ءوز ومىرىمە وكىنبەيمىن: قازاقتىڭ باتىر قىزى ءاليا مايدان دالاسىنان قانداي حاتتار جازدى
اقتوبە. KAZINFORM - كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ تۋعانىنا بيىل 100 جىل تولادى. Kazinform ءتىلشىسى اقتوبەنىڭ بۇلاق اۋىلىندا تۋىپ، رەسەيدىڭ نوۆوسوكولنيكي اۋدانىندا ەرلىكپەن قازا تاپقان باتىردىڭ مۋزەيىندەگى قۇندى جارىگەرمەن تانىستى.
كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ وبلىستىق مەموريالدى مۋزەيىندە ءار ساعات سايىن ەكسكۋرسيا، تانىمدىق كەزدەسۋ، ونلاين باسقوسۋ ءوتىپ جاتىر.
مۇندا بالاباقشا بالالارىنان باستاپ وڭىرگە كەلگەن مەيماندار جاڭارتىلعان فورماتتاعى مۋزەي تىرشىلىگىمەن تانىسادى. مۋزەيگە كىرەبەرىستە «ءاليا مولداعۇلوۆا» باكۋ جۇك تاسىمالداۋ تەپلوحودىنىڭ ماكەتى، ءاليا مولداعۇلوۆا وقىعان ۆياتسك ورتا مەكتەبىنىڭ ۇلگىسى تۇر.
ءارى قاراي كەلۋشىلەر باتىر قىزدىڭ تۋعان جەرى بۇلاق اۋىلىنداعى ءۇيدىڭ ماكەتى مەن داستارحان باسىنداعى اڭگىمەسىن تىڭدايدى.
«اپا، دالادا مەنى ەشكى سۇزگىسى كەلدى! مەن ايتتىم، مەنى سۇزبە، مەن ىليامىن دەپ ايتتىم»، - دەيدى كىشكەنتاي قىز. ال اكەسى مەن اناسى باتىر بولادى دەپ باتاسىن بەرەدى.
ءارى قاراي كەلۋشىلەر ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ تۋعان جەرى مەن مەكتەبى، وسكەن ورتاسى مەن باتىردىڭ مايدان دالاسىنداعى ەرلىگىن تولىق كورىپ، تانىسادى.
مۋزەيدە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن بەرۋ تۋرالى جارلىقتىڭ ءتۇپنۇسقاسى ساقتاۋلى
كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ وبلىستىق مەموريالدى مۋزەيىندە ءبىرقاتار قۇجاتتىڭ، فوتوسۋرەتتەردىڭ ءتۇپنۇسقاسى ساقتالعان.
سونىمەن بىرگە ءاليا مولداعۇلوۆا جەرلەنگەن جەردەن توپىراق، گۇل اكەلىنگەن.
- كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن بەرۋ تۋرالى جارلىقتىڭ تۇپنۇسقاسى بار. سونىمەن بىرگە جوعارى كەڭەس پرەزيديۋمى اكەسى نۇرمۇحامبەت سارقۇلوۆقا حات جىبەرگەن. ءاليا مولداعۇلوۆا ۆياتسك ورتا مەكتەبىندە وقىعان. سول مەكتەپتەگى جۋرنالدىڭ ءتۇسنۇسقاسى بىزگە جەتتى. ول جۋرناليست ورىنباسار بەكماعامبەتوۆتىڭ ەڭبەگى. جۋرناليست بۇرىن مۋزەيدە قور ساقتاۋشى بولىپ ەڭبەك ەتەدى. سول شاقتا مۋزەيدىڭ العاشقى ديرەكتورى ءسابيت بايمولدين ورىنباسار بەكماعامبەتوۆتى جۇمىسقا الىپ، رەسەيگە ءىسساپارعا جىبەرەدى.
سوعىس كەزىندە كوپ قۇجات ورتتە قالىپ، جويىلعان. ال ۆياتسك ورتا مەكتەبىندەگى جۋرنال ساقتالعان. ءاليا ەكى اي وقىسا دا تاريحتا قالدى. سول كەزدەگى مەكتەپ ديرەكتورى رۇقسات بەرمەگەنىمەن، ءۇش كۇن ەسىگىنىڭ الدىنا تۇنەگەن سوڭ ورىنباسار بەكماعامبەتوۆكە كەيبىر بەتتەرىن عانا جىرتىپ الۋىنا رۇقسات ەتكەن. ءسويتىپ بىرنەشە ءپاننىڭ بەتى ءتۇپنۇسقادا مۋزەيدە ساقتالىپ تۇر. ال فوتوسىنا كەلەر بولساق، سوعىس كەزىندە تۇسكەن فوتوسى ءتۇپنۇسقا. بيسەمباي حابيەۆتىڭ قىزى ءاليا بيسەمباي قىزىندا بار. اكەسىنەن قالعان مۇرانى وزىندە ساقتاپ وتىر. سونىمەن بىرگە وبلىستىق مۇراعاتتا تۋىستارى ابدوللا حابيەۆ جانە ماقپال حابيەۆامەن تۇسكەن فوتوسى ساقتاۋلى. مۋزەيدە اليامەن بىرگە وقىعان دوستارىنان العان فوتونىڭ كوشىرمەسى بار، - دەيدى ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ وبلىستىق مەموريالدى مۋزەيىنىڭ باس قور ساقتاۋشىسى تولقىن جاڭابەرگەنوۆا.
سامۋيل نەۆەلشتەين سالعان سۋرەتتە ءاليانىڭ وبرازى بەينەلەنگەن
1961 -جىلى سۋرەتشى سامۋيل نەۆەلشتەين ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ بەينەسىن سالعان. كەيىن كوپ جەرگە تارالدى. ءبىراق بۇل ءاليانىڭ ناق ءوزى ەمەس، وبرازى.
- سامۋيل نەۆەلشتەين دە قورشاۋدا بولعان. ول ءاليا مولداعۇلوۆانى كورمەگەن، ءبىراق وبرازىن سالعان. ءاليا تۋرالى كينوعا تاڭدالعان قىرعىزستاننىڭ حالىق ءارتىسى، ءاليا ءرولىن سومداۋشى اكتريسا ايتۋعان تەميروۆا دا وسى فوتوعا قاراي ىرىكتەلگەن ەكەن. سونىمەن بىرگە 1944 -جىلى نيكولاي دميتريەۆ تە سۋرەتىن سالدى. ول ۇقساتىپ سالعان، - دەدى تولقىن جاڭابەرگەنوۆا.
ءاليانىڭ ءومىرىن كىمدەر زەرتتەدى؟
ءاليا مولداعۇلوۆا تۋرالى سەيىلحان اسقاروۆ زەرتتەدى، قۇجاتتارىن جيناقتادى. قازاقتىڭ قوس باتىر قىزى جايلى اقپاراتتى جيناۋ ءۇشىن ول سول جولمەن ءجۇردى، دوستارىمەن، مايدانگەرلەرمەن، اسكەري قولباسشىلارمەن كەزدەستى، سۇحبات قۇردى.
«سنايپەر» كينوسىنا سەناري دە جازىلدى، كينو ءتۇسىرىلدى. ال اقتوبەلىك عالىمجان بايدەربەس ءاليا مولداعۇلوۆانى ناسيحاتتاپ، ەلگە تانىتتى، ەسكەرتكىشتەردى ورناتۋعا ۇلەس قوستى.
ءاليا مايدان دالاسىندا كىمدەرگە حات جازدى؟
كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ءاليا مولداعۇلوۆا جازعان حاتتار رەسپۋبليكالىق ارحيۆتە ساقتالعان. ساپۋرا (ابۋباكىر مولداعۇلوۆتىڭ قارىنداسى) اپاسىنا جازعان حاتتاردىڭ ءبارى سوندا تۇسكەن.
قازىر حاتتاردىڭ كوشىرمەسى اقتوبەدەگى مۋزەيىندە بار ءارى ونى دىبىستاعان، تىڭداۋعا بولادى.
ءبىر قىزىعى ساپۋرا اپايىنا بىردە گازەت قيىندىسىنا حات جازعان. سول حاتتا ابايدىڭ ءبىر شۋماق ولەڭى جازۋلى تۇر.
«بۇل ءومىردىڭ قىزىعى ماحابباتپەن،
كورگە كىرسەڭ ۇلگىلى جاقسى اتاقپەن.
ارتتاعىعا ءسوزىڭ مەن ءىسىڭ قالسا،
ولسەڭ دە ولمەگەنگە بولاسىڭ تەڭ»، - دەپ ساپۋراعا جازعان حاتىن تۇيىندەگەن.
حاتتان ءۇزىندى:
- ءوز ومىرىمە وكىنبەيمىن. مەكتەپتە ءالى ءبىراز ۋاقىت وقۋعا قالدىرا تۇرسا دا مايدانعا ءوزىم سۇراندىم. دەگەنمەن جۇرەكتە ءبىر مۇڭ بار. ءوزىمدى ويلامايمىن، سەنى، بالالاردى، اپايدى جانە جالپى تۋىستاردى كورە الماي بارا جاتقانىما وكىنەمىن.
ول كوبىنە حاتتى ورىس تىلىندە، تەك ناعاشىسى بيسەمباي حابيەۆكە قازاقشا جازدى.
حاتتا:
- بيسەمباي اعاتايىم! امان-ەسەن ءجۇرسىڭ بە؟ مەن دە مايدانعا كەلدىم. سەندەر مايدانعا كەتكەندە مەنىڭ ۇيدە وتىرىپ قالۋعا ءداتىم شىدامادى. مۇندا كەلگەلى دە ءبىرتالاي بولىپ كەتتى. قازىر ەندى سوعىستىڭ الدىڭعى شەبىندەمىن. وسى حاتتى قالىڭ اعاشتىڭ اراسىندا، تەرەڭ وكوپ ىشىندە جازىپ وتىرمىن. بيسەمباي اعاتايىم! مەنى قازىر كورەر مە ەدىڭ؟ نەمىستەرمەن بەتپە-بەت اڭداسىپ جاتىرمىز. مەنىڭ باسىمدا كاسكا، بەلىمدە گراناتا، قولىمدا ۆينتوۆكا. مەن قورقاق بولارمىن دەپ ويلاۋشى ەدىم عوي، قورقۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن قازىر بىلمەيمىن، بۇل قالاي، ءا؟ تالاي-تالاي وقتار توبە تۇسىمنان دا، ءبۇيىر تۇسىمنان دا سىپ ەتىپ اعىپ وتەدى، سنارياد اتاۋلى ءدال قاسىمنان جارىلىپ تا جاتادى. ءبىراق ۇيرەنشىكتى بولىپ كەتكەن بە، قورقىتا المايدى. اعاتايىم-اۋ! سەن مەنى قازىر كورسەڭ عوي… ءوز كوزىڭە ءوزىڭ سەنبەس ەدىڭ-اۋ! ماعان سولداتتاردىڭ ءبارى دە تاڭ قالادى. ولار كەيدە قازاقتىڭ قاسقىر قىزى دەپ اتايدى. اعاتاي، سەن بۇعان نانباسسىڭ، بالكىم؟ مەيلى نانباساڭ نانباي-اق قوي! وسى كۇنى نەمىستەردى قويانداي قۇلاتامىن. العاشقى ورايدا ازداپ جۇرەگىم قوبالجيتىن ەدى، كەيىننەن قوبالجۋ تۇگەلى جاۋ قاراسى قاي جەردەن كورىنەسىڭ دەپ ىزدەپ تۇراتىن بولدىم»، - دەپ جازعان.
ءاليانىڭ ءومىر جولى
ءاليا مولداعۇلوۆا 1925 -جىلى 15-ماۋسىم كۇنى اقتوبە وبلىسى بۇلاق اۋىلىندا نۇرمۇحامبەت سارقۇلوۆ پەن مارجان مولداعۇلوۆانىڭ شاڭىراعىندا ومىرگە كەلگەن. 6 جاسىندا اناسىنان ايىرىلادى. اكەسى جانە ءىنىسى باعدات ۇشەۋى قالعانىمەن، باۋىرى كوپ ۇزاماي كوز جۇمدى.
كەيىن اكەسى نۇرمۇحامبەت سارقۇلوۆ قىزىن ناعاشى اجەسى تاجىكەن مولداعۇلوۆا مەن ناعاشى اعاسى ابۋباكىر مولداعۇلوۆتىڭ تاربيەسىنە بەرەدى. ءاليانىڭ شىن ەسىمى - ىليا. ناعاشى اعاسى ونىڭ تەگىن وزگەرتىپ، مولداعۇلوۆا دەپ جازدىرادى.
ال ىليانىڭ ءالياعا وزگەرىپ كەتۋى، رەسەيدە وقىپ، سوندا ءبىلىم العان كەزدە اليا، ليا بولدى دەپ تۇسىندىرەدى زەرتتەۋشىلەر. 1934 -جىلى ءاليا اعاسى نۇرمۇحامبەت سارقۇلوۆپەن بىرگە اۋليەاتا قالاسىنا كوشەدى. سول جەردە 11-مەكتەپتە وقيدى.
1935 -جىلى اعاسى اسكەري اكادەمياعا وقۋعا ءتۇسىپ، وتباسى ماسكەۋ قالاسىنا قونىس اۋدارادى. ال 1938 -جىلى لەنينگرادقا كوشەدى. مۇندا 140-مەكتەپتە ءبىلىم الادى. مەكتەپتى جاقسى وقىعان ءاليا «ارتەك» لاگەرىنە الىنىپ، دەمالىسقا جىبەرىلدى.
تاريحقا سۇيەنسەك، مولداعۇلوۆتار وتباسى لەنينگرادتا ءبىر بولمەلى پاتەردە تۇرىپ، ءاليا مەكتەپ- ينتەرناتقا قونىستانادى. 1941 -جىلى 22-ماۋسىمدا سوعىس باستالىپ، لەنينگراد قورشاۋدا قالادى. بالالارعا سول كەزدە ءبىر ءۇزىم نان مەن سۋ عانا بەرىلگەن.
كەيىن رىبينسك تەحنيكۋمىنا وقۋعا ءتۇسىپ، مايدانعا سۇرانادى. ال 1943 -جىلى سپايپەرلەر مەكتەبىندە وقىپ، سول جىلى مايدانعا اتتانادى.
اقتوبە وبلىسى اكىمىنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ حابارلاۋىنشا، ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ 100 جىلدىعى ماۋسىم ايىندا وتەدى. 12-ماۋسىمدا ءاليانىڭ تۋعان جەرى قوبدا اۋدانىندا جانە 13-ماۋسىمدا اقتوبە قالاسىندا بىرنەشە شارا ۇيىمداستىرىلادى.
قوبدا اۋدانىنىڭ ءاليا جانە بۇلاق اۋىلدارىندا مەرەكەلىك باعدارلاما جوسپارلاندى. سونداي-اق، اۋدان تۇرعىندارى مەن قوناقتارىنا ارنالعان گالا-كونسەرت ۇيىمداستىرىلماق.
«عاسىرلارعا جالعاسقان ەرلىك» فورۋمى وتەدى. فورۋمعا ءاليا مولداعۇلوۆا تۋىستارى، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، «ءاليا» ءانىن ورىنداۋشى روزا رىمبايەۆا، قىرعىزستاننىڭ حالىق ءارتىسى، ءاليا ءرولىن سومداۋشى اكتريسا ايتۋعان تەميروۆا، اقتوبەدەن شىققان بەلگىلى تۇلعالار مەن «ءاليا» تۋرالى شىعارمالاردىڭ اۆتورلارى جانە رەسپۋبليكا بويىنشا ءاليا اتىنداعى مەكتەپ، مۋزەيلەردىڭ وكىلدەرى كەلەدى. ء«اليا» ميۋزيكلى ساحنالانادى.
ەسكە سالا كەتەيىك، اقتوبەدە ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان شارالار باستالىپ كەتتى.
ونىڭ مۋزەيىندە «ءاليا - قاھارماندىق داستانى» اتتى تاقىرىپتىق ەكسكۋرسيا مەن دەرەكتى فيلمدەر كورسەتىلىمى ءوتتى.
سونداي-اق زاعيپتار قوعامى ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ 100 جىلدىعىنا ارناپ سپەكتاكل قويدى.
اۆتور
التىناي ساعىندىقوۆا
