ءۇندى داستانىنداعى اتوم سوعىسى
الەم حالقى اتوم بومباسىمەن 1945 - جىلدان بەرى تانىس. سول جىلى ا ق ش جاپون ەلىنىڭ ەكى قالاسىنا قۇدىرەتتى قارۋمەن سوققى بەردى. بۇل - بەرگى تاريح. ءبىراق ادامزات اتوم قارۋىن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن دە قولدانعانىن ەندى-ەندى بىلە باستادى.
سوندا ەس بىلمەس ەسكى زاماندا ۇشاق ءمىنىپ، يادرولىق وق تۇمسىقتار بايلانعان بالليستيكالىق زىمىراندارمەن عاراسات مايدانىن قۇرعان كىم؟ بۇل جايىندا ايتپاس بۇرىن وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا اتوم قارۋى قالاي دۇنيەگە كەلدى؟ ەندى سول جايىندا ءسوز قوزعالىق.
اتوم قارۋىنىڭ اتاسى - اتاقتى عالىم البەرت ەينشتەين. اتوم قۋاتىنىڭ سۇمدىقتارىنا عۇلامانىڭ 1905 - جىلى-اق كوزى جەتكەن. سودان بەرگى كەزەڭدە، ياعني ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن گەرمانيا، انگليا، ا ق ش، جاپونيا فيزيكتەرى عالامات قارۋ جاساۋ جولىندا قانشاما تەر توكتى. ءبىراق ۋراننىڭ جەتىسپەۋى ولارعا بوگەت بولدى. ا ق ش 1940 - جىلى اتوم قارۋىن جاساۋ ءۇشىن كوپ مولشەردە قاجەتتى كەندى بەلگيادان ساتىپ الدى دا، وزگەلەرگە قاراماستان ىسكە كىرىسىپ كەتتى. سوعىس الدىندا البەرت ەينشتەين ا ق ش پرەزيدەنتى فرانكلين رۋزۆەلتكە «گەرمانيا ۋراندى بايىتا وتىرىپ، اتوم قارۋىن جاساۋ الدىندا تۇرعانىن» ايتىپ (شىندىعىندا گەرمانيا اتوم قارۋىن جاساۋعا ۇمتىلعانىمەن، وعان سوعىس بوگەت بولعانى بەلگىلى) حات جازدى. بۇل ا ق ش-تىڭ قاتەرلى قارۋ جاساۋدى تەزدەتۋىنە مۇرىندىق بولدى.
جوبا «مانحەتتەن جوباسى» دەپ اتالدى. بۇعان 1939-45 - جىلدار ارالىعىندا 2 ميلليون دوللار (ول كەزدە بۇل اقشا وتە ءىرى قارجى بولىپ سانالاتىن) جۇمسالدى. تەننەسي شتاتىندا ۋراندى بايىتاتىن زاۋىت سالىندى. سونداي-اق، نيۋ-مەكسيكا شتاتىنىڭ كوزدەن تىس ءشولدى ايتاقىرىندا 1942 - جىلى يادرولىق ورتالىق قۇرىلدى. ول جەردە نوبەل سىيلىعىنىڭ 12 لاۋرەاتىمەن قاتار، وتە ۇلكەن ۇجىم كۇنى-ءتۇنى توقتاۋسىز جۇمىس ىستەدى. 1945 - جىلدىڭ 16 - شىلدەسىندە تاڭعى 5:29:45 تە العاشقى سىناق جاسالدى. ساڭىراۋقۇلاققا ۇقساس بولىپ راديواكتيۆتى شاڭ-توزاڭ كوكتە ۇزاق تۇرىپ بارىپ سەيىلدى. وسىلايشا اتوم ءداۋىرى باستالدى...
ا ق ش وسى قارۋدى جەدەل ءارى كوپتەپ شىعاراتىن بولسا، الەمنىڭ بىردەن-ءبىر قوجاسى اتانىپ شىعا كەلەتىنىن ءتۇسىندى. 1944 - جىلدىڭ كۇزىنە قاراي اتوم بومباسىن جاساۋ اياقتالدى. وسى كەزدە قارۋمەن قاجەتتى نىساناعا سوققى بەرەتىن ستراتەگيالىق 509 ۇشاق پولكى جاساقتالدى.
1945 - جىلدىڭ تامىزىندا «بوبەك» جانە «سەمىز» دەپ اتالاتىن ەكى اتوم بومباسى جاپونيانىڭ حيروسيما جانە ناگاساكي قالاسىنا تاستالدى. وسىلايشا ا ق ش پرەزيدەنتى گ.ترۋمەن اتوم قارۋىن قولدانۋ جونىندە العاش جارلىق بەرگەن ساياسي باسشى رەتىندە تاريحتا قالدى.
1945 - جىلى 6 - تامىزدا حيروسيماعا تاستالعان «بوبەك» جەر بەتىنەن 600 مەتر بيىكتە جارىلدى. ونىڭ قۋاتىنان بىردەن 300 مىڭ ادام قۇربان بولىپ، 200 مىڭ ادام ءتۇرلى جاراقات الدى. قالاداعى 90 مىڭ قۇرىلىستىڭ 62 مىڭى قيراپ قالدى. جاپونياعا تاستالعان بومبالار الەمدى ءدۇر سىلكىندىردى. ا ق ش وتە عالامات قارۋعا يە ەكەندىكتەرىن وسىلاي كورسەتتى. ىلە-شالا وسىنداي قارۋ جاساۋ جونىندە باسەكە باستالىپ كەتتى. نەگە دەسەڭ، اتوم قارۋىنا يە ەل قاشاندا ءوزىن قورعاي الاتىن ءهام وزگەگە ۇستەمدىك ەتە الاتىن مەملەكەتكە اينالاتىنى ايان ەدى.
1945 - جىلى حيروسيما مەن ناگاساكيگە اتوم بومباسىن تاستاعان سوڭ، ا ق ش الەمنىڭ جالعىز قوجاسى اتانۋعا تىرىسىپ باققان. ول ءۇشىن جاهانداعى ەڭ باستى قارسىلاسى ك س ر و-نى جوق قىلۋ نەمەسە «ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا جۇرەتىندەي» ەتىپ، الدىنا تىزەرلەتۋ كەرەك بولدى. وسى ماقساتتا 1945 - جىلى امەريكالىق اتوم بومباسىنىڭ جەتەكشىسى، گەنەرال ل.گروۆسا «ءمانجۋريا مەن رەسەيدىڭ ونەركاسىپتىك اۋداندارىنىڭ ستراتەگيالىق كارتاسى» دەگەن ات يەلەنگەن قۇپيا قۇجات ازىرلەدى. قۇجاتقا ك س ر و-نىڭ 15 قالاسى - ماسكەۋ، باكۋ، نوۆوسيبيرسك، گوركي، سۆەردلوۆسك، چەليابينسك، ومسك، كۋيبىشەۆ، كازان، ساراتوۆ، مولوتوۆ (پەرم)، ماگنيتوگورسك، گروزنىي، ستالينو (دونەسك)، نيجني تاگيل ەندى.
ك س ر و ەكونوميكاسىنىڭ ەكپىندى دامۋىنا ۇلكەن سەرپىن بەرىپ وتىرعان وسى قالالار ا ق ش اتوم بومباسىنىڭ العاشقى قۇرباندارى بولۋى ءتيىس ەدى. ءتىپتى قاي قالاعا قانشا اتوم بومباسىن تاستاۋ كەرەكتىگى دە ەسەپكە الىندى. ماسەلەن، ماسكەۋ مەن لەنينگرادقا (سانكت-پەتەربۋرگ) التى بومبادان تاستالىپ، كۇلىن كوككە ۇشىرماق بولدى. 1946 - جىلى ا ق ش الدىن الا سوققى بەرۋ تۇجىرىمىن جاسادى. بۇل ا ق ش-تىڭ ەۋروپاداعى وداقتاستارىنىڭ قارۋلى كۇشتەرىنەن قىزىل ارميانىڭ سانى ەكى ەسەگە كوبەيىپ، الدەقانداي جاعداي بولسا، كارى قۇرىلىقتى ساناۋلى اپتادا باسىپ الۋ قاۋپىنەن تۋىنداعان ەدى.
ال 1948 - جىلى پەنتاگون ك س ر و-عا يادرولىق سوققى بەرۋدىڭ جاڭا جوباسىن جاساپ شىقتى. جوبا «چاريوتير» دەپ اتالدى. وندا ءبىر ايدا 133 اتوم بومباسىمەن كەڭەس ەلىنىڭ 70 قالاسىن جەرمەن-جەكسەن ەتۋ كوزدەلگەن.
الايدا ا ق ش اسكەريلەرى ەسەپتەي كەلە، ك س ر و-نى تولىق كۇيرەتۋ ءۇشىن ءالى دە يادرولىق قارۋ جەتكىلىكسىز دەپ شەشتى ءهام ونى كوبەيتۋ ءۇشىن بار قارجىنى وسى سالاعا سالدى. 1949 - جىلى ا ق ش «دروپشوت» جوباسىن ازىرلەدى. ول بويىنشا ك س ر و-نىڭ 200 قالاسىنا اتوم بومباسى تاستالۋى ءتيىس ەدى جانە سوعان ساي بومبالارمەن ونى جەتكىزەتىن ستراتەگيالىق ۇشاقتار دا دايار تۇردى. ارينە، بۇدان كەيىن دە امەريكالىق گەنەرالدار بىرنەشە مارتە جوبانىڭ ءماتىنىن وزگەرتتى. ال 1960 - جىلى شتاب باسشىلارى كوميتەتى (ش ب ك) ۇتىمدى دەپ تاپقان قۇجاتتى بەكىتتى. مۇندا سوققى بەرىلەتىن نىسان رەتىندە ۆارشاۆا شارتىنا كىرەتىن ەلدەردەگى ستراتەگيالىق مەكەندەر، ك س ر و-نىڭ وداقتاستارى جانە قىتايدىڭ بىرنەشە ماڭىزدى ءوندىرىس نۇكتەلەرى قاراستىرىلدى. دەگەنمەن نەگىزگى ورىن رەتىندە ك س ر و الىنعانى بەلگىلى. امەريكالىق ساراپشىلاردىڭ ەسەبىنە قاراعاندا، سوققى بەرىلگەن ايماقتاردا شامامەن 360-525 ميلليونعا جۋىق ادام ءبىر مەزگىلدە قازا تابۋعا ءتيىس ەكەن.
الايدا ا ق ش-تىڭ يادرولىق ستراتەگيالىق جوباسى بيلىككە ريچارد نيكسون كەلگەن سوڭ تاعى دا وزگەردى. ەگەر ك س ر و تاراپىنان ا ق ش-قا قارسى يادرولىق قيمىل سەزىلەتىن بولسا، ۆاشينگتون ءبىرىنشى بولىپ 3018 اتوم بومباسى مەن يادرولىق زىمىراندارىن كەڭەس ەلىنىڭ توبەسىنەن جاڭبىرشا توگۋگە دايىن ەدى. مۇنداي سوققىدان ك س ر و-نىڭ 40 پايىزى كۇيرەپ، 80 ميلليون ادام شەيىت بولۋى ىقتيمال-دى. بۇل تۇستا ك س ر و دا قاراپ جاتپاعانى بەلگىلى. 1945 - جىلى ا ق ش جاپونداردىڭ ۇستىنە بومبا تاستاسىمەن ك س ر و جانتالاسا الاپات قارۋدى جاساۋدىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ كەتكەن. بۇعان ارتىنان فرانسيا، ۇلى بريتانيا، قىتاي، ءۇندىستان، پاكستان قوسىلدى. يزرايلدە دە يادرولىق قارۋ بار ەكەنى بۇگىندە بەلگىلى. سولتۇستىك كورەيا دا 2006 - جىلدان بەرى يادرولىق دەرجاۆالاردىڭ قاتارىندامىز دەسەدى. اتوم گۇرزىسىن بەلىنە بايلاۋعا يران دا تالپىنىس جاساپ جاتىر.
ءيا، الەمدە ءتۇبى ءبىر بولاتىن يادرولىق قاقتىعىستىڭ ەلەسى كەزىپ جۇرگەنى بەلگىلى. اگاراكي ونداي كۇن تۋا قالسا، ناعىز اقىرزامان سوندا ورنايتىنى بەلگىلى. تەك بەتىن ارى قىلسىن دەلىك. ەندى وسىنداي يادرولىق قاقتىعىستار جەر بەتىندە بۇدان ونداعان، بالكي جۇزدەگەن مىڭ جىل بۇرىندارى بولعانى جونىندەگى ءافسانامىزعا قايتىپ ورالالىق. مۇنى عالامتوردىڭ بەتىندە جاريالانىپ جاتقان سەنساسيالىق شاتپاق دەرەكتەر دەۋگە بولمايدى. مىڭداعان جىلدىق تاريحى بار ءۇندى حالقىنىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى كەلە جاتقان داستاندارىندا ايتىلعان. ءتىپتى قارۋدىڭ قالاي قولدانىلعانى، عاجايىپ ۇشاقتاردىڭ بولعانى جونىندە داستاندار دا ەگجەي-تەگجەيى ناقتىلانىپ كورسەتىلگەن. اڭگىمەمىز جالاڭ بولماس ءۇشىن سولاردى مىسالعا كەلتىرەيىك.
ءۇندىنىڭ ەرتەدەگى 18 كىتاپ، 200 مىڭ ولەڭنەن تۇراتىن «ماحابحاراتا» ەپوسى بۇل حالىقتىڭ ەس بىلمەس ەسكى زامانى، تاريحى، ءدىنى تۋرالى ايتا كەلە ەل مەن ەل اراسىنداعى قاندى قاقتىعىستار جونىنەن دە سىر شەرتەدى. ونداعى سوعىستار داستان تۋعان كەزدەن دە بۇرىن بولعان قۇدايلار، جارتى قۇدايلار مەن ادامدار اراسىندا وتەدى. 18 كىتاپتىڭ ءبىرى «دروناپارۆادا» سوعىس كەزىندە ارتيللەريا، ۇشاق، زىمىراندار قولدانىلعانىن سۋرەتتەي كەلە، قۋاتتى سناريادتار جارىلعانىن، سونىڭ ىشىندە ون مىڭداعان ادامدى كۇلگە اينالدىرعان بومبانىڭ جارىلعانىن كەلتىرەدى. ول جارىلعان كەزدە ساڭىراۋقۇلاققا ۇقساس بۇلت پايدا بولعانىن دا سۋرەتتەيدى. ودان كەيىن بۇكىل ازىق-تۇلىك لاستانىپ، جورتقان اڭ، ۇشقان قۇس، جۇرگەن ادام رادياسيادان اۋرۋعا شالدىعىپ، كوبى قىرىلىپ قالىپ وتىرعان.
ناقتى مىسال كەلتىرەر بولساق، ءۇندىنىڭ ەكىنشى ءبىر «رامايانە» دەگەن داستانىندا اتوم قارۋى جانە ونىڭ زاردابى جايلى بىلاي كەلتىرەدى: «كەرەمەت قۋاتتى جارىلىس بولدى. ونىڭ جارىعى كوكتەگى ون كۇننەن دە جارىق ەدى. كوزدى اشۋ مۇمكىن بولمادى. بۇل ۆريسحن جانە اندحاكا ناسىلدەرىن تىپ-تيپىل ەتكەن تەمىر نايزاعاي دەپ اتالاتىن قارۋ ەدى. ادامداردىڭ دەنەسى كۇلگە اينالدى. ولاردى تانۋ مۇمكىن ەمەس ەدى... ءولىم جەبەسى ءبىر مينۋتتتا بۇكىل عالامدى جويىپ جىبەرۋگە قاۋقارلى بولاتىن». ارينە، اتوم قارۋىن كوكتەن تاستاۋ ءۇشىن ۇشاق قاجەت. بۇل داستانداردا ۇشاقتىڭ قۇرىلىسى، قالاي ۇشاتىنى ءبارى-ءبارى رەت-رەتىمەن جازىلعان. ال بۇل سوعىستار ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ونداعان-جۇزدەگەن مىڭ جىل بۇرىن بولعان.
«مۇندا ايتىلعانداردىڭ ءبارى وتىرىك، ويدان قۇراستىرىلعان» دەپ سەنبەيتىن بولساڭىز، ءۇندىنىڭ بۇل داستاندارى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى مىڭ جىلدا پايدا بولعانىن ەسكە السا، سول دا جەتكىلىكتى. ويتكەنى داستاندى تۋعىزعان جاندار ول كەزدە، ۇشاقتى، زىمىراندى، يادرولىق قارۋدى قايدان ءبىلسىن؟ جالپى، مۇنداي قاهارلى قارۋلاردىڭ بولعانىن تەك ءۇندى ەمەس، الەمنىڭ كوپتەگەن حالىق داستاندارىندا كەزدەسەدى. وسى سالانى زەرتتەپ جۇرگەن كوپتەگەن عالىمدار، «بىزگە دەيىن دە جەر بەتىندە كەرەمەت وركەنيەت وتكەن. ونداي قارۋدى سولار جاساعان. تەك جاساپ قانا قويماي، قارسىلاستارىنا (بوگدە عالامشاردان كەلگەندەرگە) قارسى پايدالانعان» دەسەدى. كىم ءبىلسىن؟
سەيسەن امىربەك ۇلى
«ايقىن» گازەتى. 2013
