ءتىلدى ءبۇلدىرۋ قاشان تىيىلادى؟
استانا. قازاقپارات - قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل اتاندى. بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ قۋاندىق، العاشىندا. كەيىن رەنجىدىك، الگى ءتىلىمىز ءوز دارەجەسىندە مەملەكەتتىك ءتىل بولا المادى دەپ.
ءبارى تەك ءسوز جۇزىندە قالدى دەدىك. بويىمىزعا بىتكەن داعدىعا سالىپ شەنەۋنىكتەردى كىنالادىق، سولار قازاقشا سويلەسە وزگە جۇرتتىڭ ءبارى قازاق بولىپ كەتەتىندەي.
رەنىشىمىز ءالى دە تارقاي قويعان جوق. قاشان تارقايتىنى دا بەلگىسىز. ءبىزدىڭ بىرەۋلەرگە رەنجىمەي جۇرە المايتىنىمىزدى ەسكەرسەك، مۇلدە تارقاماۋى دا مۇمكىن.
ءبىراق مەنىڭ ايتپاعىم تىپتەن دە ول ەمەس. مەنىڭ ايتپاعىم «قازاقشاعا سۋداي» قازاقتار تۋرالى جانە سول قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بەرەكەسىن كەتىرۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ جۇرگەندىكتەرى تۋرالى.
ەگەر مەن بىردەمە تۇسىنسەم، انا ءتىلىمىزدى تۇرالاتىپ جاتقاندار دا سولار. ويتكەنى، قازاقشا بىلمەيتىندەر قازاقشا سويلەمەيدى، دەمەك ءتىلدى بۇلدىرە دە المايدى. ال قازاقشا سويلەيتىندەر...
ماسەلەن، ءبىر جولى ءبىر دەپۋتات «كەڭەس وكىمەتىنىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ ارقاسىندا»، دەدى. تەلەديداردان ەستىدىك. جالپى، ءىس جۇزىندە بىرەۋدىڭ نەمەسە ءبىر جايتتىڭ ارقاسىندا ادام بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە، ياعني تابىسقا جەتەدى. ال سولاقاي ساياسات، ياعني قاتە ساياسات، تەرىس ساياسات ەشقانداي ناتيجەگە جەتكىزبەيدى. ولاي بولسا، دەپۋتات مىرزانىڭ نە ايتقىسى كەلىپ وتىر؟ سول تەلەحاباردى قاراپ وتىرعان بىزدەر ءسىرا، «سولاقاي ساياساتتىڭ سالدارىنان» دەگىسى كەلگەن شىعار دەپ توپشىلادىق وزىمىزشە. وسىنىڭ ءوزىنەن-اق سويلەمنىڭ مۇگەدەك ەكەنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس.
ءتايىرى، ۇساق-تۇيەك قوي دەپ ايتپاي-اق تا قويۋعا بولار ەدى. ولاي ەتەيىن دەسەڭ بىرىنشىدەن، ايتىپ وتىرعان ادام بىلدەي ءبىر تۇلعا. ەكىنشىدەن، ەگەر ءوزىمىز انا تىلىمىزگە وسىنداي نەمكەتتى كوزقاراس تانىتساق، وزگەلەرگە نە جورىق دەپ ويلايسىڭ...
«ايتقان ويىمىز راستىققا جاتپايدى»، دەدى ءبىر تەلەارنا. بۇرىنعىنىڭ قازاقتارى «شىندىققا جاتپايدى» دەپ سويلەيتىن. ەگەر «ايتقانىمىز راسقا جاتپايدى» دەسە دە ءبىر سارى، ال «راستىق» دەگەن سوزدەن نە تۇسىنۋگە بولادى؟ «ماعان ءۇندى اس ءۇيى ۇنايدى» دەپ اۋدارىپتى تاعى ءبىر تەلەارنا «منە نراۆيتسيا ينديسكايا كۋحنيا» دەگەن سويلەمدى. بۇل جەردە «كۋحنيا» ءسوزى ۇندىلەردىڭ ۇلتتىق تاعامى دەگەن ماعىنادا ايتىلىپ تۇر. ال «اس ءۇي» دەگەنىمىز بار بولعانى تاماق پىسىرەتىن بولمە.
بۇل سياقتى وراشولاق سويلەمدەر مەن سوزدەر، اسىرەسە، جارناما ماتەريالداردا وتە ءجيى كەزدەسەدى. مىسالعا، قانداي دا بولماسىن ءدارى-دەرمەكتى جارنامالاعاندا ونىڭ بەلگىلى ءبىر اۋرۋعا تيگىزەتىن پايداسىمەن قاتار، زيانى دا بار ەكەنىن ەسكەرتۋ ءۇشىن «ەست پروتيۆوپوكازانيا» دەپ جازادى. وسى سويلەمدى قازاق تىلىنە «قارسى كورسەتىلىمدەرى بار» دەپ اۋدارىپتى. كۇلكىلى-اق ەمەس پە؟! دۇرىسى «كەرى اسەرلەرى بار» بولۋ كەرەك ەدى.
تەلەارنالار مەن گازەتتەردەن بۇل سياقتى قاتەلىكتەردى كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. باسقانى بىلاي قويعاندا، سوناۋ ىقىلىم زاماننان بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان «اسپاز»، «ديقان» سوزدەرىن «اسپازشى»، «ديقانشى» دەپ وزگەرتۋىمىزدىڭ ءجونى قالاي؟ ولاي بولسا «ونەرپاز» دەگەن ءسوزدى دە «ونەرپازشى» دەۋىمىز كەرەك شىعار، بالكىم؟
ءبىز ايتا-ايتا جاۋىر بولعان كوشەلەردەگى جارىمجان جازۋلار تۋرالى بۇل جولى ءتىپتى، ءسوز دە قوزعاپ وتىرعان جوقپىز. ال، وندايلاردان كوز سۇرىنەدى. «جانا جىلىنىز قۇتتى بولسىن» دەگەن جازۋ قازىردىڭ وزىندە استانانىڭ اباي جانە برۋسيلوۆسكي كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى دۇكەن ماڭدايشاسىندا مەنمۇندالاپ تۇر. سول سياقتى، وسى كوشەنىڭ بويىنان «جەنىلدىكتى» دەگەن ءسوزدى كەزدەستىرۋگە بولادى.
سوڭعى جىلدارى جاپپاي ساۋاتسىزدىقتىڭ جايلاپ بارا جاتقانى تۋرالى ءجيى ايتىلۋدا. ايتۋىن ايتقانمەن وعان قارسى قولدان كەلەر شارا جوق. ويتكەنى، ەشكىمدى كۇشتەپ ءبىلىمدى قىلا المايسىڭ. وكىنىشتىسى سول، بۇرىنعى زامانداردا ساۋاتسىزدار الىس-الىس اۋىلداردا قاراپايىم جۇمىسشى بولىپ كۇندەرىن كورەتىن. بۇگىندە زاماننىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى ولاردىڭ ءبىرازى قالالارعا كەلىپ ورنالاسىپ، بىرەۋلەرى (كوپشىلىگى) ءارتىس، بىرەۋلەرى اقىن-جازۋشى، ەندى بىرەۋلەرى جۋرناليست بولىپ الدى. جاقىندا ءبىر ارىپتەسىم تەلەديداردان «يندۋسترياليزاسيا كارتاسى بويىنشا...» دەپ سايراپ تۇر. ءتىپتى، قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولا الماعان كەشەگى كەڭەستىك زاماننىڭ وزىندە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا قازاق سوزدەرى دۇرىس ايتىلىپ، دۇرىس جازىلاتىن. ول از دەسەڭىز تاعى ءبىر جۋرناليست تاياۋدا قوستاناي وبلىسى تۋرالى بايانداي وتىرىپ «زاتوبولسكي رايون» دەپ قالدى. ال قوستاناي وبلىسىندا ونداي اۋدان جوق. وسىنداي ساۋاتسىزدىقتىڭ سالدارىنان بۇگىندە قاپتاپ كەتكەن قازاق تىلىندەگى (نەگىزىنەن اۋدارما) تەلەسەريالداردى قازاقتاردىڭ وزدەرى قاراي قويمايدى ەكەن.
سەبەبىن سۇراساڭ «نە ايتىپ، نە قويىپ جاتقانىن تۇسىنبەيمىز، ارتىستەردىڭ رولدەردى ورىنداۋىندا جاساندىلىق باسىم، ال اۋدارمالارى مۇلدە تۇسىنىكسىز»، دەپ جاۋاپ بەرەدى. بۇل پىكىرگە كەلىسپەسكە لاجىڭ جوق. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، قانداي دا ءبىر رولدى ويناعان اكتەر سول ءوز كەيىپكەرىنىڭ وبرازىنا كىرىپ، ونىڭ قۋانىشى مەن قايعىسىن، باسقا دا تولعانىستارىن بەرە ءبىلۋى ءتيىس. ال ءبىزدىڭ اكتەرلەر جاتتاپ العان سوزدەرىن انشەيىن ايتىپ شىعادى، داۋىس ىرعاعى، بەت-الپەتتىڭ قۇبىلىسى، كەيىپكەردىڭ مىنەزى مەن ارەكەتىنە بايلانىستى باسقا دا ءبىر قيمىل-قوزعالىستار بايقالمايدى. ساباققا دۇرىس دايىندالماعان وقۋشى سياقتى، داۋىستارىنىڭ ءوزى ازەر-ازەر ەستىلەدى. ونداي كينولار مەن سپەكتاكلدەر كورەرمەندى قالاي وزىنە تارتادى؟ سوندىقتان دا ونداي كينولار مەن سپەكتاكلدەرگە بارۋشىلار وتە از، ال بارىپ جاتقانداردىڭ تۇسىنىك-تالعامدارى سولاردا وينايتىن ارتىستەردەن تومەن بولماسا، جوعارى ەمەس.
كوزگە تۇسكەن (ادەيىلەپ ىزدەگەن ادام جۇزدەگەن مىسال تابار ەدى) وسى ءبىر ولقىلىقتاردى ايتا وتىرىپ، ءبىز الدەبىرەۋلەردى كىنالاۋدان اۋلاقپىز. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، ەگەر قازاق ءتىلدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، دەپۋتاتتار، ونەر ادامدارى، انا ءتىلىمىزدى جەتىك بىلەتىندەر قاتارىنداعى جۋرناليستەر ءتىلىمىزدى وسىلايشا شۇبارلاي بەرەتىن بولسا، ول قالايشا مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە جەتپەك؟ ءوزىمىز تۇسىنبەي جۇرگەن ول ءتىلدى وزگە ۇلت وكىلدەرى قالاي تۇسىنبەك؟
ءسوز سوڭىندا تاعى ءبىر ەسكەرتە كەتەر جايت، جوعارىدا ءبىز كەلتىرگەن كەمشىلىكتەر نەگىزىنەن كوممەرسيالىق ەمەس، كادىمگى مەملەكەتتىك سانالاتىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ورىن الىپ ءجۇر. ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگى دە وسىندا...
سەيفوللا شايىنعازى
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى. 2013-جىل
