ءنازىر، باسىرە، بەل كوتەرەر: قايىرىمدىلىق ساداقا بەرۋمەن شەكتەلمەيدى

استانا. KAZINFORM - ناۋرىزنامانىڭ ەكىنشى كۇنى قايىرىمدىلىق، مەيىرىمدىلىك پەن تاتۋ كورشىلىكتى ناسيحاتتاۋعا ارنالعان.

كوشپەندىلەر مادەنيەتىندە ءوزارا كومەك پەن قامقورلىق كەز كەلگەن قيىندىقتى جەڭىپ، ماقسات- مۇراتقا جەتۋدىڭ تەتىگى ەدى. وسى ورايدا، جاناشىرلىق پەن مەيىرىمدىلىككە مىسال بولاتىن ءبىرقاتار ءداستۇرلى سالت تۋرالى اقپارات جيناقتادىق.

ءنازىر

قازاق سالتىندا قاندايدا ءبىر جاڭا ءىس، يگى شارۋانى قولعا الىپ، العاش باستار كەزدە، اتا-بابا ارۋاعىنا ارناپ قۇران وقىپ، ءنازىر-ساداقا بەرەدى. جوق-جىتىك، جەتىم- جەسىرگە ساداقا ۇلەستىرەدى. بۇل - سول ادامنىڭ «اتا-بابالارىمنىڭ ارۋاعى قولداپ، يگى تىلەگىمدى جاراتقان يەم قابىل قىلسىن» دەگەنى. سونداي- اق، كوپتىڭ ريزالىعىن الىپ، كاسىبىمدى ادال، دۇرىس ىستەيمىن دەگەن ادال نيەتى. مىسالى، كەن كوزى مەن بايلىق قاينارىن تاپقان ادام ءنازىردى «تابيعاتتى بۇلدىرەمىن، جەر- انانىڭ بەتىن جارالايمىن، الەمدى بىلعايمىن، وسى قازىنا- بايلىقتى جاراتقان يەم يگىلىگىمە بۇيىرتسىن» دەگەن نيەتپەن بەرەدى. ءتىپتى، ادام جامان ءتۇس كورسە دە ساداقا بەرەدى. ال ساداقاعا بەرەرلىك ەشتەڭەسى بولماسا، ءبىر تال دان بولسا دا تاۋىپ، قۇسقا جەگىزەدى.

ءپىتىر

ءپىتىر - رامازان ايىندا ءار وتباسى مۇشەسى ءال- اۋقاتى تومەن، كەدەي، اۋرۋ- سىرقاۋ، جەتىم-جەسىرگە مىندەتتى تۇردە بەرەتىن 3 قاداق بيداي نەمەسە 3 قاداق بيدايدىڭ قۇنىنا تەڭ زات، ياعني قايىر-ساداقا. ءپىتىر بەرۋ جەتەرلىك مال- دۇنيەسى بار، باي- باقۋاتتى ادامداردىڭ ورازا ايىنىڭ قۇرمەتى ءۇشىن جاساعان مەيىر-شاپاعاتى مەن قول قايىرى ەسەپتەلەدى.

تاساتتىق

اۋىر قۋاڭشىلىق، وبا، ءزىلزالا سەكىلدى اپاتتارعا ۇشىراعاندا، جالپى حالىق جينالىپ تاڭىرگە جالبارىنىپ، قۇران وقىپ، قۇرباندىققا ورتاق مال اتايدى. سول قۇرباندىققا اتاعان مالعا «پالە- قازا وسىمەن كەتسىن! جاراتقان يەمىز ريزا بولسىن!» دەگەن نيەتپەن تاس اتىپ، ونان سوڭ، ونى وزەن نەمەسە بۇلاق بويىنا اپارىپ قۇرباندىققا شالىپ، ونىڭ قانىمەن سۋدى، جەردى قانداپ قۇدايدان جاۋىن تىلەيدى نەمەسە دەرت پەن زوبالاڭدى باسىمىزدان ايىقتىر دەپ جالبارىنادى.

زەكەت

زەكەت - ءار وتباسىنىڭ مولشەرلى مالىنان ارتىق مال جانە استىق ونىمىنەن ءار جىلى مىندەتتى تۇردە جەتىم- جەسىر، جوق- جىتىكتەرگە بەرىلەتىن قول قايىرى. ول التىن- كۇمىس، اقشا قورى، سونداي- اق ءوز قاجەتتەرىنەن ارتىق مال-دۇنيەدەن دە بەلگىلى مولشەر، كولەمدە بەرىلەدى. مىسالى، 40 قويدان ءبىر قوي، بەس تۇيەدەن ءبىر تۇيە، 30 سيىردان ءبىر سيىر، 90 سيىردان ءۇش سيىر، 400 قويدان ون قوي... سونداي- اق مالعا شاققاندا، وسىنداي مولشەردەگى التىن- كۇمىس، اقشا، ت. ب. زاتتاردان جەتىم- جەسىر، كەدەي ادامدارعا زەكەت بەرۋ ءار قازاقتىڭ ازاماتتىق جانە مۇسىلماندىق پارىزى سانالعان. سول سەبەپتى، ارتىق مال-دۇنيەسىنەن كەدەي- كەپشىك، جەتىم-جەسىرلەرگە زەكەت بەرمەۋ - ادامگەرشىلىككە جات، جامان قىلىق ەسەپتەلەدى.

سىرالعى

سىرالعى - ولجالى بولىپ، قانجىعاسى مايلانىپ كەلە جاتقان اڭشىلار مەن ساياتشىلاردان سۇرالاتىن كادە، ىرىم. ول «ولجا بايلاۋ» دەپ تە اتالادى، ياعني اڭشىلار مەن ساياتشىلاردىڭ اتقان نەمەسە بۇركىت پەن تازىلارىنا الدىرعان اڭدارىنىڭ ەتىنەن ءبىر مۇشەسىن (قولى، سانى) شىعارىپ بەرۋىن، ال قىرعاۋىل، ۇيرەك، قاز، دۋاداق، قاسقىر، تۇلكى، ايۋ، قويان سياقتى اڭ- قۇس بولسا، قاسىنا ەرىپ شىققان جولداستارىنا بايلاۋدى (سىيلاۋدى) «سىرالعى بەرۋ» دەپ اتايدى. تىلىمىزدەگى «باتىردان - ساۋعا، اڭشىدان - سىرالعى» دەگەن ماتەل سودان قالعان.

بەل كوتەرەر

ادامگەرشىلىگى اسقاق، كوڭىلى كول- كوسىر جومارت قازاق حالقى ادامداردى، اسىرەسە قارتتاردى سىيلاپ- قۇرمەتتەۋدىڭ الۋان جولىن تاۋىپ، ولاردى كۇتىپ، قۋاندىرىپ وتىرۋدىڭ سان ءتۇرلى ءادىسىن قولدانىپ، وسى ءبىر تاماشا ادەتتى ۇلتتىق سالت- داستۇرگە اينالدىرعان. سونداي سالت- ءداستۇردىڭ ءبىرى - قاريالار مەن ناۋقاس كىسىلەرگە «بەل كوتەرەر» بەرۋ.

بەل كوتەرەر تاعامى ادەتتە، قورەكتىك قۋاتى ءبىرشاما جوعارى - قازى- قارتا، جال- جايا، ۋىز، قايماق، تارى جارماسى، سارى ماي، قىمىز، اق ىرىمشىك، جەنت، شۇبات، بال سياقتى زاتتاردان مانەرلەپ جۇمساق ءارى ءدامدى ەتىپ جاسالادى دا، ونى قاريالار مەن اۋرۋ- سىرقاۋ ادامداردىڭ كورشى- قولاڭ، تۋىس- تۋعاندارى مەن دوس- جاراندارى ازىرلەپ اپارىپ بەرەدى. تۋىس- تۋعاندارى مەن جاناشىر جاقىن ادامدارىنىڭ بۇل سىيىنا ريزا بولعان قاريالار مەن ناۋقاس كىسىلەر ولارعا اق باتالارىن بەرىپ، اعىنان اقتارىلادى. قۋانىپ، كوڭىلدەرى كوتەرىلىپ، ءبىر جاساپ قالادى. بۇل سالت قاريالار مەن اۋرۋ- سىرقاۋلاردىڭ كوڭىل كۇيىن كوتەرىپ، اۋرۋعا قارسىلىق قۋاتتارىن ارتتىرىپ، ومىرگە كوزقاراستارىن تەرەڭدەتىپ، قاريالاردى ۇمىتكەر، اۋرۋلاردى شيراقى، قاعىلەز بولۋعا جەتەلەيدى ءارى ادامدار اراسىنداعى سۇيىسپەنشىلىكتى تەرەڭدەتىپ، قوعامدىق قارىم-قاتىناستارىن نىعايتادى. دوستىقتى، بەرەكە-بىرلىكتى كۇشەيتەدى.

جىلۋ

تاسقىن، ءورت، ءزىلزالا، بوران، ت. ب. اپاتتارعا ۇشىراپ، باستارىنا كۇن تۋىپ، جان باعىسى قيىنداعان ادامدارعا ىزگى نيەتتى، قايىرىمدى، مەيىرىمدى ادامدار باس قوسىپ اقىلداسىپ، مال- دۇنيە، ازىق- تۇلىك سەكىلدى قاجەتتى زاتتار بەرىپ، دەر كەزىندە كومەك كورسەتەدى. مىنە، بۇل - «جىلۋ بەرۋ» دەپ اتالادى.

ەرۋلىك

ەرۋلىك - وتىرىقتى وتباسىلاردىڭ جاڭا كوشىپ كەلگەن وتباسىنا بەرەتىن سىيى. مىسالى، ەرۋ وتىرعان ءۇيدىڭ قاسىنا نەمەسە ماڭايىنا باسقا ءبىر ءۇي كوشىپ كەلىپ قونسا، ءۇي سالىپ كىرسە، وعان ەرۋ وتىرعان ءۇي ەت اسىپ، شاي قايناتىپ، ءتىپتى مال سويىپ، ونى «ەرۋلىك» دەپ اپارىپ بەرەدى نەمەسە ۇيىنە شاقىرىپ دام تاتقىزادى. بۇل - ەرۋ وتىرعان ەلدىڭ جاڭا كەلگەن كورشىلەرىنە كورسەتكەن قۇرمەتى، «دام- تۇزىمىز جاراسقان تاتۋ- ءتاتتى كورشى بولايىق» دەگەن ىزگى نيەتى مەن كوڭىل كۇيىن ءبىلدىرۋى.

باسىرە

قازاق حالقى ۇرپاقتى بولىپ ءوسىپ-ءونۋدى ەرەكشە قۋانىش سانايدى. «باس ەكەۋ بولماي - مال ەكەۋ بولمايدى» دەپ، باسقا باس قوسىلۋىن باقىت- بايلىققا بالايدى. سوندىقتان دا، ءبىر وتباسى پەرزەنتتى بولسا، ونىڭ اتا- اجەسى مەن تۋىس- تۋعاندارى پەرزەنتكە «جاسى ۇزاق بولسىن» ايتىپ، مىندەتتى تۇردە جەيدە كيدىرەدى. سونداي- اق، بالا قىرقىنان شىققاندا، تۇساۋىن كەسكەندە نەمەسە سۇندەت تويىن جاساعان كەزدە وعان تاي- تايىنشا، قوزى- لاق اتايدى. مىنە، بۇل - «باسىرە» دەپ اتالادى.

باسىرە ۇرپاقتاردى كول- كوسىر قۋانىشقا بولەپ، بالانىڭ تۋىس- تۋعاندارىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرادى. قوعامدىق قارىم-قاتىناسىن جاقسارتىپ، مەيىرىمدى، قايىرىمدى، جومارت ازامات بولىپ ەسەيۋگە باۋلىپ، ەڭبەككە، شارۋاشىلىققا ەرتە باستان داعدىلاندىرىپ، ادال ەڭبەك، اشى تەرىمەن باقىت-بايلىق جاراتۋ جولىنا جەتەلەيدى. مالساق، ەڭبەكشىل بولۋعا ۇيرەتەدى.

اسار

اسار سالۋ - قازاق حالقىنىڭ قينالعاندا، قىسىلعاندا ءبىر- بىرىنە قول ۇشىن بەرىپ، كومەكتەسىپ وتىراتىن تاماشا قاسيەتىنىڭ بەلگىسى. جۇمىسى ءبىرشاما اۋىر، قولعاناتى از ادامدار ءوز شاماسى كەلمەيتىن جۇمىستارىن كوپتىڭ كومەگىمەن اتقارۋ ماقساتىمەن اعايىن- تۋىس، كورشى- قولاڭ، دوس- جاراندارىنا «پالەن كۇنى اسارعا شاقىرامىن» دەپ الدىن الا حابار بەرەدى. مىسالى، پىشەن شاپقاندا، ەگىن ورعاندا، ءۇي سالعاندا، ت. ب. اسارعا شاقىرىلعاندار ايتۋلى كۇنى تۇگەل جينالىپ، «اسار» يەسىنە قاۋىرت جۇمىس ىستەپ بەرەدى. وعان ەشقانداي اقى تالاپ ەتپەيدى. كەشكە تامان جۇمىس بىتكەن سوڭ، جينالعان جۇرت اسارعا سويىلعان مالدىڭ ەتىن جەپ، قىمىز، شۇبات ءىشىپ، ءان شىرقاپ، ءازىل- قالجىڭ ايتىسىپ كوڭىل كوتەرەدى. مىنە، بۇل - «اسار سالۋ» دەلىنەدى.

ماتەريال ايىپ ءنۇسىپوقاس ۇلىنىڭ «تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىن» اتتى كىتابىنا نەگىزدەلىپ دايىندالدى.

اۆتور

ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى