ءۇرجار حانشايىمى - قازاق ايەلدەرىنىڭ كەلبەتى قالاي قالىپتاستى
استانا. KAZINFORM - كوشپەلى ساق جانە تۇركى قوعامىندا ايەلدەردىڭ ورنى مەن ءرولى جوعارى بولدى، وعان ايەل مۇردەسىن قاستەرلەپ جەرلەۋ راسىمدەرى دالەل. ءا. ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ انتروپولوى رامازان جانۇزاق قازاق دالاسىنان تابىلعان ايەل قاڭقالارىنىڭ عىلىمي ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى ايتىپ بەردى.
ارحەولوگيا ينستيتۋتىندا فيزيكالىق انتروپولوگيا زەرتحاناسى جۇمىس ىستەيدى. وندا قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىندا تابىلعان انتروپولوگيالىق ماتەريالدار، ياعني ەجەلگى ادام سۇيەكتەرى جيناقتالادى، زەرتتەلەدى جانە ساقتالادى.
پالەوانتروپولوگيالىق ماتەريالدار زەرتحاناعا تۇسكەن سوڭ، انتروپولوگتار ولاردى العاشقى كامەرالىق وڭدەۋدەن، ياعني توپىراق پەن شاڭ توزاننان تازالايدى. كەيىن ولاردىڭ جاسى مەن جىنىسىن انىقتاۋ، مورفولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن ايقىنداۋ، كرانيومەتريالىق جانە وستەومەتريالىق ولشەمدەر الۋ، پالەوپاتولوگيالىق بەلگىلەردى اجىراتۋ، باس سۇيەكتەر مەن قاڭقا ەلەمەنتتەرىن 3D سكانەرلەۋ، جاراتىلىستانۋ عىلىمى ساراپتامالارىنا (پالەوگەنەتيكا، يزوتوپتى اناليزدەر، راديوكومىرتەكتى مەرزىمدەۋ) سىناما الۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى.
- بەلگىلى عالىم، قازاقتىڭ تۇڭعىش انتروپولوگى ورازاق سماعۇلدىڭ زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنسەك، قازاق حالقىنىڭ فيزيكالىق كەلبەتىنىڭ قالىپتاسۋى 40 عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتى قامتيدى. ياعني سوڭعى 4 مىڭ جىلدا قازاق دالاسىن مەكەندەگەن تۇرعىنداردىڭ باس سۇيەكتەرى ديناميكاسى ورتاشا قالىپتا وربىگەن. جالپى قازاق حالقىنىڭ انتروپولوگيالىق ءتيپى ەۋروپەويدتىق جانە موڭعولويدتىق ناسىلدەردىڭ قوسىندىسى، تۇراندىق ءتۇر دەپ سيپاتتالادى. قازاق ايەلدەرىنىڭ دە فيزيكالىق كەلبەتى وسى كورسەتكىشتەرگە ساي كەلەدى، - دەدى ر. جانۇزاق اگەنتتىك تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا.
ماسەلەن، 2013-جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسى، ءۇرجار اۋدانىندا عىلىمعا «ءۇرجار حانشايىمى» دەگەن اتپەن تانىمال بولعان ايەلدىڭ جەرلەۋ ورنى تابىلدى. زەرتتەۋگە سايكەس، سۇيەك قاڭقالارى ساق كەزەڭىندە، ب. ز. د. V- IV ع ع. ءومىر سۇرگەن، 30-35 جاس شاماسىنداعى ايەلگە تيەسىلى.
- ونىڭ باس سۇيەگىن زەرتتەۋ كەزىندە جەلكە سۇيەگىنىڭ جالپاقتالىپ، «بەسىك» دەفورماتسياسىنا ۇشىراعاندىعى انىقتالدى. ياعني، ءۇرجار حانشايىمى ءسابي كەزىندە بەسىككە نەمەسە سوعان ۇقساس قۇرىلعىعا بولەنگەن. وعان قوسا، ءۇرجار حانشايىمى باس سۇيەگىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان انتروپولوگيالىق رەكونسترۋكتسياعا زەر سالىپ قاراساق، ونىڭ بەت ءپىشىنى قازاق ايەلدەرىنىڭ كەلبەتىنە ۇقساس. عىلىمي تۇرعىدان دا، حانشايىمنىڭ انتروپولوگيالىق ءتيپى قازاقتاردىڭ اراسىندا كەڭىنەن كەزدەسەدى. بۇل جاعداي دا جوعارىدا كورسەتىلگەن عاسىر ارالىق ساباقتاستىقتى كورسەتەدى، - دەيدى عالىم.
وتكەن اپتادا ينستيتۋت زەرتحاناسىنا تۇركىستان وبلىسىنان ەرتە تەمىر داۋىرىنە جاتاتىن وبادان ادام سۇيەكتەرى جەتكىزىلگەن. بۇل سۇيەكتەر دە 35-40 جاستاعى ايەلدىڭ قاڭقاسى ەكەنى انىقتالعان.
- ونىڭ باس سۇيەگىنىڭ جەلكە جاعىنان ترەپاناتسيالىق تەسىكتىڭ ورنى تابىلدى. بۇل ترەپاناتسيالىق وتا ادام قايتىس بولعان سوڭ، مارقۇمنىڭ مۇردەسىن مۋميفيكاتسيالاۋ ماقساتىندا جاسالعان. ياعني، كوشپەلى قوعامداعى بەلدى نەمەسە اقسۇيەك ادامدار قايتىس بولعاندا مارقۇمنىڭ دەنەسىمەن قوشتاسۋ ءۇشىن كەيدە شالعاي وڭىرلەردەن وزگە تايپا كوسەمدەرى كەلەتىن بولعان. سول سەبەپتى ادامنىڭ دەنەسىن ۇزاق ساقتاۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداعان ەكەن. ءبىز انىقتاعان ترەپاناتسيالىق وتا ايەلدىڭ ەستەتيكالىق كەلبەتىن قۇرتپاي، ادەيى جەلكە سۇيەگى جاعىنان جاسالعان. مۇنداي وتالار بۇعان دەيىن تەك ورتالىق جانە شىعىس قازاقستاننىڭ ساق كەزەڭى ەسكەرتكىشتەرىنەن انىقتالعان ەدى، - دەپ ءتۇسىندىردى عالىم.
ودان بولەك، جاقىندا جەتىسۋ تۇركىلەرىنىڭ جەرلەۋ ورىندارى زەرتتەلىپ، حالىقارالىق جۋرنالعا عىلىمي ماقالا جاريالانعان. ماقالادا الماتى وبلىسى جامبىل اۋدانى سامسى ەسكەرتكىشىنەن تابىلعان ارحەولوگيالىق جانە انتروپولوگيالىق ماتەريالدار سارالانعان.
- ءبىر قىزىعى، جەتىسۋ وڭىرىندە العاش رەت ايەل قابىرىندە بىرگە جەرلەنگەن جىلقىنىڭ قاڭقا سۇيەكتەرى تابىلدى. سونىمەن بىرگە، مۇسىلمان عۇرپىمەن جەرلەنگەن ايەل قابىرىنەن قولا اينا، ساقينا جانە القا تابىلدى. مۇنىڭ بارلىعى كوشپەلى ساق جانە تۇركى قوعامىندا ايەلدەردىڭ ورنى مەن ءرولى جوعارى بولعانىن ايعاقتايدى. دەمەك، ايەلدەر قاۋىمى ەجەلدەن قازىرگى كۇنگە دەيىنگى بارلىق قوعامدا ەرەكشە ورىنعا يە بولعانىن كورەمىز. وعان تاريحي، ەتنوگرافيالىق جانە دە جوعارىدا كورسەتىلگەن ارحەولوگيالىق جانە انتروپولوگيالىق دەرەكتەر دالەل بولا الادى. ايەل مۇردەسىن قاستەرلەپ جەرلەۋ راسىمدەرى - ونىڭ ءبىر عانا كورىنىسى، - دەدى انتروپولوگ ر. جانۇزاق.
ايتا كەتەيىك، بۇعان دەيىن بوزوق قالاشىعىنان تابىلعان جاۋىنگەر ايەل ءىنجۋدىڭ مۇردەسى تۋرالى سۇحبات جاريالانعان ەدى.
سونىمەن بىرگە، تۇركى، حاندىق جانە قازىرگى قازاقستان ايەلدەرىنىڭ جايىنا شولۋ ۇسىنىلدى.
اۆتور ايجان سەرىكجان قىزى
