ءماشھۇر ءجۇسىپ جازباسىنداعى ناۋرىزناما

قازاقتىڭ قازاق بولعاندا، وزىنە ارنالعان، سىباعاسىنا تيگەن جالعىز مەيرامى - ناۋرىزناما. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى

قازاق زيالىلارىنىڭ شىعارمالارىنا كوز جۇگىرتسەك، ەرتەدە ناۋرىز سەگىز كۇن تويلانعان ەكەن. ونى «ناۋرىزناما» دەپ اتاعان. بۇعان ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ: «جيىرما توعىز جاسىمدا بۇقاري شارىپتە عابدوللا حاننىڭ ناۋرىزناما تويىنىڭ ىشىندە سەگىز كۇن بولدىم» دەگەن سوزدەرى دالەل بولماق. ادەتتە، ناۋرىزنامانى باي، اۋقاتتى كىسىلەر جاساعان. بىراق ءار شاڭىراقتا تويلاۋ دا داستۇرگە اينالعان. جىلدىڭ العاشقى كۇنىندە قار جاۋسا «اقشا قار»، جاڭبىر جاۋسا «نۇر جاۋدى» دەپ شاتتانعان. ناۋرىزنامانىڭ نەگىزگى كوركى جاستار، ۇيىمداستىرۋشىسى اۋقاتتى ادامدار، بەرەكەسى اۋىل اقساقالدارى، ىرزىعى اق داستارقان بولعان. جاستار التىباقان قۇرىپ، تويدىڭ ءسانىن كىرگىزەدى. ءان مەن بي، ويىن-ساۋىق ءتۇننىڭ بىر ۋاعىنا دەيىن سوزىلعان. ناۋرىز كۇنى دۋمان-تويدى اتالارىمىز ناۋرىزناما اتاعان.

اباي قۇنانباي ۇلى: «ول كۇندە ناۋرىز دەگەن ءبىر جازعىتۇرىم مەيرام بولىپ، ناۋرىزناما قىلامىز دەپ، توي، تاماشا قىلادى ەكەن. سول كۇنى « ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەيدى ەكەن. بۇل كۇندە بۇل ءسوز قۇربان ايتىنا ايتىلادى.. .» دەپ جازادى.

ەرتەدەگى ءداستۇر بويىنشا ناۋرىزنامانىڭ سەگىزىنشى كۇنى «توي تارقار» بولادى. مۇندا اتجارىس پەن كۇرەس ۇيىمداستىرىلىپ، سىيلىقتار ۇلەستىرىلەدى.

ءماشھۇر ءجۇسىپ شىعارماسىنا تاعى ءبىر كوز جۇگىرتسەك: «ءدال سەگىزىنشى كۇن مازارشاريف دەلىنەدى. قوجا باھۋالدين اۋليەنىڭ باسىنداعى كولشىككە قانت توگىپ، سۋدى قانت تاتىتىپ جۇرت جابىلا ءىشىپ، توي تارقار بولادى»، دەپ جازادى. قارت- قاريالارعا ارنالعان «بەل كوتەرەردە» تىسكە جۇمساق، تىلگە مايدا تاعامنان ءدام تارتىلادى. بۇل «ناۋرىز كوجەگە» جالعاسادى. ناۋرىز كوجە — بۇل تەك ناۋرىز تويىنا عانا ءتان، بارشا جينالعان جۇرتقا ارنالعان مەرەكەلىك تاعام. ونى ءار ءۇي جەتى ءتۇرلى دامنەن: ءسۇت، ەت، تۇز، تارى، قۇرت، ت. ب سول سەكىلدى تاعامنان باسقا قازى، شۇجىق قوسىلىپ، سىي رەتىندە قوناقتارعا ۇسىنىلادى.

ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ «ناۋرىزناما» ەڭبەگىندە مەرەكە باياناۋلا توڭىرەگىندە دە تويلانعانى جازىلعان. ءۇيسىن تولە بيلەردىڭ زامانىندا ناۋرىزنامانىڭ قادىر- قۇنى استان، تويدان ىلگەرى بولادى ەكەن. ەدىگە بي باياناۋلانىڭ باۋىرىندا ءجۇز كىسى بولىپ، قىزىلتاۋداعى ءساتى تاسىندا وتىرعان مىرزاعۇل بالاسى ءساتى مىرزاعا بارىپ، ناۋرىزدى قىلدىرامىن دەپ اتقا مىنگەن ەكەن دەيدى. ءساتى مىرزا ۇيدە جوق ەكەن. قانسونار بولعان سوڭ، بۇركىت الىپ، اڭ اۋلاۋعا شىعىپ كەتكەن ەكەن. باياۋ دەگەن بايبىشەسى: «مىرزاڭىز اس- سۋدى الىپ كەتكەن جوق» دەپ، اس تا توك، شاش تا توك ناۋرىزناما قىلىپتى. باياۋ بايبىشە ەدىگەگە «ءسىز ءبىر جاقتان ءبىر جاققا بارا جاتقان جولاۋشى ەمەسسىز، ادەيى ناۋرىزناما قىلدىرا كەلدىڭىز. ۇدايى سەگىز كۇن قىلماعان سوڭ، مۇنى قىلۋعا نە ساندىگى بار؟» دەپ سەگىز كۇن كۇتىپ سىيلاپ، ءبىر كۇننەن ءبىر كۇنىن اسىرا بەرىپتى.

ءساتى مىرزا الدىرعان تۇلكىلەرىنىڭ ىشىندە ءبىر قارا تۇلكىسى بار، ناۋرىزنامانىڭ ۇستىنە كەلىپ قالىپتى. قارا تۇلكى العانىنا ءبىر قۋانىپ، «ناۋرىزناما قىلدىرامىن» دەپ ەدىگەنىڭ كەلگەنىنە ەكى قۋانىپ: «بۇل ناۋرىزناما باياۋدىكى بولدى. مەن ۇرعاشىنىڭ ناۋرىزناماسىنا ورتاقتاسپايمىن!»، دەپ باسى ەدىگەنىڭ وزىنە تۇيە باستاتقان توعىز، ونان كەيىنگىسىنە: بىرىنە - تۇيە، بىرىنە - ات، ءجۇز كىسىدەن ءبىر كىسىنى قۇر قويماي، ەڭ اياعى اتشىلارعا دەيىن ءبىر- ءبىر ماتادان ۇلەستىرىپ: «مىنە، مەنىڭ ناۋرىزىم!» دەپ سىي قىلىپتى.

ناۋرىز جايىن ۇقتىراتىن كىتاپتىڭ اتى «سالداما» دەيدى ەكەن. ول كۇندە ءتىلى ورامدى، سوزگە شەشەن شالداردىڭ باتاسى بولادى. قوجا كىتاپ وقىعاندا، شالدار باتا قىلعاندا، جۇرت جىلاپ، شۋلاپ: «ءاۋمين!»، دەپ وتىراتىن بولعان. مال سويىپ، ناۋرىزناما قىلۋعا شاماسى كەلمەيتىن كەدەيلەر جالعىز قوي سويسا دا، ناۋرىز كۇنى ءبىر قازان كوجەگە سالىپ: «اۋىلعا تاتىرامىز!» دەپ باسىن ساقتاپ قويادى. بايلاردىڭ بايبىشەلەرى ىرىمشىك پەن مايدان جاساپ، قارىن-قارىن جەنت ساقتايدى. قىستىڭ كۇنى: «بۇل جەنتىڭىزدى قاشان باستايسىز، بىزگە قاشان تاتىراسىز؟» دەۋشىگە: «شىراقتارىم، ءالى سامارقاننىڭ كوك تاسى جىبىگەندە، بۇل جەنت تە ءوزى بالقىپ، بوسايدى. سوندا باستايمىن! وسى كۇندە قايىرشىقتاي قاپ- قاتتى پىشاق وتە مە!» دەيدى ەكەن. ءماشھۇر ءجۇسىپ: «مىنە، مەن وسى جەنتتى جاساتىپ، ءدال ناۋرىز دەگەن كۇن باستاتىپ كورگەن كىسىمىن. ايتقانى - ايتقانداي!» دەپ جازادى.

ءسوزىمدى ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ تومەندەگى تۇجىرىمىمەن قورىتىندىلاعاندى ءجون كوردىك: «ەلدى، جۇرتتى وڭعا باستايمىن! ىلگەرى باسۋىنا، مال باسى وسۋىنە تىلەۋلەس بولامىن!»، دەۋشىلەر وسى ناۋرىزدى قۇرمەتتەپ: «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» اتاندىرىپ، توي-تاماشا قىلدىرۋعا تىرىسۋى كەرەك».

اسەت پازىلوۆ،ءماشھۇر ءجۇسىپ مۋزەيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى

پاۆلودار وبلىسى، باياناۋىل اۋدانى، جاڭاجول اۋىلى

Egemen Qazaqstan