ءۇش ىشەكتى دومبىرا جايلى جازىلعان العاشقى عىلىمي ماقالا تۋرالى بىلەسىز بە؟
ءۇش ىشەكتى دومبىرا - قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۋزىكالىق اسپابى، ەلىمىزدىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ اجىراماس بولىگى.
دومبىرانىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتىر، ال ونىڭ ءۇش ىشەكتى نۇسقاسى ەرەكشە مانگە يە. بۇل اسپاپتىڭ دىبىسى، قۇرىلىمى جانە ويناۋ تەحنيكاسى قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتىن، رۋحىن، سالت-ءداستۇرىن بىلدىرەدى. ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ وزگە مۋزىكالىق اسپاپتاردان ايىرماشىلىعى، ونىڭ قاراپايىم ءارى تەرەڭ دىبىستارى ارقىلى تىڭداۋشىنىڭ ىشكى سەزىمىن قوزعاپ، تاريحي، فيلوسوفيالىق ويلارعا جەتەلەيدى.
ەندى وسى اسپاپ جايلى كىمدەر جازعان ەكەن؟ ارينە، بولات سارىبايەۆتىڭ دەرەگى، ەركەعالي راحماديەۆتىڭ ەستەلىگى جانە جارقىن شاكارىمنىڭ ماقالا، كىتاپتارى ەسىمىزگە تۇسەدى. الايدا ولارعا دەيىن دە جازىلعان ءۇش ىشەكتى دومبىرا جايلى جازىلعان ماقالا بولعان ەكەن.
1967 -جىلى باسپادان «نارودنايا مۋزىكا ۆ كازاحستانا» ماقالالار جيناعى جارىق كورەدى. ىشىندە سول كەزدەگى مەن دەگەن بارلىق عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرى ەنگىزىلگەن. بىزگە قاجەتتى ماقالانىڭ اۆتورى ل. تاراسوۆا ەسىمدى ازاماتشا. تەگى سول جىلدارى كونسەرۆاتوريانىڭ مۋزىكاتانۋ ماماندىعى بويىنشا ۇستازى بولسا كەرەك. جازعان ماقالاسىنىڭ اتاۋى «كازاحسكيە ترەحگولوسنىە كيۋي»، ياعني «ءۇش داۋىستى قازاق كۇيلەرى» دەپ اتالادى.
ماقالادا 1965 -جىلى كونسەرۆاتوريانىڭ فولكلور كابينەتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى اسقان سەرىكبايەۆا قازىرگى اباي وبلىسى اباي اۋدانىنا ءىسساپارعا اتتانعانى باياندالادى. ماقساتى - قازاقتىڭ ءان مەن كۇيىن جيناپ، جازىپ كەلۋ. جازىپ الىپ كەلگەن دۇنيەلەر ىشىندە قىزمەتكەرلەردى تاڭعالدىرعان ءبىر جازبا بولعان ەكەن. ول جەردە جەتى كۇي ءۇش ىشەكتى دومبىرادا جازىلعان.
«وسى كۇنگە دەيىن بارلىعىنىڭ پىكىرى بويىنشا قازاقتا تەك ەكى ىشەكتى دومبىرا بار دەپ ءجۇردى. ال ءۇش داۋىستى كۇيلەر قىرعىزدارعا ءتان بولعان. ءبىراق ءۇش ىشەكتى كۇيلەردى تىڭداعان سوڭ، تاڭعالدىق. ونى شەرتىپ بەرگەن م. اۋەزوۆ اتىنداعى سوۆحوز تۇرعىنى م. ءازىمحانوۆ. كۇيلەردى ءوزى اعاشتان شاۋىپ العان ءۇش ىشەكتى دومبىرامەن تارتىپ بەردى»، - دەپ جازادى اۆتور.
وسى جەردە ناقتىلاپ كەتەتىن جايت بار. وكىنىشكە قاراي، كۇيشىنىڭ تەگىن قاتەلەسىپ جازىپ كەتكەن. وسى قاتەلىك ب. سارىبايەۆتىڭ ەڭبەگىنە دە ەنىپ، عىلىمي ورتادا جاڭساق پىكىر قالىپتاستىردى. كۇيشىنىڭ ەسىمى - مۇساحان، ال تەگى - ءازىلحانوۆ. وسى كۇنگە دەيىن ءازىمحانوۆ دەپ قاتەلەسىپ جازىلىپ كەلگەن. سەبەبىن بىلمەيمىز. مۇمكىن قاعازعا تۇسىرگەندە قاتەلەسىپ كەتتى مە، الدە وزگە سەبەپ بولدى ما؟.. مۇساحان ءازىلحانوۆ جايلى «شىڭعىستاۋ ءوڭىرىنىڭ شەرتپەلەرى» اتتى جيناقتا وقىپ-بىلۋگە بولادى. (ت. يبراگيموۆ، س. مالايەۆ. الماتى، 2016).
ماقالا اۆتورى كۇي اتاۋلارىن ءتىزىپ شىعادى. ولار «قالماقتىڭ ءبي كۇيى»، «پانكراتوۆ»، «قازاقتىڭ ءبي كۇيى»، «سارى وزەن»، «اعاشاياقتىڭ ەكى كۇيى» جانە «سىلقىلداق». زەرتتەۋشى «سىلقىلداق» كۇيىن تالداماق بولدىق دەپ جازادى.
«الايدا كۇيدى تىڭداپ وتىرىپ، بۇل كۇي تاتتىمبەتتىڭ اتتاس كۇيىمەن ەشقانداي ۇقساستىعى جوق ەكەنىن كوردىك. ءتىپتى تاتتىمبەتتىڭ باسقا كۇيى «بىلقىلداقپەن» ۇقساستىعى كوبىرەك ەكەن»، - دەيدى.
ارى قاراي كۇيدىڭ مۋزىكالىق تالداۋىن جاسايدى. ول سول كەزگە ءتان قۇرىلىمدىق تالداۋ ادىسىمەن جاسالىپ، ءار ءبولىمدى، ءار نوتانى جەكە-جەكە قارايدى. اسىرەسە كۇيدەگى ەركىندىك جايلى ەرەكشە نازار اۋدارادى. «50 تاكت ىشىندە 28 رەت مەترلىك ولشەم اتاۋى» بار دەپ تاڭعالادى. قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرسەك، بۇل كۇيلەر ەۋروپا مۋزىكاسىنا ءتان قالىپتاسقان قۇرىلىمدا ەمەس. (جانە بۇل قازاقتىڭ كوپتەگەن كونە كۇيلەرىندە كەزدەسەدى).
ماقالا 4 بەتتەن تۇرادى. ونىڭ ءۇش بەتى مۋزىكالىق تالداۋ.
ماقالا سوڭىندا اۆتور: «ءۇش داۋىستى كۇيلەر قازاق فولكلورىنىڭ جاڭا اشىلعان بايلىعى، بۇل حالىق مۇراسى ءالى دە زەرتتەلمەگەنىنىڭ كورسەتكىشى» دەپ باعا بەرەدى.
بۇل ماقالا ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىپ، جازىلعان العاشقى دۇنيە رەتىندە قۇندى. بولات سارىبايەۆ تا 1981 -جىلى جارىققا شىققان «قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى» كىتابىندا وسى كىشىگىرىم زەرتتەۋدى اتاپ وتەدى. سوندىقتان بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەر دە ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ العاش عىلىمي دەرەگىن ءبىلىپ جۇرسە دەيمىز.
دومبىرامەن كۇي شەرتكەندەگى قاعىس تۇرلەرى تۋرالى جازعان بولاتىنبىز.
رۇستەم نۇركەنوۆ، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى
