عۇن اشەكەيلەرىنىڭ ەرەكشە تەحنيكاسى
عۇنداردىڭ ەۋروپاعا كەلۋى بىرنەشە كوركەمدىك ستيلدەردىڭ پايدا بولۋى مەن گۇلدەنۋىن تۋدىردى. ولاردىڭ ىشىندە عۇندارمەن ەڭ جارقىن، ەڭ تىعىز بايلانىستى - پوليحرومدى ستيل.
پوليحروم ءستيلى - التىن مەن سەردوليك جانە قىزىل ءتۇستى قىمبات باعالى تاستاردى قولدانۋ. كوبىنەسە زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ نەگىزى قولا پلاستينادان جاسالعان، جۇقا التىن نەمەسە التىن فولگامەن كومكەرىلگەن. ناتيجەسىندە، التىن فون دانەكەرلەنگەن ۇيالارداعى قىزىل ءتۇستى تاستارمەن بەزەندىرىلگەن. ءار تاس جۇقا التىن جولاقپەن ورالعان. دانەكەرلەنگەن ۇياشىقتارعا ورنالاستىرىلعان قىزىل ءتۇستى تاستار مەن گاۋھار اشەكەيلەر ەڭ الدىمەن عۇندارعا ءتان. عۇن اشەكەيلەرى - ديادەمالار، كولتتار، كۋلوندار وسىلاي بەزەندىرىلگەن. عۇن داۋىرىندەگى پوليحرومدىق ءستيلدىڭ ءبىر تارماعى «كلۋازونە» دەپ اتالدى.
كلۋازونە - بۇل ساندىك مۇمكىندىكتەرىنە بايلانىستى كەڭىنەن تارالعان ەمالدى اشەكەيدىڭ ەڭ كونە ءادىسى. سونىمەن قاتار بۇل مەحانيكالاندىرۋعا جاۋاپ بەرمەيتىن ەڭبەكتى قاجەت ەتەتىن جانە كۇردەلى تەحنيكا. ءونىمنىڭ الدىڭعى بەتى جيەكپەن جيەكتەلگەن، ال ءورىستىڭ ءوزى بىردەي التىن جيەكتەرمەن - بولىمدەرمەن بولىنگەن. رۋبين جانە قىزىل ءتۇستى تاستار، ادەتتە پلاستينالار بەتىنە ورنالاستىرىلدى. قۇنىن ارزانداتۋ ءۇشىن زەرگەرلەر رۋبين، سەردوليك تاستاردى جۇقا ەتىپ جاساپ، تاستار ءتۇبىنىڭ اراسىنداعى ارالىقتى گيپس نەمەسە سەمەنت نەگىزىندەگى قوسپالار تولتىردى. تاستار «التىن ءتۇسىن» جوعالتىپ، «سونبەۋى» ءۇشىن ولاردىڭ استىنا التىن فولگانى جۇقالاتىپ ويۋ- ورنەكپەن سالعان.
ادىستەر جەتىلە كەلە عۇن داۋىرىندە پوليحروم ءستيلدىڭ نەعۇرلىم كۇردەلى ءتۇرى «تولقىندى كلۋازون» (دروجاشي كلۋازون) پايدا بولدى. بۇل ستيل تاستار اراسىنداعى التىن، كۇمىس مەتالدار تولقىن كونتۋرلار سياقتى جاسالىپ، تاستار تولقىندار ءپىشىنى بويىنا ورنالاستىرىلادى. عۇن دالاسىندا بۇل تەحنيكادا جاسالعان زاتتار سيرەك كەزدەسەدى. ءبىراق بۇكىل ەۋروپادا كلۋازون ستيلىندەگى زاتتار وتە تانىمال بولعان. كلۋازونە، اسىرەسە «تولقىندى كلۋازون»، مەروۆينگتەر اۋلەتىنىڭ العاشقى فرانك پاتشالارى اراسىندا وتە تانىمال بولدى. كورول حيلدەريكتىڭ تۋرناداعى قابىرىنەن تابىلعان ءبىرقاتار زاتتار وسى ستيلدە جاسالعان. وسى ادىستەر نەگىزىندە عۇنداردا زەرگەرلىك بۇيىمدارىنىڭ جارقىن جانە ەرەكشە كەشەنى قالىپتاستى. ونىڭ نەگىزى ديادەمالار، كولتتار جانە كۋلوندار بولدى. راس، بۇل ونىمدەر وتە سيرەك كەزدەسەدى.
ونىڭ ىشىندە ديادەمالار كەزدەيسوق ولجالار جانە الەم بويىنشا جالپى سانى جيىرمادان ءسال اسادى، كولتتار - ونعا جۋىق، كۋلوندار - ودان دا از. مۇنداي ولجالاردىڭ از بولۋىنىڭ ءبىر سەبەبى تولىق جيىنتىقتى اشەكەيلەردى باي جانە اسىل تەكتى ايەلدەر عانا پايدالانعانىن كورسەتەدى. ديادەمالار نەمەسە ماڭداي اشەكەيلەرى ادەتتە ەنى بىرنەشە سانتيمەتر بولاتىن تىكبۇرىشتى تاقتايشاعا ۇقسايدى. ادەتتە، قولا نەگىزدى التىن فولگامەن قاپتالعان جانە اشەكەيلەنگەن، كوبىنەسە بىرنەشە قاتاردا، اسىل تاستاردان، نەگىزىنەن قىزىل ءتۇستى تاستارادان جاسالعان. پلاستينانىڭ شەتتەرىندە ونى توقىلعان نەمەسە بىلعارى نەگىزگە تىگۋگە ارنالعان تەسىكتەر بولدى. پلاستينانىڭ جوعارعى جيەگىندە ءبىر نەمەسە تۇتاس «ساڭىراۋقۇلاق ءتارىزدى» شىعىڭقى جەرلەرى بار بىرنەشە ەرەكشە ءساندى ۇلگىلەر بەلگىلى.
عۇن كۋلوندارى ەرەكشە، ءپىشىنى مەن ءوندىرىس تەحنيكاسى جاعىنان كۇردەلى. ولاردىڭ جوعارعى بولىگى قابىرشاققا ۇقسايدى، سىرتقى جيەگىندە ول كولتالار سياقتى سيمۆولدىق ساۋلەلەرمەن نەمەسە پيراميدالارىمەن بەزەندىرىلگەن. سونىمەن قاتار تىكبۇرىشتى پىشىندەر عۇندىق پوليحروم ستيلىندە وسى «قابىرشاقتارعا» تومەننەن بەكىتىلگەن. ارحەولوگتەر اراسىندا بۇل بۇيىمدار، ياعني كۋلوندار رەتىندە پايدالانىلدى ما، الدە شەكەلىك اشەكەي نۇسقاسى ما دەگەن پىكىرتالاستار بولدى. ءبىراق قىرىمداعى «مارفا» قورىمىندا اسىلتەكتى عۇن ايەلىنىڭ بارلىق نەگىزگى اشەكەي جيىنتىعى تابىلعاندىقتان، ونىڭ ىشىندە ديادەما، كولتتار مەن كۋلوندار - زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ ءار ءتۇرى ءوز ءرولىن اتقاردى جانە ولار ءبىر- ءبىرىن تولىقتىردى دەپ قورىتىندىلاۋ ورىندى. مۇمكىن، بۇل كۋلوندار - مويىن اشەكەيى گريۆنانىڭ تومەنگى بولىگى دە بولا تۇرىپ، ولاردىڭ نەگىزى ساقتالماۋى مۇمكىن.
قىزىل ءتۇستى جانە سەردوليك تاستار باسقا كەز كەلگەن زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ التىن ءورىسى كوبىنەسە ءارتۇرلى كومبيناتسيادا ورنالاسقان دانەكەرلەنگەن ۇشبۇرىشتارىمەن بەزەندىرىلىپ، اشەكەيلەردىڭ التىن فونىن ودان دا كوركەم ەتتى. كەيدە ارحەولوگتەر عۇنداردىڭ ايەل اشەكەيلەرى قۇرامىندا مۇلدەم انىق ەمەس، «ايداھارلار» جانە ءارتۇرلى سالپىنشاعى بار دوڭگەلەك اشەكەيلەر تاپقان. ءبىراق ولاردى قالاي قولدانعانى مۇلدەم بەيمالىم، بۇل ءوز كەزەگىندە تاريحتاعى عۇن ايەلدەرىنىڭ قۇپياسى بولىپ قالا بەرەدى. عۇن ايەلدەرىنىڭ زەرگەرلىك بۇيىمدارى، بارلىق وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنە قاراماستان، سارماتتىقتارمەن كەيبىر ۇقساستىقتارعا يە. ەگەر ءبىز عۇنداردىڭ جەرلەۋ ورىندارىندا سارماتتارعا ءتان اينالار تابىلعانىن ەسكە تۇسىرەتىن بولساق، وندا عۇندار كوبىنەسە سارمات تامىرى بار ايەلدەرىنە ۇيلەنگەن دەپ ويلاۋ ورىندى. كوستيۋمدى بەزەندىرەتىن زەرگەرلىك بۇيىمدار وزدەرىنىڭ ەرەكشە مازمۇنىن كورسەتەدى، كەيبىر زاتتار مىسالى، يەسىنىڭ ءال- اۋقاتىن، قورعايتىن تۇمارلار ءدىني يدەيالاردى بەينەلەيدى، ال باسقالارىن بيلىكتىڭ نىشانى رەتىندە دە قاراستىرۋعا بولادى.
ەجەلگى حالىقتاردىڭ ءومىرى مەن يدەولوگياسىن بەينەلەيتىن ءارتۇرلى ارحەولوگيالىق ورىننىڭ ىشىندە التىن جانە كۇمىس زەرگەرلىك بۇيىمدار - الىس وتكەندەگى زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ ۇلگىلەرى ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. ولاردىڭ كوپشىلىگى ءپىشىن اسەمدىگى مەن ويۋ- ورنەكتىڭ ءار الۋاندىعى، كۇردەلى ورىنداۋ تەحنيكاسىمەن ۇيلەسەتىن جوعارى كوركەم شىعارمالار.
ديلورام تاۋاساروۆا، «ۇلى دالا ەلى» ورتالىعى قىزمەتكەرى
Egemen Qazaqstan
