، ۇلگى-ونەگەلى وتباسى قۇرۋعا باۋليدى. ادامداردى ادالدىققا، اقكوڭىلدىلىككە، ىزگىلىككە جەتەلەپ، قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك جانە بورىشتىلىق سەزىمىن كۇشەيتەدى

تۋىستىق قارىم-قاتىناس تاربيەسى

قازاق حالقى «وتباسىنا مەيىرلى، تۋىس-تۋعاندارىنا جاناشىر ادام - ەڭ ىزگى نيەتتى ادام»، «جىلاسۋعا جاقىن جاقسى، سىيلاسۋعا جات جاقسى» دەپ، قيىن-قىستاۋ كەزدەردە ءبىر-بىرىنە سۇيەۋ بولىپ، قايعى-قاسىرەتتى ءبولىسىپ كوتەرىسەر، قۋانىشىڭا ورتاقتاسىپ، مەرەيىڭدى تاسىتار تۋىستىقتى وتە جوعارى باعالاپ، مال- دۇنيە، اتاق-داڭق ءۇشىن تۋىس بولىپ، پايداسى، جاقسىلىعى تيمەيتىندەي بولسا، تۋىستىقتان قاشىپ، ات بويلارىن اۋلاققا سالىپ، ءتىپتى، تۋىستىق قاتىناسىن ءۇزىپ، تۋىستىقتان بەزگەن، تورقالى توي، توپىراقتى ولىمدە ءبىر جەردەن تابىلماعان تۋىستاردى ادامگەرشىلىكتەن شىققان ارسىز، ۇياتسىز، دەپ قارايدى.

بۇل تاربيەدە ار وتباسى «تۋىستىق جاقىندىق وتباسىنان باستالادى» دەپ، بارلىق جاعدايدا جاقسىلىق جاساپ، قايىر- مەيىر باعىشتاۋدى ءوز وتباسىنان باستاۋدى، ودان اسىپ جاتسا، جاقىن تۋىستارىنا، ەل-جۇرت، اۋىل-ايماعىنا باعىشتاۋداي الىس-بەرىس، بارىس-كەلىستىڭ ءجون-جوسىعىن ۇيرەتەدى. سونداي-اق، ۇرپاقتارىن اعا-باۋىر، اپكە-قارىنداس، تۋىس-تۋعاندارىمەن ەتەنە ارالاسىپ، ءبىر-بىرىنە مەيىر شاپاعاتتى، تاتۋ-ءتاتتى تۋىستىق قارىم-قاتىناس ورناتىپ، كۇللى ادام بالاسىن ءوز تۋىسىنداي ءسۇيۋدى قارشادايلارىنان قۇلاقتارىنا قۇيىپ، كوكىرەكتەرىنە ۇيالاتۋعا كۇش سالادى. تۋىستار اراسىندا ۇرىس- كەرىس تۋدىرىپ، ءبىر-بىرىنە قول جانە ءتىل تيگىزىپ، كەك ساقتاپ، تۋىستىق بايلانىستى ءۇزۋدى تاسباۋىرلىق، پاسىقتىق دەپ قاراسا، تۋىستار اراسىندا سەنىكى، مەنىكى دەپ ەسەپتەسكەندى، قياناتتى، وبىرلىقتى، اڭدىسىپ، ارباسقاندى، جاقىن تۋىستارى قارالى، كوڭىلى جارالى بولىپ وتىرعان كەزدە توي جاساپ، ساۋىق قۇرىپ مارە- سارە بولۋدى ۇياتسىزدىق، كورگەنسىزدىك دەپ ەسەپتەيدى.

قازاق حالقى كىسىلىك قارىم-قاتىناستا اتاق-داڭق پەن شەن-شەكپەنگە ەمەس، ادامگەرشىلىك پەن جول-جۇيەگە بوي ۇراتىندىقتان، قوعامدىق قارىم-قاتىناستا، اسىرەسە، تۋىستار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستا، ەڭ الدىمەن، اتا-اناعا، ودان سوڭ ۇلكەندەرگە جول بەرىپ، سىي قۇرمەت كورسەتەدى. الايدا، «الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الپىستاعى شال بارىپ سا لەم بەرىپتى» دەپ، الىستان كەلگەن ادامنىڭ جولى ۇلكەن بولادى. ادەتتە، جاسى كىشى ادامدار، بالالار اتا- انالارى مەن اقساقالدارى وتىرعان ورتادا قانشا بىلگىر، دانىشپان، قانداي مانساپتى، بايبولسادا ادەپتەن وزىپ، سوزگە الباتى قىستىرىلمايدى. تەك ءۇل كە دەردىڭ رۇقساتىمەن تىلەگى بويىنشا عانا اڭگىمەگە ارالاسۋىنا بولادى. «اتا تۇ رىپ ۇل سويلەگەننەن، شەشە تۇرىپ قىز سويلەگەننەن بەز» دەپ، اتا- انا مەن اقساقالدار الدىندا بىلەرمەنسىگەن، شەن-شەكپەنىن بۇلداعان ادامدى «تاربيەسىز، تەكسىز، كورگەنسىز» دەپ قاتتى جەك كورەدى. ءتىپتى، اتا- انا ءتىلىن الماعان، بىلگەنىن ىستەگەن ۇرپاقتى «ازعىن، بۇزىق» دەپ قاراعان.

قازاق سالتىندا ادەتتە، وتباسىن اكە، ودان كەيىن شەشە باسقارادى. ال اكە ولسە، وتباسىن باسقارۋعا شەشە جاۋاپتى بولادى. ەگەر اكە- شەشە بىردەي قايتىس بولسا، وندا قالعان بالا-شاعاعا ۇلكەن جاعىنان باس-كوز بولۋ جاۋاپكەرلىگى اكەلەرىنىڭ اعا-ىنىلەرى مەن ۇلكەن-كىشى شەشەلەرىنە تۇسەدى دە، ناقتى ىستەر مەن كۇندەلىكتى وتباسىن باسقارۋ ۇلكەن ۇلعا نەمەسە ۇلكەن قىزعا، ولار بولماسا، ودان كەيىنگىلەرگە جۇكتەلىپ وتىرادى.

قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا، اۋىلداعى كەلەلى ىستەر اۋىل اقساقالدارى مەن بيلەردىڭ جانە ۇلكەن كىسىلەردىڭ اقىل-كەڭەسى مەن ريزالىعى بويىنشا ىستەلەدى. اركىمنىڭ ءوز بىلگەنىنشە كەتۋىنە جول قويىلمايدى. ىنتىماق پەن بەرەكە-بىرلىككە زياندى ىستەر قاتاڭ شەكتەلەدى. ەشقاشان اقساقالداردىڭ، بيلەردىڭ، ۇلكەندەردىڭ اقىل- كەڭەسىن بۇزىپ، ءسوزىن تويتارىپ، دەسىن قايتارمايدى، ياعني، اتا-انا ءتىلىن الماعان، بىلىكتى كىسىلەردىڭ سوزىنە قۇلاق سالماعان ادامدى «باسبۇزار، بۇزىق، اقىل سىز» دەپ، اۋىل-ايماق بولىپ قاتتى جەك كورەدى. سوندىقتان دا ار وتباسى ءوز پەرزەنتتەرىنە قارشادايلارىنان تۋىستىق قارىم-قاتىناس جولدارىن ەگجەي-تەگجەيلى ۇعىندىرىپ، اتا-بالالىق، ۇلكەن-كىشىلىك پارىقتى بىلمەيتىن ادەپسىز، ءتارتىپسىز، كورگەنسىز ۇرپاق اتانۋدان اۋلاق بولۋعا باۋلىپ وتىرعان.

اتا-اجەلەر مەن بالا جانە نەمەرە-شوبەرەلەر قارىم-قاتىناسى

قازاق سالتىندا اتا بولعان كىسىلەرگە ءوز وتباسىندا دا، وزگە جەرلەردە دە «اقساقال» دەپ، ءتوردىڭ توبەسىنەن ورىن بەرەدى. ونىڭ الدىن كەسىپ وتۋگە، ءسوزىن بۇزۋعا، ايتقانىنان باس تارتۋعا بولمايدى. ونىڭ ايتقانى - بالاشاعالارى مەن نەمەرە- شوبەرەلەرىنە، ءتىپتى، بۇكىل اۋىل ءۇشىن حاتقا جازىلماعان زاڭ. ونى ورىنداۋ - ۇرپاقتارعا پارىز. سەبەبى، اتالار وتباسى مەن اۋىلى، ءتىپتى، ءبىر تايپا ەلدىڭ ۇيتقىسى، اقىلشىسى، باتاگويى، سوندىقتان اتانى قۇرمەتتەۋ، قادىرلەۋ - ونىڭ بالالارى مەن نەمەرە- شوبەرەلەرىنە، سونداي- اق، بۇكىل اۋىل ادامدارىنا ءمىن دەت. ءتىپتى، اقساقالدى قاريالارى بار ەلگە كەلگەن قوناقتار ولارعا سالەم بەرىپ، باتالارىن الۋدى وزدەرىنىڭ ازاماتتىق بورىشتارى ساناعان.

اجەلەر - وتباسى مەن اۋىل-ايماعىنىڭ، ەل-جۇرتىنىڭ باي-باقىتتى، تاتۋ-ءتاتتى، قام-قايعىسىز ءوتۋىن تىلەيتىن تىلەۋقورى، ەلىنىڭ بۇتىندىگىن، حالقىنىڭ اماندىعىن اڭسايتىن قورمال اناسى؛ انا ءتىلى مەن حالىقتىق سالت- ءداستۇردىڭ قايماعىن بۇزباي ساقتاپ، ۇلاعاتتى ۇلدارى مەن كورگەندى قىزدارىنا ۇلگى-ونەگە كورسەتەتىن ۇلتتىق سالت-ءداستۇر مەن ونەگەنىڭ اسىل قويماسى.

اجەلەرگە ۇلى مەن كەلىنى، نەمەرەلەرى مەن شوبەرەلەرى، ءتىپتى، بۇكىل اۋىلداعى ۇلكەن-كىشى قۇرمەت كورسەتىپ، ايتقانىن ەكى ەتپەي ورىنداۋ شارت. بۇلدا جازىلماعان زاڭ. قازاق سالتىندا، اتا- اناعا قارسى شىعۋ جاراتۋشىعا قارسى شىققانمەن بىردەي اۋىر كۇنا ەسەپتەلەدى.

اتا-انا مەن بالالار قارىم-قاتىناسى

قازاق حالقى اتا-انا ۇرپاقتىڭ جاراتۋشىسى، جارىق دۇنيەگە اكەلۋشىسى، سونداي-اق، پەرزەنتتەردىڭ جاقسى-جامان بولۋىنىڭ وبال-ساۋابىن كوتەرۋشى جاۋاپكەرى دەپ قارايدى. «بالاسى بۇزىقتىڭ اتا- اناسى تۇزىك بولمايدى» دەپ ەسەپتەيدى. سوندىقتان دا ءاربىر اتا-انانىڭ پەرزەنتتەرىن شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەننەن باستاپ جاقسى باعىپ-قاعىپ، ساۋ دەنەلى، ىزگى نيەتتى، ادال، ادامگەرشىلىكتى ەتىپ جاقسى تاربيەلەپ، جاستاي وقىتىپ، ونەر- ءبىلىم ۇيرەتىپ، ەسەيگەن سوڭ، ءوز سۇيگەندەرىمەن ۇيلەندىرىپ قويۋ - اتا-انالىق جانە ادامدىق پارىزى ەسەپتەلەدى.

بالا - اتا-انانىڭ ءىزباسارى، ادامزات قوعامىنىڭ جالعاستىرۋشىسى. سوندىقتان، بالا اتا-انا الدىندا ماڭگى شاكىرت، ماڭگى قولعانات. سول سەبەپتى، ءاربىر ۇرپاقتىڭ ەس ءبىلىپ، ەتەك جيعاننان باستاپ، اتا-اناسى كوز جۇمعانشا ولاردىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي ورىنداپ، تاپسىرعانىن قالت جىبەرمەي اتقارىپ، قارتايعاندا قاباق شىتپاي باعىپ-قاعىپ، كۇتىپ ريزالىعىن الۋ - باس تارتۋعا بولمايتىن پەرزەنتتىك بورىشى، ياعني، اتا-انا مەن بالانىڭ بايلانىسى - تاربيەلەۋ مەن تار بيەلەنۋدىڭ، باعىپ-قاعۋ مەن باعىلىپ-قاعىلۋدىڭ، باسقارۋ مەن بويسۇنۋدىڭ، بۇيىرۋ مەن اتقارۋدىڭ، ايتۋ مەن ورىنداۋدىڭ قاتىناسى. سوندىقتان، بالا اتا-انانىڭ بارلىق قىزمەتىنە ءازىر تۇرۋى، ايتقانىن ەكى ەتپەي ورىنداۋى، اتا-اناسى قارتايعاندا زەكىمەي، رەنجىمەي، قاباق شىتپاي باعىپ-قاعۋعا جاۋاپتى بولۋى شارت.

قازاق ۇعىمىندا اتا-انانى رەنجىتۋ، قاباق شىتۋ، ءتىل جانە قول تيگىزۋ، ايتقانىنا كونبەۋ - بۇزاقىلىق، ازعىندىق، ءتىپتى، كەشىرىلمەس اۋىر قىلمىس سانالادى.

اعا-ءىنى، اپا-سىڭلىلەر قارىم-قاتىناسى

اعا-ءىنى، اپا-سىڭلىلەر قارىم-قاتىناسى - توننىڭ ىشكى باۋىنداي ەرەكشە تىعىز، اششى-تۇشىنى تەڭ تاتىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ جاقسىلىعىنا ءسۇيىنىپ، جاماندىعىنا كۇيىنەتىن، تىرىسىندە سىيلاسىپ، ولىسىندە جىلاساتىن، كىشىلەرى ۇلكەندەرىن قادىرلەپ، قۇرمەتتەپ، اقىرىن- قاتتى ايتقاننىڭ با ءرىن كوتەرەتىن، ۇلكەندەرى كىشىلەرىنە اقىل-كەڭەس بەرىپ، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ، ءوزارا الىپ-بەرمەسە دە، بارىپ-كەلمەسە دە بەرەكە-بىرلىك جاساپ، ماڭگى قول ۇزىسپەيتىن قاتىناس.

تۋىستىق قارىم-قاتىناس سالتىندا اعا مەن اپكە (اپا) - وزدەرىنەن كەيىنگى ءىنى، سىڭلىلەرىنە اتا-انادان كەيىنگى باسشى ءارى ۇستاز. قينالعاندا، شارشاپ-شالدىققاندا سۇيەۋ بولاتىن، قيسايعاندا باسىن سۇيەيتىن باس قالقا. ال، ءىنى-قارىنداستار بولسا - اعا-اپكەلەرىنىڭ ءىزباسارلارى، قولعاناتتارى، شارشاپ-شالدىققاندا قول ارتار سۇيەنىشتەرى، سونداي-اق، قۋانىشتى، كوڭىلدى ساتتەردە قۇشاقتاپ، مويىندارىنا اسىلاتىن تىنىس-تىرەكتەرى.

«اعاسى باردىڭ - جاعاسى بار، ءىنىسى باردىڭ - تىنىسى بار» دەپ بىلگەن اعا-اپكە، ءىنى-قارىنداستار ءبىر-بىرىنە تىنىس، سۇيەنىش، تىرەك بولىپ، ادامدىق ءومىردى تاتۋ-ءتاتتى، ءمان-ماعىنالى وتكىزەدى.

قازاقتىڭ تۋىستىق قارىم-قاتىناس سالتىندا ءبىر ءۇيدىڭ ۇلكەنى (ۇلكەن بالاسى) اتا-انادان كەيىنگى ۇيتقىسى سانالادى دا، ول اتا-اناسى بولماعان جاعدايدا وتباسىنا يە بولىپ، بارلىق جۇمىستى باسقارۋعا جاۋاپتى بولادى. ءىنى-قارىنداستارى وعان شارتسىز بويسۇنىپ، اقىل-كەڭەسى بويىنشا ىستەيدى. ۇلكەندەرىن سىيلاپ، ايتقان سوزىنەن شىقپايدى. اعا-اپكەلەر دە ءىنى-قارىنداستارىنا ورىنسىز قوجاڭدامايدى، قايتا ولاردى ايالاپ، الپەشتەپ، قولدارىنا تۇسكەن ەڭ جاقسى، ەڭ باعالى نارسەلەرىن سىيلاپ، اعالىق قامقورلىق، جاناشىرلىق كومەك كورسەتىپ وتىرۋدى ءىنى-قارىنداستارى الدىندا وتەۋگە ءتيىستى اعا-اپكەلىك پارىزدارى سانايدى.

ماتەريال ايىپ ءنۇسىپوقاس ۇلىنىڭ «تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىن» اتتى كىنابىنا نەگىزدەلىپ دايىندالدى.